CC BY
12«етуушшим-шишаи» 2022 / philological sciences
67
пророка), существующие в Азербайджанской литературе, являются хорошим доказательством того, о чем постарались рассказать в данной статье. Как и упоминается выше, в образцах этих жанров прославляются Всевышний Аллах и его Пророк (мир ему и благословение). Это, конечно, отражается не эпизодически в объеме одного-двух стихов, а как жанр, по крайней мере жанр газелей, а более всего жанр касыда. Это, наряду с созданием более широких возможностей для восхваления Всевышнего и Пророка (мир ему и благословение), в то же время дает поэтам возможность более широко выражать свою любовь, чувства и волнение. Однако в то же время эти широкие возможности создают условия для поэтической свободы и разнообразия, благодаря чему поэзия, созданная на эту тему, выходит более поэтичной. В этом смысле Азербайджанские поэты, писавшие и творившие на религиозные темы в Азербайджанской литературе XIX века, хорошо использовали поэтические
возможности, предоставляемые поэзией, и умели создавать прекрасные художественные образцы, используя эту тему либо как поэтический образ, либо как поэтический жанр.
Литература
1.КбдэгИ, Е А7эгЪаусап эdэbiyyatl. аШэ. I сШ. ТэПШ edэn КОэшЪэщш. Вак1, Е1т, 1978 // Кочарлинский, Ф. Азербайджанская литература. В двух томах, том 1. / составитель Р.Камбаркызы. Баку: Наука, 1978
4. №ЬаИ, S.Э. ЭБЭГЬЙ, ТэШЬ edэn ЭЬи^ Huseyni. Вак1, А7ЭгЬаусап SSRl ЕА nэ§riyyatl, 1968 // Набати, С.А. Произведения / составитель Абульфаз Гусейни. Баку: Издательсво АН Аз.ССР., 1968
6.§ц^ат, Seyid Эzim. ЭБЭГЬЙ. 3 cilddэ, I cild. Вак1, Azэrbaycan SSRl ЕА nэ§riyyatl, 1967 // Ширвани, С.А. Произведения. В трех томах, том 1. Баку: Издательсво АН Аз.ССР., 1967
Мамедова Назрин Сахиб кызы Гянджинский Государственный Университет Диссертант кафедры азербайджанского языка DOI: 10.24412/2520-6990-2022-31154-67-72 СОМАТИЧЕСКИЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ ВО ФРАНЦУЗСКИХ И АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ
СКАЗКАХ
Mammadova Nazrin Sahib kyzy
Ganja State University Dissertation student of the Azerbaijani language department
SOMATIC PHRASEOLOGICAL UNITS IN FRENCH AND AZERBAIJANI FAIRY TALES
Nazrin Sahib qizi Mammadova
Ganca Dôvht Universiteti Azarbaycan dili kafedrasinin dissertanti
FRANSIZ УЭ AZORBAYCAN NAGILLARINDA SOMATIK FRAZEOLOGIZMLOR
Как во французских, так и в азербайджанских сказках фразеологизмы, содержащие соматизм, составляют наиболее многочисленную группу. Однако, исходя из полученного нами материала, можно сказать, что даже если фразеологизмов, содержащих соматизм, в обоих языках много, эквивалентов между ними нет. Этот случай нетрудно объяснить. Каждый народ по-разному реагирует на события в обществе и по-своему выражает свои эмоции. Поэтому в составе фразеологизмов, употребляемых в двух языках, различные компоненты либо более или менее обработаны, либо не обработаны вовсе. По этому вопросу исследователь А.Х.Гаджиева пишет: «Идиоматическая активность ряда соматических лексем в индоевропейских языках существенно отличается от таковой в тюркских языках. Например, соматизмы ag ауэ^/легкие, yanaq/щет, дэт/Модбородок, kirpiШресница, ЬдугэМпочка, qara ciyэr//печень, qabirga/^ебро либо вообще не употреб ляют ся, либо бездействуют в составе идиоматических соединений в германских языках, а в турецких языках, наоборот, очень активны. Однако в индоевропейских языках соматизмы bэdэn//тело, эsэb//нерв, dirsэk//локоть более активны в процессе создания фраз, чем в тюркских языках. Наконец, хотя в тюркских языках мы часто встречаем двойные слова типа ba§-ayaq/^олова-нога, ba§-gдz//голова-глаз, в индоевропейских языках такие двойные слова, участвующие в образовании идиоматических сочетаний, встречаются редко» (1, 348).
