CC BY
19
Муаллиф ланбакои мусбии раванди ислокоти татбикшудаистодаи сокаи сокибкориро бештар муайян намуда, таъмини максаднокии он, мушаххассозии бахшкои иктисодиёт ва сокакои истексолоти алокидаро, ки дар сурати аз л>ониби давлат дастгирг ёфтани он афзалияти иктисодиёти Тол>икистонро таъмин месозад, таклиф менамояд.
ISMAILOVA M.M.
PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF ECONOMIC-LEGAL FOUNDATION FOR BUSINESS ENTERPRISE
Article is devoted to the latest achievements of Tajikistan related to creation of desirable economic-legal conditions for development of business enterprise taking into account the effect of world financial crisis.
There are provided full list of legal and other normative legal acts adoption and amendment of which in recent years were directed to support business enterprise in all development stages, starting from state registration "initiation of business" and finishing with bankruptcy procedures.
Defining a substantial positive direction of implementing reforms in business enterprise sphere the author simultaneously suggests providing their big targeting, separation of economy areas and separate industries state support for which will allow for use of economic advantages in Tajikistan
А.О. ОРИФОВ -
доктори илми иытисод, профессори ДД^БСТ, М.ХОЖАЕВА -унвонлу, омузгори кафедраи Назарияи иктисодии ДД^БСТ, О. ОРИФОВ-унвонж=и ДМТ.
ОМИЛЬОИ АСОСИИ РАЬОЦ АЗ Б+ЬРОНИ ИЫТИСОДЦ (муаммо ва мулоьиза)
Тожикистони соьибистиылол дар т=ли 18 соли мустаыилият давраи пурталотуми гузаришро паси сар намуд, оыибатьои жанги шаьрванд! бартараф гардид, вазъи сиёсию иытисодии дохилц устувор шуда истодааст. Аз ин лиьоз, дар давраи гузариш ба иытисоди бозорц ьарчц бештар ба дигаргунисозиьои иытисодц дар се самт: озодкунии иытисодиёт, тащйироти сохторц, дигаргуниьои институтсионалц таважшуа зок>ир мешавад. Умуман дар самти таъминоти амалиёти иытисодц, пеш аз ьама дар иытисодиёти кишвар низоми такрористеьсолц васеъ ьукмрон аст ва дар асоси рушди босубот ва суръати баланди тараыыиёти иытисодц сатьи зиндагии аьолии мамлакат мунтазам такмил ёфта, бояд жараёни сармоягузорц ва жорисозии навгониао фаъол гашта, бозори дохилц ва мавыеи молистеьсолкунандагони ватанц ьамажониба ьифз карда шаванд. Вусъати равандьои ижтимоц ва рушди иытисод бо ьам вобастагии зич дошта, он ба системаи иытисодц таъсири бевоситаи хешро мерасонад.
Таьдиди амнияти иытисодц ин натижаи зиддиятьо дар фазой иытисодии дохил'1 ва ьам хориж аз он мебошад, ки жумшуриамон дар сольои сипаришуда тажрибаи муайяни раьо'1 аз б=ьрони иытисодию ижтимоиро ба даст овардааст. Пеш аз ьама мо санадьои коьиши сатьи камбизоатц ва стратегияи рушди миллиро ыайд менамоем, ки ин барномаьоро Ьукумати жумшурц баъди таьлили ом=зишьои ьаматарафаи вазъи ижтимоию миллц, ки то соли 2015-ро фаро мегирад, мавриди ыабул ыарор додааст ва он аз жониби Созмони Милали Муттаьид баьои сазовор гирифт. Аз ин лиьоз, ин ташкилоти бонуфузи жаьон'1 таъкид намуд, ки ин барномаи пурм=ьтаво ба шадафьои рушди ьазорсола нигаронида шудааст ва онро ьамчун намуна жиьати татбиы барои кишварьое, ки иытисодиёташон давраи гузаришро аз сар мегузаронад, метавон тавсия намуд.
Вобаста ба ин лозим мешуморем, ки оиди баъзе омильои муьими сектори хожагидории ватан' , ки бо сабабьои объективии чаьони муосирро фаро гирифта ба жумьуриамон низ таъсири он расидааст, то ыадри имкон ташлил ва ибрози андеша намоем.
