CC BY
3SOLIQ ORGANLARINI RAQAMLASHTIRISH DAVR TALABI
Ergashev U.J.
Surxondaryo viloyat soliq Boshqarmasi davlat soliq katta inspektori
https://doi.org/10.5281/zenodo.11174243 O'zbekistondagi raqamli iqtisodiyot manzarasini tushunish uchun mamlakatning raqamli infratuzilmasi, texnologik tayyorgarligi va raqamlashtirishni rag'batlantirishga qaratilgan tashabbuslarni sinchiklab o'rganish juda muhim. O'zbekistonning raqamli infratuzilmasi telekommunikatsiya tarmoqlari, internetga ulanish va texnologik infratuzilmani o'z ichiga olgan raqamli iqtisodiyotning tayanchi bo'lib xizmat qiladi. Ushbu asosiy elementlarning sifati va foydalanish imkoniyatini baholash mamlakatning raqamli transformatsiyani qabul qilishga umumiy tayyorligi haqida qimmatli tushunchalarni beradi.
So'nggi statistik ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekiston raqamli infratuzilmani yaxshilash borasida sezilarli yutuqlarga erishdi, internetning kirib borishi 86 foizga yetdi va mobil uyali aloqaga ulanish aholining 95 foizini [1] qamrab oldi. Bundan tashqari, O'zbekistonning texnologik tayyorgarligi, jumladan, raqamli savodxonlik darajasi, internetning kirib borishi va raqamli xizmatlarning mavjudligi kabi omillar turli sohalarda, jumladan, soliq ma'muriyatchiligida raqamlashtirish tezligi va ko'lamiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Oxirgi ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston aholisining 83.3 foizi internet foydalanuvchilari hisoblanadi, 9.5 foizi [2] esa so'nggi bir yil ichida internetga ulangan.
O'zbekistonda raqamlashtirishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha joriy islohotlardan ko'zlangan maqsad innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotni keng targ'ib etish orqali mamlakat xalqaro integratsiyasini jadallashtirish, axborot almashinuvi tezligini hamda xavfsizligini ta'minalash hisoblanadi. Xususan, soliq organlarida raqamlashtirish bo'yicha sa'y-harakatlarning borishi, bu borada mavjud imkoniyatlarni amaliyotga joriy etilishi natijasida 2023-yilning 25-sentabr holatiga markirovkalangan mahsulotlar milliy katalogiga (https://catalog.milliykatalogi.uz/) 48 413 nomdagi mahsulotlar kiritildi, O'zbekistonda elektron xizmatlar ko'rsatuvchi xorijiy kompaniyalar 69,8 mlrd so'm soliq to'ladi, EHF orqali tovar aylanmasi 1 681,2 trln so'mga yetdi, 2024-yil yanvar oyida elektron hujjat aylanish tizimi orqali ro'yxatga olingan murojaatlar soni 4 154 tani tashkil etdi va muammolar byurokratik to'siqlarsiz hal etilishiga erishildi, 2023-yil 1-dekabr holatiga chakana savdo va xizmat ko'rsatish sohasida marketpleyslarning ma'lumotlar bazasi soliq organlari axborot tizimi bilan integratsiya qilinib, xaridorlarga joriy yilda umumiy qiymati
47,8 trln so'mlik 1 269,9 mln dona elektron chek taqdim etildi. Shuningdek, elektron cheklar taqdim etilishi natijasida xaridorlarga avtomatik tarzda 253,2 mln dona elektron chek uchun 110,1 mlrd so'm keshbek hisoblandi.
2024-yil 1-yanvar holatida elektron hujjat aylanish tizimi operatorlari yordamida 41,5 mlnga yaqin EHF rasmiylashtirilgan. Ular bo'yicha jami tovar aylanmasi 1 681,2 trln so'mni (QQS bilan) tashkil etgan [3].
O'zbekiston soliq idoralari raqamli iqtisodiyot paydo bo'lishi sharoitida bir qator murakkab muammolarga duch kelmoqda, bu esa moslashish va chidamlilik bo'yicha samarali strategiyalarni shakllantirishni taqozo etadi. Keling bunday muammolarni bir nechtasini sanab chiqsak:
> Soliq to'lashdan bo'yin tovlash: raqamli platformalar va transchegaraviy tranzaktsiyalarning ko'payishi soliq to'lashdan bo'yin tovlash hamda qochishning yangi usullarini osonlashtirdi. Ushbu qiyinchiliklar raqamli tranzaktsiyalarni kuzatish, soliq majburiyatlarini aniqlash va rioya qilishni ta'minlashdagi qiyinchiliklarga olib keladi, bu esa soliqlarni yig'ish harakatlariga putur yetkazadi.