Both in French and Azerbaijani fairy tales, phraseological units containing somatism make up the most numerous group. However, based on the material we have received, we can say that even if there are many phraseological units containing somatism in both languages, there are no equivalents between them. This case is easy to explain. Each nation reacts differently to events in society and expresses its emotions in its own way. Therefore, in the composition of phraseological units used in two languages, various components are either more or less processed, or not processed at all. On this issue, the researcher A.Kh. Gadzhieva writes: "The idiomatic activity
68
PHILOLOGICAL SCIENCES / «g©LL©(MUM~J©UrMaL» 2022
of a number of somatic lexemes in the Indo-European languages differs significantly from that in the Turkic languages. For example, somatisms ag ciyar//lungs, yanaq//cheek, gana//chin, kirpik//eyelash, boyrak//kidney, qara ciyar//liver, qabirga//rib are either not used at all or are inactive as part of idiomatic compounds in Germanic languages, and in Turkish languages, on the contrary, are very active. However, in the Indo-European languages, the somatisms badan//body, asab//nerve, dirsak//elbow are more active in the process of creating phrases than in the Turkic languages. Finally, although in the Turkic languages we often meet double words like ba§-ayaq//head-leg, ba§-goz//head-eye, in Indo-European languages such double words involved in the formation of idiomatic combinations are rare" (1, 348).
Ham fransiz, ham da Azarbaycan nagillarinda so-matizm tarkibli frazeoloji vahidlar an çoxsayli qrup taçkil edir. Lakin alda etdiyimiz material asasinda deya bilarik ki, har iki dilda somatizm tarkibli frazeoloji va-hid çox olsa bela, onlarin arasinda ekvivalentlar yox daracasindadir. Bunu da izah etmak çatin deyil. Har bir xalq camiyyatda baç veran hadisalara muxtalif reaksiya verir va emosiyalarini ozuna xas çakilda ifada edir. Buna gora da, iki dilda istifada olunan frazeoloji vahi-dlarin tarkibinda muxtalif komponentlar ya daha çox, ya daha az içlanir, ya da umumiyyatla içlanmir.
Bu masala ila bagli O.H.Haciyeva yazir: "Hind-Avropa dillarinda bir sira somatik leksemlarin idiomatik aktivliyi turk dillarindakindan ciddi çakilda farqlanir. Masalan, "ag ciyar ", "yanaq", "çana ", "kir-pik", "bôyrak", "qara ciyar", "qabirga" somatizmlari german dillarinda idiomatik birlaçmalarin tarkibinda ya tamamila içlanmir, ya da qeyri-faaldir, turk dillarinda isa aksina, çox faaldir. Lakin Hind-Avropa dillarinda "badan", "asab", "dirsak"somatizmlarifra-zayaratma prosesinda turk dillarindakindan daha faaldir. Nahayat, turk dillarinda ba§-ayaq, ba§-gôz tipli qo§a sôzlara tez-tez rast galsak da, Hind-Avropa dillarinda bela qo§a sôzlarin idiomatik birlaçmalar yaratmaqda i§tirakina nadir hallarda tasaduf edi-rik"(6,348).
Fransiz frazeoloji vahidlarin arasinda an produktiv komponent coeur - "urak" sozudur. Apardigimiz tadqiqat naticasinda fransiz nagillarinda tarkibinda "coeur"- urak leksemi olan 29 frazeoloji vahid açkar olunmuçdur:
- avoir le coeur - casaratli olmaq: "Je n'ai pas la force ni le coeur, de lui prêcher cette morale". ("La Belle au bois dormant". Ch. Perrault.);
-avoir le coeur plus dur qu'un rocher - daç, qaya urakli, sart insan haqqinda: "La Barbe bleue avait le coeur plus dur qu'un rocher". ("La Barbe Bleue". Ch. Perrault.);
- affaires de coeur - sevgi macaralari: "Quelle pitié! C'est une horreur, s'écriai une Précieuse, qui toujours tender et sérieuse ne veut ouïr parler que d'affaires de coeur". ("Les Souhaits ridicules". Ch. Perrault.);
- arracher le coeur - urayini qoparmaq: "Arracher l'enfant ou le coeur du sein d'une si tendre Mère ". ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.);
- avoir le cœur saisi - vurulmaq, hayacan keçirmak
: "J'ai le cœur tout saisi de vous voir revenir seule".