Умуман тавозуни миллии пардохт яке аз воситаьои муьимтарине мебошад, ки тавассути он иытидори раыобатпазирии мамлакат мавриди таьлил карор мегирад, самараи воыеии иытисодии робитаьои хорижц баръало аён мегарданд. Тавозуни миллии пардохти Жумьурии Тожикистон дар 5 соли охир нишон медишад, ки дар асоси оншо сабабьои ба вулуд омадани баланси гайрифаъоли пардохти жумшуриро мушоьида намудан мумкин аст. Агар дар соли 2007 содироти мол аз жумьурц 1.468 млн. доллари ИМА-ро ташкил карда бошад, пас воридот ба 2455.5 млн доллар баробар аст, яъне дар муомилот ба маблаги 987,3 млн. доллар афзудааст. Чунин камчинии тавозуни савдои хорижц нишондиьандаи манфц буда, иытидори иытисодии кишварро ыадре коьиш медиьад. Умуман тамоили афзоиш ёфтани камчинии тавозуни савдои хорижц бехатарии иытисодц ва раыобатпазирии кишварро коьиш дода, зарурати пешбинии чораьои тащйирнопазирро ба миён меорад.
Б=ьрони иытисодц аз давлати мутараыыии жаьон - Штатьои Мутташидаи Америка сарчашма гирифта, тамоми чаьонро фаро гирифтааст, ки ин падида то ьоло ьамто надорад. Яке аз сабабьои асосии сар задани он б=ьрони молиявц мебошад, ки омильои ба худ хос дорад.
Яке аз сабабшои сар задани б=ьрон ин коста шудани ахлоы дар системаи сармоядорц, ё ин ки ба фур=ш баровардани пул ьамчун мол, яъне роь додан ба рибои ыарзц мебошад. Бонкьои хусусии ШМА ба фур=ши пул даст зада, дар атрофи ин гуна фаъолияти зиддиинсош як ыатор тадбирьо ихтироъ намуда, бо ьамин роь бозори пулро барпо карданд, ки дар натижа пульои кощазц ба истилоь ьосили аз пульои пуштивонидошта ба таносуби 1:66 расид. Ин шаьодат медиьад, ки дар иытисодиёти ШМА ягон гуна болоравии фоиданоки истеьсолц вулуд надошт. Ва барои аз худ нагурезонидани сармоягузории хорижияшон ьисоботи иытисодияшонро ислоь мекарданд. Ба ьамаи ин мушкилиьои вазъи б=ьрош нигоь накарда,
Ьукумати Жумьурии Тожикистон оиди такмили сатьи зиндагии аьолц тадбирьои мушаххас меандешанд.
Аз ин лиьоз, барои дастгирии соьаьои ижтимоï ва таъминоти нафаыа 2 млрду 46G млн. сомонц ё 44,G% ьажми умумии бужет пешбинц шудааст, ки ин нисбат ба соли 2GG8 - 1 млрд. 34G млн. сомонц ё 56.G% зиёд мебошад. Агар соли гузашта харожоти ин соьаьо нисбат ба ММД 9,1%-ро ташкил карда бошад, пас соли равон ин раыам ба 12,l % баробар мешавад. Агарчанде дар Тожикистон ьажми мажмуи маьсулоти дохилц ба ьар сари аьолц дар соли 2GG8 баробари 4G2 доллар буда, музди миёнаи коргар 45 долларро ташкил медиьад. Факат дар 5 соли охир ба иытисодиёти л>умьуриямон беш аз l5G млн. доллар маблаги хориМ ворид шудааст. Аммо таьлильо нишон медиьанд, ки самаранокии амали бизнеси хурду калон ба талаботи замон наоныадар жавобгу аст ва беш аз l5% оньо амалиёти хешро ба таври щайрирасмц мегузаронанд, гарчанде ки беш аз l5 ьазор соьибкорон аз ыайди давлатц гузашта ба соьибкорц беш аз 1,5 млн. аьолц машщул бошанд ьам, ьажми мажм=и маьсулоти дохилц 35,6% -ро ташкил медишад.