> Cheklangan raqamli savodxonlik va salohiyat: Soliq xodimlari tez rivojlanayotgan raqamli texnologiyalar va soliq ma'muriyatchiligi texnikasiga moslashuvida soliq xodimlarining raqamli savodxonligi va salohiyatining yetarli emasligi raqamli vositalar hamda tahliliy vositalardan samarali foydalanishga to'sqinlik qilmoqda, soliqlarni yig'ish samaradorligiga ta'sir qilmoqda.
> Ma'lumotlar xavfsizligi va maxfiylik bilan bog'liq muammolar: Soliq tizimlarini raqamlashtirish soliq to'lovchining katta hajmdagi ma'lumotlarini to'plash, saqlash va qayta ishlashni talab qiladi. Kibertahdidlar va huquqbuzarliklarga qarshi himoya choralarining yetarli emasligi ma'lumotlar xavfsizligi va shaxsiy daxlsizligiga jiddiy xavf tug'diradi, soliq to'lovchilarning ishonchini va soliq organlarining daxlsizligiga bo'lgan ishonchini yo'qotadi.
> Tartibga solishdagi bo'shliqlar va ijro muammolari: Raqamli iqtisodiyotning dinamik tabiati an'anaviy me'yoriy-huquqiy bazalardan ustun bo'lib, soliq qonunchiligi va ijro mexanizmlarida bo'shliqlarni keltirib chiqaradi. Soliq organlari rivojlanayotgan raqamli biznes modellari, tranzaktsiyalari va platformalari tartibga solishda noaniqlik hamda soliq qonunchiligini ijrosida qiyinchiliklarga olib keladi.
Soliq organlarini raqamlashtirish borasida boshqa mamlakatlarning ilg'or tajribalarini o'rganish O'zbekiston soliq idoralarida raqamli iqtisodiyot strategiyalarini ishlab chiqishda ko'mak berishi mumkin. Shu maqsadda, xorijiy davlatlar soliq tizimini erishgan yutuqlarini ko'rib chiqsak:
• Estoniyaning elektron soliq tizimi foydalanuvchilarga qulay interfeysi, raqamli xizmatlarning uzluksiz integratsiyasi va mustahkam kiberxavfsizlik choralari bilan mashhur. Soliq to'lovchilarni soliq hisobotini topshirish, to'lovlarni
amalga oshirish va ma'lumotlarga kirish uchun qulay onlayn portallar bilan ta'minlash orqali Estoniya ma'muriy yuklarni sezilarli darajada kamaytirdi va soliq qonunchiligi ijrosi yaxshilandi;
• Avstraliya Soliq idorasi (ATO) soliq qonunchiligiga rioya qilish darajasini, firibgarlik faoliyatini aniqlash va soliq tekshiruvlari uchun resurslarni taqsimlashni optimallashtirish uchun ilg'or ma'lumotlar tahlili vositalari hamda usullarini muvaffaqiyatli joriy qildi;
• Singapur soliq ma'muriyatchiligida raqamli innovatsiyalarni qabul qilishni rag'batlantirish uchun hukumat, sanoat manfaatdor tomonlari va akademiya o'rtasida samarali hamkorlikni yo'lga qo'ydi. Singapur blokcheyn innovatsion dasturi va Smart Nation stipendiya dasturi kabi hamkorlik tashabbuslari tarmoqlararo hamkorlikni, bilim almashishni va rivojlanayotgan texnologiyalar bilan tajriba o'tkazishni rag'batlantirdi;
• Norvegiya soliq idoralari xodimlari va soliq to'lovchilarni raqamli iqtisodiyotda harakat qilish uchun zarur bo'lgan ko'nikma va bilimlar bilan jihozlashga qaratilgan keng qamrovli raqamli savodxonlik dasturlarini amalga oshirdi. O'quv seminarlari, onlayn resurslar va sertifikatlashtirish dasturlari orqali Norvegiya jismoniy shaxslarga raqamli soliq xizmatlaridan ishonchli foydalanish va soliq majburiyatlarini bajarish imkoniyatini berdi [4].