(1,9);
-blesser le coeur - urayi yaralamaq: "Sachez, poursuivit-il, que l'aimable personne que vous croyez m'avoir blessé le coeur, est ma fille... "("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.);
-le coeur abbatu - urayi sinmiç: "Des ennuis dont son coeur ne fut point abbatu..." ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.);
-le coeur est engagé - urayini kimasa vermak, sevmak: "Et que bienheureuse est la belle à qui son coeur est engagé!".("Peau d'Âne". Ch. Perrault.);
-changer le coeur - urayini (niyyatini) dayiçmak: "Le touche, le pénètre et lui change le coeur". ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.) ;
- conserver le cœur - sadiq olmaq: "Après ce que vous souffrez pour me conserver votre cœur, répliquat-elle, je suis en état de croire que vous avez porté l'amitié et l'estime aussi loin qu'elles peuvent aller". ("L'oiseau bleu". M-me d'Aulnoy.);
-chasser du coeur - urayindan qovmaq: "Madame, vos appas ont chassé de son cœur le tendre souvenir de sa première ardeur". ("Babiole". M-me d'Aulnoy.);
- de gaieté de cœur - urak xoçlugu: "C'est une pitié de voir un garçon si aimable aller se perdre de gaieté de cœur". ( "La Belle aux cheveux d'or". M-me d'Aulnoy.);
- de bon coeur - tamiz urakdan: "Je te le donne de bon cœur". ("La bonne petite souris". M-me d'Aulnoy).
-dire en cœur - urayinda demak : «Rien ne peut résister à la grande éloquence, disait-il, sans cesse en cœur ». (8,222) ;
-éloigner du cœur - urayindan uzaqlaçdirmaq: " En effet, ce jeune prince, qui voulait éloigner de son cœur une idée qu'il croyait chimérique". ("La biche au bois". M-me d'Aulnoy).
- flatter le coeur - urayina xoç galmak: "Le soin que je prenais flattait son cœur". ("La Chatte Blanche". M-me d'Aulnoy.) ;
-gagner le coeur - urayini qazanmaq: "C'est la vertu la plus puissante pour... gagner le cœur". ("La bonne petite souris". M-me d'Aulnoy.);
- mal au coeur - urakbulanmasi: "Il n 'aplus d'appétit, tout lui fait mal au coeur".("Peau d'Âne". Ch. Perrault.);
-percer le coeur - urayini deçmak, sancmaq:
"Chargé du trait qui lui perce le coeur... "; " Et qui, le coeur percé d'une douleur amère... " ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.);
- posseder le coeur - urayinin sahibi olmaq: "Je me sentais si fière de posséder le cœur d'un grand roi que je méprisais les fées et les conseils de mes pauvres petits camarades". "("La Chatte Blanche". M-me d'Aulnoy.) ;
Azarbaycan nagillarinda tarkibinda "urak" leksemi olan 17 frazeoloji vahid açkar olunmuçdur. Tarkibinda eyni leksemin olmasina baxmayaraq, har iki
«COyyOMUM-JMTMaL» #3WË34X 2022 / PHILOLOGICAL SCIENCES
69
dilda farqli, müqayisa olunan dilda ekvivalenti olma-yan frazeoloji vahidlar qeyda alinib:
-bir ürakdan min üraya vurulmaq - ilk baxi§dan sevmak: "Bir ürakdan min üraya pad§ahin qizi buna vuruldu". ("Hambal Ohmad").
Bu frazeoloji vahidin digar varianti ila da rastla§diq: min ürakdan bir üraya: "Qiz min ürakdan bir üraya vuruldu oglana". ("Gül Sanavara neyladi, Sanavar Güla neyladi");
-ürayi tamiz - samimi: "Qox agilli, tadbirli, ham da ürayi tamiz adam idi". ("Nasir va Nasdaranin
nagili");
-ürayi yaniqli - aciqli: "O saat llyas cahannama vasil oldu, amma Nigar xanim o qadar ürayi yaniqliydi ki, meyitdan al gakmirdi". ("Mastan".);
-ürayini pozmaq - kefini pozmaq: "Ela bundan otrü ürayinipozursan?" ("Qirx qonga".);
-ürayinda qalmaq- unutmamaq: "O manim ürayimda olünca qalacaq, manimla qabra gedacak». ("Nasir va Nasdaranin nagili".);
-ürayi qisilmaq - kadarlanmak: "Vazir, günda on dafa ürayim qisilir, qizimin getmayina doza bilmiram". ("Sehrli üzük".);
-ürayi partlamaq - sixilmaq: "Qlbatta, tokaram, tak-tanha qaliram burda, ürayim partlayir". ("Qirx qonga xanim"); "Qiz bu hali gorüb az qalirdi ürayi partlasin." ("Bega darvi§".);
-ürayini bo§altmaq - sakitla§mak: "Nu§aran xanim ürayini bo§altdi". ("Nu§aranin nagili".);
-ürayi darixmaq: "Bir nega müddat Siman burada qalib, baxib gordü ki, ürayi gox darixir". ("Simanin nagili").