Таьлильо нишон медиьанд, ки Тожикистон аз жиьати гузориши бизнес дар лаьони муосир жои 159-умро ишщол менамояд, гарчанде давлатьои Осиёи Марказц монанди Ыазокистон жои lG, Ыирщизистон 68 ва +збекистон 138-ум жойро ишщол мекунанд ва нисбати ьимояи маблаггузаронии хорижï он жои ^G-умро ишщол менамояд. Бояд ыайд намуд, ки дар Осиёи Марказц жазираи м=ътадилиро Ыазокистон ташкил медиьад. Афзоиши солонаи ьажми истеьсолоти ин кишвар 8,5 фоизро дар бар гирифта, ьар сол барои такмили ихтисос ба хорижи кишвар то 3 ьазор мутахассисон фиристода мешаванд. Таьлильо нишон медиьанд, ки дар 6-моьи ьамин сол афзоиши иытисодиёти мамлакатамон 2,8%-ро ташкил дода бошад, пас сектори реалï аз 4.4 фоиз то 33 фоиз паст ва бахши хизматрасонц то 54 фоиз афзудааст. Жумьуриамон алшол ба мутахассисони варзида, ки технологияи ьозиразамони иытисодии бозоргониро балад ва донандагони хуби забоньои хорижц мебошанд, ниёзи бештар дорад. Афсус ки шумораи ин гуна мутахассисон хеле маьдуд аст.
Ьаминро бояд ыайд намуд, ки бо баробари ыобилияти баланди зеьнии аьолï Тожикистон аз жиьати канданиьои зеризаминц ва захираи обц дар жаьон мавыеи хосро ишщол менамояд. Аз р=и захираьои гидроэнергетик (52l миллиард кв. соат) кишвар дар жаьон мавыеи ьаштуминро ишгол намояд шам, боиси таассуф аст, ки ьамагц камтар аз 5 фоизи он истифода мегардад ва аьолï ьамасола ыариб 8 моь, махсусан дар давраи тирамоьу зимистон ба норасоии энергетикц р=бару мегардад.
Сарвари мамлакат Эмомалï Раьмон борьо таъкид намудааст, ки нер=гоььои барыц на таньо барои Тожикистон, балки барои рушди соьаьои обёриву энергетика, ижтимоиёту иытисодиёт ва муьити зисти мамлакатьои Осиёи Марказï аьамияти хоса доранд. Аз ин лиьоз, Ьукумати Тожикистон пешниьод намуд, ки соли 2G12 - Соли байналмилалии дипломатии об эълон шавад, ки ин ташаббус маыбули аьли жомеаи жаьон гардид. Бобоёнамон наыл менамуданд, ки заминдор бой нест, мироб бой аст. Ьак бар л>ониби
оньост, мо набояд фаром=ш кунем, ки давлате ки захираи зиёди об дорад, ьеж гоь ьуыуыи камбащал буданро надорад.
Нисбати паси сар намудани б=ьрони иытисодц пайваста бо ташаббуси Президенти мамлакат ба ривожи соьаи соьибкории хурду миёна шароиту имкониятьои муфид фароьам оварда мешаванд. Махсусан ваыту м=ьлати додани литсензияьо ба соьибкорон ва ыадре паст фаровардани андоз соьибкориро ба танзим меоварад. Ьаминро бояд ыайд намуд, ки чанде пеш карордоди «ьамкорц» миёни ЬХДТ ва «Оы шол» ба имзо расид ва туфайли ин яклоя бо Ьизби коммунистии Чин дар мавриди ворид сохтани беш аз 1млрд. доллар мувофика ба тасвиб расид, ки маысади асос! аз он жомаи амал п=шонидани лоиьакои гидроэнергетики кишвар мебошад. Ин тадбири муфид ьарду жониб - Чину Тожикистонро ба ьам ыарину наздик месозад. Иыдоми давлати Чинро дар амалц сохтани лоиьаьои гидроэнергетикии давлати соьибистиылоли Тожикистон ыадами неку метавон ьисобид.