O'zbekiston soliq ma'muriyatchiligini yaxshilash, qonunchilikka rioya qilishni rag'batlantirish va daromadlarni yig'ish bo'yicha sa'y-harakatlarni optimallashtirish uchun soliq organlarini raqamlashtirish borasida quyidagilar taklif etiladi:
Raqamli infratuzilma va texnologik imkoniyatlarni oshirish: Raqamli infratuzilmani, jumladan, telekommunikatsiya tarmoqlari va IT tizimlarini yangilashga sarmoya kiritish, mustahkamlik va ishonchlilikni ta'minlash, soliq organlari xodimlarining raqamli savodxonligi va soliq ma'muriyatchiligida ilg'or texnologiyalardan foydalanish malakasini oshirish uchun kompleks o'quv dasturlarini taqdim etish kerak. Soliq organlari ehtiyojlariga moslashtirilgan zamonaviy raqamli vositalar va yechimlardan foydalanish uchun texnologiya provayderlari va soha mutaxassislari bilan hamkorlikni rivojlantirish zarur.
Katta hajmdagi soliq to'lovchi ma'lumotlarini tahlil qilish va soliq to'lashdan bo'yin tovlash va soliq qonunchiligiga rioya qilmaslik holatlarini aniqlash uchun ilg'or ma'lumotlar tahlili hamda sun'iy intellekt algoritmlarini qo'llanishi zarur.
Raqamli iqtisodiyotda yuzaga kelayotgan muammolar va imkoniyatlarni, jumladan, transchegaraviy operatsiyalar, raqamli xizmatlarni soliq tortish va kriptovalyutalar amaliyotiga doir soliq sohasida normativ-huquqiy baza takomillashtirish zarur.
Soliq organlarini raqamlashtirishning ta'siri va samaradorligini monitoring qilish, baholash va hisobot berish mexanizmlarini yaratish zarur.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, yuqorida keltirilgan takliflarni qo'llagan holda, O'zbekiston soliq idoralari soliqlarni yig'ishni oshirish, qonunchilikka rioya qilishni yaxshilash va soliqqa tortishda boshqaruvni kuchaytirish uchun raqamli iqtisodiyotning transformatsion salohiyatidan samarali foydalanishi mumkin. Bu esa mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadlariga xizmat qiladi. Raqamli transformatsiyani qabul qilish orqali ishonchli soliq tizimi barpo etiladi.
Adabiyotlar:
1. https://datareportal.com/reports/digital-2023-uzbekistan
2. https://datareportal.com/reports/digital-2024-uzbekistan
3. https://soliq.uz/press-services
4. https://ioinup.ec.europa.eu/collection/egovernment/document/norwegian-tax-administration-er-program-altinn-portal-er
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2024 yil 16 yanvardagi "Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash bo'yicha ustuvor vazifalar" bag'ishlangan videoselektri.
6. Kelly K. New Rules for the New Economy: 10 radical strategies for a connected world / K. Kelly. - New York: Viking, 1998.
7. J.B. Dixit Fundamental of computer programming and IT. -Laxmi Publication PVT. Ltd., 2011. - 557 p.
8. Тошматов Шухрат Амонович, and Махматраемов Бахром Омонович. "КУШИЛГАН КИЙМАТ СОЛИГИ МАЪМУРЧИЛИГИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ" Science and innovation, vol. 2, no. Special Issue 13, 2023, pp. 5-8. doi:10.5281/zenodo.10133718
9. Тошматов, Ш. «КИЧИК БИЗНЕСНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СОЛИК СИЁСАТИПИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ». Общество и управление, т. 1, вып. 1, январь 2013 г., сс. 80-89, https://inlibrary.uz/index.php/society-administration/article/view/132
10. Toshmatov SH.A. Kursovaya raznica: praktika nalogooblozheniya i problemy. Nalogooblozhenie i buhgalterskij uchet 10 (2017).
11. Тошматов, Ш. А. "Кичик тадбиркорлик субъектларини соликка тортиш асослари. Монография." - Т.:"Молия. 160 (2012).
12. Хамидулин М.Б., and Ташматов Ш.А.. "К вопросу об эффективном собственнике в системе корпоративного управления" Иннов: электронный научный журнал, no. 3 (36), 2018, pp. 151-160.
13. https://soliq.uz/uz/ - O'zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo'mitasi
14. https://lex.uz/
15. https : //datareportal .com/
16. https://ec.europa.eu/digital-building-blocks/sites/pages/viewpage.action? pageId=533365967
17. https ://www.ato. gov. au/
18. https://www.smartnation.gov.sg/about-smart-nation/our-j ourney/milestones/
https://joinup.ec.europa.eu/collection/egovernment/document/norwegian-tax-administration-er-program-altinn-portal-er