Azarbaycan nagillarinda tarkibinda "ba§" leksemi olan frazeoloji vahidlar goxluq ta§kil edir. "Ba§" leksemi ila 36 frazeoloji vahid a§kar olunmu§dur:
-agli ba§indan gixmaq - sarsamlamak:
"Malakxanim bunu e§idanda, agli ba§indan gixib qi§qirdi". ("Hatamin nagili".);
-baldan a§maq - gox olmaq: "Bu pad§ahin do-vlati-mali, cah-calali baldan a§mi§di". ("Qirx qonga xanim".);
-ba§ alib getmak - gixib getmak: "Üg-dórd il bundan qabaq, na bilim hara ba§ alib gixib gedib". ("Cantiq".);
-ba§inda turp akmak - incitmak: "Heg qorxma! Onun ba§inda man aci turp akmasam, sanin navaliyina layiq deyilam". ("Talatin nagili").
Bu nagilda ba§inda turp akmak frazeoloji vahid bir qadar farqli tarzda i§lanib: "ba§inda man aci turp akmasam";
-bacina oyun agmaq - incitmak: " Rum pad§ahinin oglu dhmadin bacina bir oyun agaram ki, heg qiyamatacanyadindan gixmaz". ("Ceyranin nagili".);
-balalarin bacina gevirmak - bagi§lamaq: "Qari nana, mani balalarinin bacina gevir". ("Qirx qonga xanim".);.
-ba§-ba§a vermak - birga nayisa etmak: "Üg baci ba§-ba§a verdilar". ("Gül Sanavara neyladi, Sanavar güla neyladi".)
-ba§ini itirmak - ga§ib qalmaq, etdiyini bilmamak:
"Gozüm qolbaga sata§anda, heyran qalib ba§imi itirdim". ("Logmanla §ayirdi".);
-baçini yormaq - aldatmaq: "Dallallar Yamgin ba§ini yorub cuca adini ondan aldilar". ("Yanigin nagili".);
-baçdan çixmaq - çaçmaq: "dgar ba§dan çixib tapsan, ôlunca mani gôrmazsan. " ("Dam çagirdi Ohmad".);
-baçina hava galmak - dali olmaq: "Ba§ina hava galmayib ki?" ("Xoçqadam".);
-bulaq baçi -bulagin yani: "O, Mastani daraya salib, tupurdu dabanina, qaça-qaça galib bulaq baçina çatdi". ("Mastan".).
-dunya baçina daraldi - pis vaziyyata duçmak: "Xanimin dardi bir idi, oldu iki, dunya baçina daraldi". ("Nuçaranin nagili".);
-kul baçina - sôyuç: "Kul sanin baçina, ela bil sandan savayi dunyada toyuq yoxdur". ("Ovçu Pi-rim".); "Ay sanin baçina kul olsun... " ("Dunya gôzali ila sari inayin nagili".);
-yuxari baç - an hôrmatli yer: "Pad§ah tacir dhmadin piçvazina çixib, yuxari keçirdib otururdu". ("Ohmad".);
Fransiz dilinda "baç" - "tête" leksemi 2 frazeoloji vahid açkar olunmuçdur:
-se casser la tête - baçini sindirmaq: "Il s'enferma huit jours entiers dans un petit cabinet, où il se cassait la tête contre les murs tant il était affligé" ("L'oiseau bleu". Mme d'Aulnoy)
Har iki dilda "gôz" - "l'œil /les yeux" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir.
Fransiz dilinda 8 frazeoloji vahid qeyda alinib:
- attirer les yeux - ôzuna calb etmak: "...il attira les yeux de tous ceux qui étaient présents". ("L'île inaccessible". Mme d'Aulnoy.);
- avoir mal aux yeux - gôzlari agrimaq: "Elle était confondue ; et sous prétexte d'avoir mal aux yeux, elle se retira dans sa chambre".("Peau d'âne". Ch. Perrault.);
- baisser les yeux - gôzlarini açagi salmaq: "Griseldis, à ces mots, sans rien dire, baisse les yeux et se retire ". ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch. Perrault.););
- les larmes venir aux yeux - gôzlari yaçarmaq: "Ayant ouï ses plaintes, les larmes lui vinrent aux yeux". ("La Belle aux cheveux d'or. Mme d'Aulnoy.).