Умуман таьлильои оморц тасдиы менамоянд, ки фаыат обанбори Ыайроыыум эьтиёжоти Тожикистонро наздик 30% бароварда бо баробари он 200 ьазор гектар замини +збекистонро бо об таъмин менамояд ва аз 1 гектар замини обёришаванда то 200 - 300 долларц фоидаи софро ба даст овардан мумкин аст ва умуман соле обанбори Ыайроыыум ба давлати ьамсоя 40-60 миллион доллар фоида мерасонад ва бо ьамин беш аз 94% захираи оби дарё истифода мешавад.
Бо назардошти паст намудани шиддатнокц ва ьарчц бештар раьоц ёфтан аз б=ьрони молиявию иытисодц Ьукумати Жумьурии Тожикистон барномаи дарозмуддатро таьия ва тасдиы намудааст. Барномаи мазкур ривожи сиёсати соьаьои фискалц (андозу - булет), дар сатьи м=ътадил нигоь доштани нишондиьандаьои макроиытисодц, таъмини устувории фишангьои молию пулц ва системаи бонкц, зиёд намудани захираьои дохилии молиявц, ьаматарафа бо маблащ таъмин намудани музди меьнати шахсони дар соьаи истеьсоли неъматьои моддц фаъолияткунанда, таъмини пардохтьои ижтимоии маъюбону к=ьансолон, жубронпулиьо, харожотьои коммуналц, дорувориьо ва харожотьои муьими умумидавлатиро дар назар дорад.
Умуман дар шароити иытисоди бозорц лозим шуморида мешавад, ки дар масъалаи муомилоти пулию молии дохилию беруна таьлили аниыи иытисодц гузаронида шуда, содироту воридот ва самаранокии ьамаи нишондиьандаьои иытисодц дар назари ьамагон бошад. Ба ьамагон маълум аст, ки муьожирати меьнат'1 натижаи раванди бошиддати иытисодии байни давлатьо маьсуб гардида, глобализатсияи иытисоди жаьонц ба хур=жи он мусоидат менамояд. Таьлильои оморц нишон медиьанд, ки фаыат дар соли 2007 мукожирони Тожикистон ба ватан 1,5-2 миллиард доллар маблащ ирсол намуданд. Таьлильо нишон медиьанд, ки дар жаьон беш аз 192 миллион мукожирон ба ыайд гирифта шудаанд. Аксар ваыт мукожирон ба мушкилоти зиёде муволек мешаванд, ки нисбати мукожирон набудани ыонунгузории мамлакатьои ыабулкунанда, надонистани забон ва урфу одатьо, надоштани ихтисосу тажрибаи корц ва жои зиндагии доимц ва ьоказоро аз жумлаи
масоили мубрами ин падида ба шумор овардан мумкин аст. Аз ин лишоз, баъзан ваыт мушожирон ба сарсонию бесарусомош ва ё ба ьодисаьои щайричашмдошт дучор мешаванд. Аз р=и маълумотьои оморц соли 2005 аз Жумьурии Тожикистон 413 ьазор ва аз он жумла аз вилояти Сущд 124,5 ьазор ва соли 2006 - 647,6 ьазор ва аз он 155 ьазор барои кор аз вилояти Сущд мушожират намудаанд. Дар натижаи риоя нанамудан ба ыонуниятьои дохилии Федерасияи Русия 2236 нафар шаьрвандони Тожикистон депортатсия карда шуданд. Аз ин лиьоз, лозим аст, ки мук>ол>ирон ьатман бояд касб ом=занд ва дар асоси талаботи ыонуниятьои давлатшои кабулкунанда амал намоянд.