- mettre l'œil à - baxmaq: "La curiosité lui fit mettre l'œil à la serrure". ("Peau d'âne". Ch. Perrault.);
Azarbaycan dilinda 33 frazeoloji vahid: -bir gôzla baxmaq - farq qoymamaq: "Bundan sonra lap atam da olsa, hamiya bir gôzla baxacam". (3,157).
-iki gôzum - an aziz: "dzizim, manim iki gôzum indi dur gedak atanin yanina". ("§ahzada va Maleyka xatun".);
- gôz açib-yumunca - tez, cald: "Bir gôz açib-yu-munca mana qiymatli bir tacir libasi geyindirdilar". ("Ax-vax".);
- dôrd gôzla- diqqatla: "Huseyn dôrd gôzla baxirdi". ("Kurd Huseynin nagili".);
- gôz gôrub, kônul sevib: "Gôz gôrub, kônul sevib, atam min deya, man saninam... " ("Yeddi dag almasi".);
-gôz atmaq - içara etmak: "Ey çapaldan amala galmi§, agar duzun demasan mana niya gôz atdin". ("Beykasin nagili".);
70
PHILOLOGICAL SCIENCES / «еЮЦУШШУМЛУШаИ» #3И54)), 2022
-gözümün agi-qarasi - ailanin birca evladi:
"Pad§ahin da gözünün agi-qarasi bir oglu var idi". ("Ûç bacinin nagili".);
-gözünün içina demak - çakinmadan demak: "Heç kas cürat edib bu sözü manim gözümün içina deys bilmazdi". ("Tapdiq".);
-gözünün qabagina gatirmak - xatirlamaq: "On-dan sonra dhmadin kefi açilib, ba§ladi yera Pari Soltani gözünün qabagina gatirmaya". ("Darzi çagirdi Ohmad".).
-gözünü çakmamak - uzun müddat baxmaq:
"Malak xanim Rüstamdan gözünü çakmirdi". ("Qara vazir".);
-gözünü agartmaq - hadalayici tarzda baxmaq:
"Xoca dli ona gözünü agartdi ". ("Maharin nagili".);
-göz kasmak - daha baxmamaq: "Baxan göz kasmak istamirdi". ("§ahzada va Maleyka xatun".);
-gözün aydin olsun- tabrik ediram: "Gözün aydin olsun Mastandan kagiz galib, oxu görak na yazibdi". ("Mastan".);
Har iki dilda "pied" - "ayaq" leksemi ila düzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinib. Fransiz va Azarbaycan nagillarinda bu leksemla 1 ekvivalent frazeoloji vahid açkar olunmuçdur:
Fransiz dilinda: se jeter aux pieds - ayagina dü§mak, yalvarmaq: "Elle se jeta aux pieds de son mari, en pleurant et en lui demandant pardon". ("La Barbe Bleue". Ch. Perrault.); "Elle se jeta aux pieds du roi son père et le conjura, avec toute la force qu'elle put trouver dans son esprit, de ne la pas contraindre à commettre un tel crime". (10,245). "Quand la Belle aux cheveux d'or sut sa disgrâce, elle se jeta aux pieds du roi". ..." ("La Belle aux cheveux d'or". Mme d'Aulnoy.); "Il se jeta à ses pieds et la remercia" ("La Belle aux cheveux d'or". Mme d'Aulnoy.).
Azarbaycan dilinda: "Callad Qamari yaxalayanda, vazir, vakil, bütün ahli-maclis pad§ahin ayagina dü§üb dedilar...". ("§ams-Qamar".); "Camaat onun ayagina yixilib na qadar minnat eladilarsa, §ah razi olmadi". ("§ams-Qamar").
Fransiz dilinda 2 frazeoloji vahid açkar olun-muçdur :
-au pied des montagnes - daglarin atayinda : "Au
pied des célèbres montagnes où le Pô s'échappant de dessous ses roseaux... ". ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis".); "Après avoir marché huit jours et huit nuits sans s'arrêter, elle arrive au pied d'une montagne" (L'oiseau bleu. Mme d'Aulnoy.) ;
- au (dans le) pied de - altinda: "...elle tomba évanouie au pied d'un arbre" ("Babiole". Mme d'Aulnoy.) ; au pied de la tour - gullanin altinda: "il serait mort sans une petite fontaine qui coulait dans le pied de la tour, dont il buvait un peu pour se rafraîchir..." ("La Belle aux cheveux d'or". Mme d'Aulnoy.) ;
-mettre pied - galmak, taçrif buyurmaq: " il envoya des ambassadeurs à la princesse pour la supplier de trouver bon qu'il mît pied à terre dans ses états". ("L'île inaccessible". Mme d'Aulnoy.);
Azarbaycan dilinda 8 frazeoloji vahid açkar olun-muçdur :
-ayaq basmaq - galmak: "San na cüratla bura ayaq basmisan". ("Oxxayla Ohmad".);
-ayaq qoymaq - çatmaq: "Aylar keçdi, illar dolandi, uçaqlar on ya§i qurtarib on be§a ayaq qoydu-lar" ("Ag atli oglan".).
-ayaq saxlamaq - dayanmaq: "Yoldan keçan bir dov§an bu ahvalati e§idib ayaq saxladi" ("Qoca va qurd").
Har iki dilda "main" -"al" leksemi ila düzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir.
Fransiz dilinda 3 frazeoloji vahid qeyda alinmiçdir:
- donner la main - evlanmaya razi olmaq: "Et je
ne doute point que vous ne veniez ici pour executer la vôtre, et me rendre, en me donnant la main, le plus heureux de tous les hommes" ("Riquet à la houppe". Ch.Perrault.);
-être entre les mains - alina dûçmak: "Si vous êtes entre les mains de cette femme, vous n 'en sortirez point qu'après l'avoir épousée". ("Le Nain Jaune". Mme d'Aulnoy.);
- fructifier sous ses mains - alinin altinda har çey bahar verir: "Elle conduisait les moutons, les faisait parquer au temps où il le fallait ; elle menait les dindons paître avec une telle intelligence qu'il semblait qu'elle n'eût jamais fait autre chose : aussi tout fructifiait sous ses belles mains". ("Peau d'âne". Ch.Perrault.).
Azarbaycan dilinda 19 frazeoloji vahid açkar olun-muçdur:
-al atmaq - götürmak: "Ya Allah, deyib al atirsan onunpapagina". (2,46);
-alinin qabagina al qoymaq -üstün olmaq: "Ti-caratda daha bu çaharda ela bir adam yox idi ki, onlarin alinin qabagina al qoya". (4,240);
-ala almaq - özüna tabe etmak: "Bütün bazari dastalayib almiçdilar allarina". ("ibrahim".);
- hirsini ala almaq - özünü cilovlamaq: "Ama darvi§ hardan gözünün qabaginda duranda kiçini od götürdü, yena §eytana lanat deyib, hirsini alirdi alina ". ("Qaraqaçin nagili");
-alini üzmak - ümidini kasmak: "Süleyman alini Qamar xanimdan üzüb arvadi Minagardan xanimla günlarini aglamaqla keçirirdilar". ("Tapdiq".);
-aldan getmak - sevmak: "Bunlari bir-bir oyadir, hansi o birisina çox yaxinliq elasa, onun ügün aldan getsa, onda bilarik ki, o birisi gözaldir". ("§ams-Qamar".);
-alindan qurtarmaq - xilas etmak: "Çoban sana qurban olum, mani qurtar bu arvadin alindan". ("Ohmad".);
-alinda qalmaq - kiminsa tam ixtiyarinda olmaq: "Fatmaxanim ögey ananin alinda qalmi§di". (5,403);
Har iki dilda "oreille" -"qulaq" leksemi ila düzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir. Fransiz dilinda 1 frazeoloji vahid:
- prêter l'oreille- qulaqini çaklamak: "Ayant prêté l'oreille plus attentivement, elle ouït que l'un disait... " ("Riquet à la houppe".Ch.Perrault.).
Azarbaycan dilinda 2 frazeoloji vahid: -bir qulagindan girib o biri qulagindan çixir -deyilana ahamiyyat vermamak: "Öyüd-nasihat onun bir qulagindan girib o biri qulagindan çixirdi" ("Far-siz ogul".);
«<g©yL©(MUM~JOy©MaL» 2022 / PHILOLOGICAL SCIENCES
71
-qulaq yoldaçi - hamsôhbat: "Yax§i oldu, indi bu qari sana qulaq yoldaçi olar". ("Ohmadnan Sanam").
Har iki dilda "uz" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir
Fransiz dilinda 1 frazeoloji vahid açkar olunub: -se baigner le visage de mille pleurs - aglamaq: "Elle de mille pleurs se baigne le visage " ("La Marquise de Salusses ou la patience de Griseldis". Ch.Per-rault.).)