Торафт баланд шудани музди меьнат асосан дар кишвари Русия имкон дод, ки шаьрвандони Тожикистон дар давоми се соли охир ба тариыи расмц наздик 4 млрд. доллар маблащро тавассути бонкьо ба мамлакат ворид намоянд. Муьожирони мо инчунин дар шакли молу маьсулот ва тавассути хешу аырабо низ маблащьои худро равона мекунанд. Умуман маблащьое, ки муьожирони меьнатц ба даст меоранд, на фаыат барои таъминоти оилаашон, балки барои инкишофи тижорати хурду миёна ё бунёди корхонаьои на он ыадар калон низ сарф мешаванд. Аз баъзе сарчашмаьо маълум аст, ки миыдори муьожирони меьнатц аз 1,5 то 2 млн нафарро ташкил дода, муьожирони меьнатии Тожикистон асосан дар соьаи сохтмон (51%), савдо ва хизматрасонц (34%), хожагии кишлоы (6%), дар соьаи саноат (1 %), боркашонц ва наылиёт (1%), дигар соьаьо (7%) фаъолият мекунанд.1
Хурсандиовар аст, ки бо ташаббуси Ьукумати Жумьурц бо назардошти ьарчи бештар бартараф намудани б=ьрони молиявц Вазорати молияи Жумьурии Тожикистон наышаи тадбирьои зиддиб=ьрониро дар давраи к=тоьмуддат таьия намуда, баьри татбиыи он якчанд тадбирьои мушаххас андешид. Умуман таьлильои омор'1 нишон медиьанд, ки б=ьрони молиявц характери тулонц дошта, дар ояндаи наздик каме зиёд гардидани таъсири шиддатнокии он ба иытисодиёти кишвар аз эштимол дур нест. Албатта бо баробари саъю к=шиши ьамагон, баланд шудани ьисси ватанд=стию худогоьии милл'1 мо имконият дорем, ки дар кори бартараф намудани б=ьрони молияв'1 саьми хешро гузорем.
Умуман, мо бояд ьаракат намоем, ки ьарчи бештар фаъолияти бонкьои тижоратиро такмил диьем, робитаи оньоро бо бахшьои воыеии иытисодиёт мусташкам кунем, то ки оньо берун аз соьаи муайяншуда фаъолият намоянд. Махсусан дар сектори аграрц бояд ьарчи бештар ислоьоти замин самара бахшад. Чунки дар давоми сол дар жумшуриямон беш аз 245 р=зи офтобц мавжуд аст ва он пурра имкон медиьад, ки заминьои бекорхобида ба аьолц бештар таысим гарданд, то ки онро шудгор намуда ьосили дилхоь р=ёнида пешкаши мардум гардонанд.
1 Проблемы трудовой миграции и пути их решения.- Душанбе, Ирфон, 2007. стр. 17
Барои такмили сектори аграрц аз ьисоби хазинаи давлатц ба харидани маводьои тухмии зироатц, мубориза бар зидди ьашароти зараррасон, такмили бощу токпарварц, соьаи чорводорц ва щайраьо беш аз 50 млн. сомонц жудо карда шуд: щайр аз он бо маысади дастгирии хожагиьои пахтакор имсол аз ьисоби бужаи давлатц 140 млн. сомонц ыарзьои имтиёзнок жудо гардида, онко тавассути бонкьои ватанц мавриди баьрабардорц ыарор гирифтанд. Чунин «инйексия» - солимгардонии соьа аз тарафи давлат бечунучаро рушду инкишофи соьаро нисбат ба сольои пеш то андозае таъмин намудааст. Барои дастгирии молиявии сектори кишоварзц бошад, беш аз 350 млн. сомош жудо гардид, ки он нисбат ба соли 2007 беш аз 3,5 маротиба зиёд мебошад. Ьажми афзоиши маьсулоти хожагии ыишлоы бешубьа аз бисёр омильо, пеш аз ьама аз таъмини он бо маводи щизоц вобаста мебошад. Аммо таьлильо исбот менамоянд, ки заминьои корам, махсусан заминьои корам аз гардиши судманди кишоварзц (киштгардонц) ыисман дур рафтаанд. Таьлильо нишон медиьанд, ки дар миыёси мамлакат сол то сол бинобар беъмасъулиятии истифодабарандагон ьазорьо гектар замини корам аз гардиши кишоварзц берун мемонанд, ки ин хеле ьам нигаронкунанда аст. Соли жорц дар лумьурц 18103 гектар, аз жумла 14957 гектар замини корам мавриди баьрабардорц ыарор нагирифт. Раыамьои дар боло ыайдшуда шаьодати онро доранд, ки 1903 гектар бо иллати ш=ршавию ботлоышавц, дар 846 гектар аз сабаби фаъолият накардани пойгоььои обкашц дар каналу иншоотьои обрасон, дар 670 гектар наандешидани тадбирьои мелиоративц, дар 6604 гектар нарасидани об, ба анжом надодани хожагидорц дар майдони 7221 гектар аз истифодаю баьрабардории самаранок дур мондаанд. Ьаминро бояд ыайд намуд, ки дар вилояти Хатлон 10756 гектар ва замини корам дар вилояти Сущд 7212 гектар аз гардиши кишоварзц дур мондаанд, ки ин хеле ташвишовар мебошад.
Оиди самаранок ва оыилона истифода бурдани заминьои обц, ки омили асосии ыонеъ гардонидани талаботи р=зафзуни аьолц мебошад, ьатман тадбирьои муфид андешидан зарур мебошад. Ин маънои онро дорад, ки маьз аз нарасидани об беш аз 77% заминьои корам бинобар гайриоыилона ва гайриканоатбахш хожагидорц намудан аз гардиш берун мондаанд. Аз ин ба хулосае омадан мумкин аст, ки самаранок истифода бурдани замин, махсусан заминьои обц омили асосии баланд шудани сатьи зиндагии аьолии деьот мебошад.
Тадыиыотьои пешакц нишон медиьанд, ки агар аз 5 ьазор га. заминьои обии аз кишт монда на кам 10 сентнерц зироат мещундоштем, пас ба бозори ватанц на кам аз 5 ьазор тонна гандум илова шуданаш имконпазир буд (р=зномаи «Ьаыиыати Сущд» 25.12.2008). Ин маънои онро дорад, ки мо заминьои ьосилхезро самаранок истифода намебарем ва торафт коэффисиенти самараноки истифодаи заминьои обц паст шуда истодааст.
Таьлильои оморц нишон медиьанд, ки ьар сол афзоиши аьолии жумьуриямон 2,6%-ро ташкил дода, кишвар дар масъалаи тавлиди к=дакон дар байни давлатьои ИДМ ва жакон жои намоёнро ишщол менамояд.
Умуман гуногунии минтаыавии Тожикистон аз р=и меъёрьои иылим, нер=и табш-захиравц, ыувваи зиёдатии корц ва камзаминц, пешрафти иытисодиёти мамлакат ьамчун равияи аграрц-индустриалц татбиыи сиёсати оыилонаи модернизатсияи соьаи кишоварзиро талаб мекунад. Аз ин лиьоз, барои таъмин намудани бехатарии озуыавории Тожикистон ва пешрафти сектори аграрии он бояд ьарчц бештар тамоми захираьои он самаранок истифода бурда шаванд, зеро заминьои обии кишвар хеле маьдуд буда, беш аз 93% марзи мамлакатро к=ьсор ташкил медишад, фаыат 3,2% заминьои шудгор'1 ва 80% заминьои биёбоньои мавсимц дорад.1
Ьаминро бояд ыайд намуд, ки миыдори маьсулоти истеьсолшавандаи сектори аграрц талаботи аьолии диёри офтобии моро пурра ыаноатманд карда наметавонад. Иылими гарми офтобии жумьуриамон барои рушди иытисодии деьот ьамаи имкониятьоро фароьам меорад. Умуман аз давраи соьибистиылол'1 дар лумьуриамон жиьати пешгирии б=ьрон ва дастгирию устувории иытисодиёт ислоьот таьия ва амалц гардида истодаанд. Тибыи ислоьот беш аз 70 фоизи заминьои корам ба дасти шахсони алоьида гузаштааст. Хусусигардонии корхонаьои коркарди пахта низ пурра ьалли худро ёфт. Афс=с, ки коэффисенти самаранокии корхонаьо на он ыадар баланд аст. Ьоло масоьати умумии заминьои корами кишвар 710 ьазор гектар буда, 500 ьазор гектари он замини обц ва захираи бебаьои сектори мажм=аи агросаноатц мебошад, ки дар он 90 фоизи хажми умумии маьсулоти кишоварзц истеьсол шуда, дастраси шаьрвандони жумьурц мегардад. Умуман дар соли 2008 ьажми маьсулоти умумии кишоварзц 4613 млн. сомонц ва истеьсоли маьсулоти умумии дохилц 21,5 фоизи мал>м=и маьсулоти дохилиро ташкил намудааст, ки ин нисбат ба соли 1991-ум 15,1 фоиз кам мебошад. Ьаминро бояд ыайд намуд, ки якбора озод кардани нарх яке аз омильои шикасти табодули мол гардид. Чунки нархи маьсулот дар соьаи кишоварзц яке аз масъалаьои жиддц мебошад, маблаггузории давлатц паст шуд, ыарзьои имтиёзнок коьиш ёфтанд, андозьои замин хеле афзуданд. Омильои демографц самараи коьиши механиконц, истифодаи пасти технологияьои нав, коьиш ёфтани таркиби хок ва структураи заминьо, бо миыдори зарурц дарёфт нанамудани тухмиьои хушсифати серьосил, таъминоти хеле сусти хожагиьои деьыонц бо маводьои с=зишворию химиявц ва ба фур=ш нарафтани маьсулотьои истеьсолкардаи оньо буданд. Махсусан пахта, ки соьаи муьиму аьамияти умумижумьуриявц дошт, солшои охир ба соьаи дуюминдаража табдил шуда монда ыарзьои умумии холагиьои пахтакор аз 500 млн. доллар гузашт.