Azarbaycan dilinda 5 frazeoloji vahid açkar olu-
nub :
-uzu qara - xacalatli: "Pad§ah sag olsun, uzum yaninda qaradi". ("Simanin nagili".);
-uzuna baxmamaq - zahlasi getmak: "Namard çox fikirdan sonra bu qarara galdi ki, na qadar Mard sagdi camaat onun mardliyini gôrub manim uzuma baxmaya-caq". ("Mard va namard".);
-uz vurmaq - takid etmak: "Uz vurma gala bilmi-ram". ("Tulku va ilan".);
-uz qoymaq: "Qaraqa§ minib ata, uz qoydu mey-dana". ("Qaraqaçin nagili".); "Siman uz qoydu §ah Daçkuvarin çaharina taraf'. ("Simanin nagili".).
Har iki dilda "agiz" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir
Fransiz dilinda 1 frazeoloji vahid açkar olunub: -sécher la bouche - agzi qurutmaq: "...car la faim lui avait bien séché la bouche ". ("La Belle aux cheveux d'or". Mme d'Aulnoy.)
Azarbaycan dilinda 5 frazeoloji vahid açkar olu-
nub :
-sôz agzina galmak - nayisa demak: "§ah, heç na, sôz idi, agzima galdi, dedim". ("Bostançi va §ah Abbas".);
-agzi açilmaq - kutlavi halda galmak: "Tulku kefi kôkyola du§ub gedirdi, gôrdu paho, budu atlilarin agzi açildi". ("Tulkunun kalayi".);
-agizdan-agiza yayilmaq - geniç yayilmaq: "Onun ata baxmagi agizdan-agizayayildi". ("Eloglu".);
Har iki dilda "diç" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar qeyda alinmiçdir.
Fransiz dilinda 2 frazeoloji vahid açkar olunub:
- croquer à belles dents - diçina vurmaq, yemak: "Où sont les petits enfants, Que je les croque à belles dents ?" ("La Belle aux cheveux d'or". Mme d'Aulnoy.);
-entre les dents - diçinin arasinda, hirsli : "Elle grommelait des menaces entre ses dents". ("Gracieuse et Percinet". Mme d'Aulnoy.).
Azarbaycan dilinda 1 frazeoloji vahid açkar olu-
nub :
-diç qurdalamaga bir adamin qalmayib - heç kasin yoxdur: "Ocibiniga xabar galdi: evini Allah yixsin, di§ qurdalamaga bir adamin qalmayib". ("Simanin nagili".).
"Barmaq" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar har iki dida qeyda alinmiçdir.
Fransiz dilinda 1 frazeoloji vahid açkar olunub:
- faire qch de ses dix doigts - alini agdan qaraya vurmaq: "Je gage que cette belle paresseuse n'aura fait œuvre de ses dix doigts" ("Gracieuse et Percinet". Mme d'Aulnoy.).
Azarbaycan dilinda 2 frazeoloji vahid açkar olunub:
-barmagini diçladi - fikirlaçdi: "Bu sôhbati e§itcak, barmagini diçladi ki, ay dada bu i§ bela deyil ki..". ("§aminin nagili".); "Dev bu sôzlari deyanda oglan barmagini diçlayib ôz-ôzuna dedi..." ("Vatannan calayi-vatanin nagili".);
-beç barmagi kimi bilmak - çox yaxçi bilmak.-"dhmad bu cur gizli sirlar açmagi be§ barmagi kimi bilirdi". (7,304).
Komponenti yalniz Azarbaycan nagillarinda qeyda alinan frazeoloji vahidlar:
"Dil" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar (8 vahid):
-bir dili var, qirx açari - yalançi insan haqqinda:
"Man biliram ki, sizin bir diliniz var, qirx açariniz". ("Çahzada Mutalib".);
-dila tutmaq - yola gatirmaya çaliçmaq: "San ôzun get, padçahi dila tut, gôr bir yabidan-zaddan ala bilarsanmi?" ("Hatamin nagili".); "Odu ki, qizi bir tahar dila tutdu". ("Qiz va ilan".);
-dilini vurmamaq - yemamak: "Aga, vAllah, apariram, dillarini da ota vurmurlar" ("Xoçqadam".);
-dila gatirmak - haqqinda daniçmaq: "Bir uzuk nadi ki, onu dila gatirirsan?" ("Suleyman çah va qariçqa".);
-dil açmaq - daniçmaga baçlamaq: "Man gôrdum gôyarçinlar dil açib baçladilar dani§maga".("Nuçapari xanimin nagili".);
"Qarin" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar (2 vahid):
-qarin agrisi - dard, umacaq, tamanna: "Pad§ahin dardi at deyildi, onun qarninin agrisi ayri idi ". ("Bax-tiyarin nagili".);
-qarnin yansin - sôyuç: "Qarnin yansin keçal, bela gôzal qizi hardan tapdin". ("§ah Abbas va uç baci".).