Тадыиыоти олимони жумьуриамон нишон медиьанд, ки мо агар ьосилхезии фаыат пахтаро каме такмил дишем, метавонистем аз ин соьа то
1 Одинаев Х. Вохидов В. - Продовольственная самообеспеченность и стратегия роста аграрного производства. Душанбе, 2006 -120 с. Вохидов В. Гафуров Х. Модель аграрной экономики Таджикистана в XXI веке. Душанбе, Ирфон, 2004 - 203с.
1,5 млрд. доллар ва даромади умумиро ба 2,5 - 3 млрд. доллар расонида, ьажми истеьсоли риштаю матоъро 2-3 баробар зиёд кардан мумкин мегардид, агарчанде дар дохили мамлакат талабот ба маводьои пахтагин торафт зиёд шуда истодааст, лекин то 80% - и нахи он ба хорили кишвар интиыол мешавад. Мо ьел гоь аьамияти соьаи пахтакориро инкор наменамоем, чунки он васоили асосии такмили иытисодиёти мамлакатамон мебошад. Фаыат дар мавриди коркарди он 27-34 фоиз нах ва 60-70 фоиз чигит гирифтан мумкин аст. Аз ьосили як гектар пахта (30 с.) 8,5 хазор метри мураббаъ матоъ, 277 кило равщан, 76 кило кунжора ва дигар маьсулот гирифтан мумкин аст. Аз баргу пояи он на кам аз 100 навъ, аз нахаш наздик 50 ва аз чигит зиёда аз 45 навъи максулот тайёр намудан мумкин буда, щ=запояи он барои сузишворц ва масолеьи сохтмонц истифода мешавад. Умуман аз р=и тажрибаи соьа маълум мегардад, ки соьаьои саноати сабук, бофандагц, авиатсия, кимиё, наылиёт ба маьсулотьои пахта ниёзи бештар доранд. Тавре ки аз тадкикоти олимони соьаи пахтакорц маълум мегардад, фаыат соли 2007 ьосилнокии 1 гектар пахта 16,4 сентнерро ташкил дода, ин колат ба се маротиба коьиш ёфтани истеьсоли ашёи стратегии мамлакат оварда расонид. Альол наздик 30 ьазор хожагиьои деьыонц, ки дар жои беш аз 600 колхозу совхози собиы таъсис ёфтаанд, маьсулоти фаровон истеьсол намекунанд. Пас ваыти он расидааст, ки бояд ба фаъолияти пурсамари хожагиьои деьыонц роьи васеъ кушоем ва оньоро ьаматарафа чц аз жиьати молиявц, молию техникц инкишоф додан ва дастгирц намудан ба маысад мувофиы мебошад.