"Gôbak" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar (1 vahid):
- yerin gôbayi - yer uzu: "Bir qi§qiriq qopdu ki, ela bil ki, yerin gôbayi çatlayir". ("Gul sanavara neyladi, sanavar gula neyladi".)
"Damag" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar (1 vahid):
-damagi çag - çan: "Damagin sagdimi, canin, ba§in sagdimi?" ("Pis-pisa xanim va siçan Solub bay".).
"Burun" leksemi ila duzalan frazeoloji vahidlar (1 vahid):
-burnundan galmak - peçman olmaq: "Burnundan galsin". ("Dunya gôzali ila sari inayin nagili".).
"Bogaz" leksemi ila duzalan frazeoloji vahid (1 vahid):
-canini bogazina yigmaq - bezmak: "Canini bogazina yigib, bir nara çakdi ki, gôyda gedan qu§ qanadaldi". ("Simanin nagili".).
Yalniz fransiz nagillarinda qeyda alinan frazeoloji vahid (1 vahid):
-venir en corps - biryerda galmak: "D'ailleurs, les grands de l'État s'assemblèrent, et vinrent en corps prier le roi de se remarier". (9,352).
Fransiz dilindan farqli olaraq, Azarbaycan dilinda iki leksem-somatizm tarkibli frazeoloji vahidlar da içlanir. Bu qabildan 7 frazeoloji vahid qeyda alinmiçdir:
72
philological sciences / «©oyyomym-joyrmail» 2022
-agiz-burnunu oynatmaq - naraziligini bildirmak:
"Pad§ah ba§ladi agiz-burnunu oynatmaga". ( "Ceyranin nagili".);
-ürak-göbak qalmamaq - qorxmaq: "Xanda ürak-göbak qalmadi". ("Qahraman nagili".);
-bir baçina, bir dizina vurmaq - peçman olmaq: "Ibrahim bir baçina vurdu, bir gözüna..." ("Hatamin nagili".);
-üz-gözünü bûzmak - naraziligini göstarmak: "Keçal üz-gözünü büzüb içari girdi". ("Keçal");
Belalikla, apardigimiz tadqiqat naticasinda balli oldu ki, har iki müqayisa olunan dilda somatizm tarkibli frazeoloji vahidlar çox geniç içlanir. Fransiz nagillarinda an produktiv komponent "ürak", Azarbaycan nagillarinda isa "baç" somatizmi. Bunun asasinda bela qanaata galmak olar ki, fransizlar ûçûn an önamli orqan ürakdir, onlar daha çox hisslara qapilir, onlari daha çox hisslar idara edir, Azarbaycanlilar ûçûn isa, an önamli orqan baçdir, onlari idara edan agildir. Odabiyyat siyahisi :
1. Aulnoy (Marie-Catherine Le Jumel de Barne-ville, comtesse d') 1785 (1re éd. 1697). Le Cabinet des
fées, Amsterdam, Paris. Classiques Garnier Numérique.
2. Azarbaycan nagillari: 5 cildda, / Tartib edani O.Axundov. Baki: §arq-Qarb, 2005,-46 s.
3. Azarbaycan Türk nagillari. Hazirlayan: Xalilova A.O, Baki: Nurlan, 2009, -157 s.
4. Bayat (Gözalov) F. Azarbaycan sehrli nagillarinin strukturu, Daçkand, 1990, -240 s.
5. Ofandiyev P. Azarbaycan çifahi xalq adabiyyati. Baki: Maarif, 1981, -403 s.
6. Haciyeva O.H. Müxtalifsistemli dillarda somatik frazeoloji birlaçmalar. Baki: "Nurlan", 2007, -348 s.
7. Nagillar. Toplayib tartib edanlar: O.Oliyev, R.Xalilov. Baki: Yaziçi, 1994, -304 s.
8. Perrault Ch. Les contes. Version intégrale. Auzou, -222 p.
9. Perrault Ch. (1697). Histoires ou contes du temps passé. Avec des Moralitez. Paris : Claude Barbin. Classiques Garnier Numérique,-352 p.
10. Charles Perrault, Contes, Classiques Garnier, Bordas, 1991,-245 p.