Умуман иытидори иытисодии мамлакат бечуну чаро аз самаранокии соьаи кишоварзц вобастагии зиёд дошта, аьолии кишварро бо маводи щизоц ва корхонаьоро бо ашёи хом таъмин менамояд. Боварии комил дорем, ки Жумьурии Тожикистон иытидори беьамтои аылию зеьнц дорад ва дар сольои наздик ьамаи соьаьои мухталифи хожагии халыи он ьатман аз б=ьрони иытисодию молиявц бароварда шуда, шаклу тарзи зиндагии аьолии он торафт шаклан ва мазмунан боз кам ру ба бекбуд! меоварад. Бо назардошти фикрьои зикршуда барои такмил додани вазъи молиявц ва иытисодии кишвар ьатман бояд ба масъалакои такмили сохтори хорижии иытисодиёт (махсусан содироти ашёи хом), сатки воридшавии маблащьои пулц аз муьожирони меьнатц ва такмили сохтори иытисодиёту мажм=и маьсулоти дохилии кишвар дар оянда аьамияти махсус дикем. Чунки ба ьамагон маълум аст, ки дар иытисодиёти кишвар аллакай таъсири манфии б=ьрониро ба воситаи паст шудани нархьои бозори лаьонии алюминий ва нахи пахта (ба 50 ва 40 % мувофикан) ва кам шудани ьажми интиыоли маблащьои пули муьожирони меьнат'1 (аз 20 то 30%) ьис шуда бошад, пас омили сеюм ин характери гуногунмазмунц дорад.
Умуман б=ьрон дар системаи иытисоди жаконц паьн шуда ва м=ьлати раьоии онро ьел кас пешг=1 карда наметавонад. Вале тажрибаи бартарафсозии таъсири б=ьроньои гузашта нишон медиьанд, ки ин марьила одатан аз се то панж солро дар бар хоьад гирифт. Аз ин ликоз, ьар як
шаьрванди кишвари азизамон ьатман баьри ободии Ватани азизамон -Тожикистони соьибистиылол бояд саьми босазои хешро бигузорад.
Вожашои калидТ: тараыыиёти иытисодц, бозори дохилц, амнияти иытисодц, б=ьрони иытисод!, сектори хожагидор!, содирот, муомилот, савдои хорижц, б=ьрони молиявц, муьожирати меьнатц.
АДАБИЁТ:
1. А. Орифов. Ислоьоти фискалц- омили устувории иытисодиёт. Хужанд, 2009
2. А. Орифов, А. Азизов. Танзими муносибатьои иытисодии гумрукц. Хужанд,2009
3. Трудовая миграция из Таджикистана. Москва , 2008
4. Омори солонаи вилояти Сущд - 2008. Хужанд, 2009.
5. Ахбори ДДЬБСТ, № 4, 5-2008.
А. О. ОРИФОВ, М.ХОЖАЕВА, О. ОРИФОВ. НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПРЕОДОЛЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО КРИЗИСА
В статье дан глубокий всесторонний анализ причин и генезиса мирового экономического кризиса. В связи с тем, что наша страна является неотъемлемой частью мировой цивилизации, мировой кризис объективно повлиял на экономику суверенного Таджикистана. В статье анализируются причины и проблемы преодоления экономического кризиса, в том числе в аграрном секторе, и предлагается ряд конкретных рекомендаций по дальнейшему совершенствованию производственных отношений всех отраслей народного хозяйства Таджикистана.
A.O. ORIFOV, M. HOJAEVA, O. ORIFOV.
SOME OVERCOMING PROBLEMS OF ECONOMICAL CRISIS
The deep and all round analyses of causes and origins of economical crisis and the influence of world economical crisis to some separate regions of the world are given in this article. There is also analyzed the causes and problems of overcoming of economical crisis in agrarian sector and the authors suggest some concrete recommendations of productive relation improvements.
БАБАДЖАНОВ Д.Д.-
кандидат экономических наук, доцент, САТТОРОВ Х.Х.-кандидат экономических наук, КАРИМОВ Р.А.- соискатель, ХАСАНОВ М.М.- аспирант ТГУПБП.
НЕОБХОДИМОСТЬ РАЗВИТИЯ ОРГАНИЧЕСКОГО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА
Известно, что в рыночных условиях эффективное сельскохозяйственное производство зависит от сбалансированного, хорошо организованного и экономически обоснованного метода его ведения. Критерием его
