CC BY
16
УДК 81 ББК 81.2-4
СОХТОРИ ФАРХАНГИ Низомиддинова Рухсора Абдуцамиловна,
«ДОНИШНОМАИ КАДАРХОН» унвонцуи кафедраи грамматикаи
ВА ТАНОСУБИ ОН БО забони арабии ДДХ, мутахассиси
АНЪАНАХОИ ФАРХАНГНИГОРИИ шуъбаи илм ва инноватсияи ДДХрСТ
ФОРСУ ТОЦИКДАРАСРХОИXI-XV (Тоцикистон, Хуцанд)
СТРУКТУРА ТОЛКОВОГО СЛОВАРЯ Низомиддинова Рухсора Абдуджамиловна,
«ДОНИШНОМАИ КАДАРХОН» И ЕГО соискатель кафедры грамматики арабского
СООТНОШЕНИЕ С ТРАДИЦИЯМИ языка ГОУ "ХГУ имени академика
СОСТАВЛЕНИЯ ПЕРСИДСКО- Б.Гафурова ", специалист отдела науки и
ТАДЖИКСКИХ СЛОВАРЕЙ В XI-XV вв. инноваций ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
THE STRUCTURE OF Nizomiddinova Rukhsora Abdujamilovna,
"DONISHNOMAIKADARKHON" claimant for candidate degree of the
INTERPRETATION DICTIONARY AND department of Arabic language grammar under
ITS CORRELATION WITH THE SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov,
TRADITIONS OF COMPOSING PERSIAN- expert of the section of science and innovation
TAJIK DICTIONARIES IN THE XI- under TSULBP" (Tajikistan, Khujand)
TH- THEXV-TH CENTURIES E-MAIL: s.ilm@mail.ru
Вожах,ои калидй: фаруангнигории форсу тоцик дар асруои XI-XV, фаруанги "Донишномаи Кадархон"-и ал-Форуцй, "Лугати Фурс"-и Асадии Тусй, "Сиуоу-ул-фурс"-и Нахцувонй, унсуруои сохтории фаруанг, дебочаи фаруанг, фаруанги "Дастур-ул-афозил"-и Хайроти Деулавй
Таулили баъзе унсуруои сохтории фаруанги "Донишномаи Кадархон "-и ал Форуцй дар муцоиса бо панц фаруанги цабл аз он таълиф гардида ("Лугати фурс "-и Асадй. "Сиуоу-ул-фурс"-и Нахцувонй, "Мацмуат-ул-фурси"-и Сафии Каууол, "Меъёри Ч,амолй"-и Фахрии Исфауонй, "Дастур-ул-афозил"-иХайроти Деулави) сурат гирифтааст.
Чор усули асосии цобацогузории моддауои лугавй, ки то замони таълифи "Донишномаи Кадархон " ташаккул ёфта буд, тавсиф шудааст. Зикр гардидааст, ки дар фаруанги ал-Форуцй дастовардуои цолиби давраи ибтидоии таърихи фаруангнигории форсу тоцик мавриди истифода царор нагирифтааст, бинобар ин метавон уадс зад, ки Ашраф ибни Шараф-ал-Музаккир ал-Форуцй ба гайр аз фаруанги "Лугати Фурс"-и Асадии Тусй аз фаруангуои дигари асруои XI-XIV огоуй надоштааст.
Ключевые слова: персидско-таджикская лексикография, XI-XV века, словарь «Донишномаи Кадархон» аль-Форуки, «Лугати фурс» Асади Туси, «Сихох-аль-фурс» Нахджувани, элементы структуры словаря, введение к словарю, словарь «Дастур-уль-афозил» Хайрота Дехлави
Проанализированы некоторые структурные элементы толкового словаря «Донишномаи Кадархон» аль-Форуки в сопоставлении с пятью словарями («Лугати фурс» Асади Туси, «Сихох-аль-фурс» Нахджувани, «Маджмуат-аль-фурс» Сафи Каххола, «Ме'ёри Джамали» Фахра Исфахани, «Дастур-аль-афозил» Хайрота Дехлави), составленными в XI-XIV вв. Описаны четыре способа составления словников толковых словарей, сформировавшихся до создания словаря аль-Форуки. Отмечается, что в толковом словаре
«Донишномаи Кадархон» автор не использовал опыт, накопленный лексикографами в ранний период развития персидско-таджикской лексикографии. Данный факт позволяет прийти к выводу, что аль-Форуки не был знаком с другими толковыми словарями, написанными в XI-XIV веках, за исключением «Лугати фурс» Асади Туси.
Key-words: Persian-Tajik lexicography, the Xl-th - the XV-th centuries, "Donishnomai Kadarkhon" dictionary by al-Faruki, "Lughati Furs " by Asadi Tusi, "Sikhokh-al-Furs" by Nahchuvani, elements of dictionary structure, preface to the dictionary, "Dastur-ul-Afozil" dictionary by Hairat Dahlavi
The article presents an analysis of certain structural elements of the interpretation dictionary "Donishnomai Kadarkhon" by al-Faruki in correlation with other five dictionaries ("Lughati Furs " by Asadi Tusi, "Sikhokh-al-Furs" by Nahchuvani, "Madjmuat-al-Furs" by Safi Kahhola, "Meyori Djamali" by Fahr Isfahoni, "Dastur-ul-Afozil" by Hairat Dahlavi) composed in the Xl-th - the XlV-th centuries. The author describes four modes of composing the basic stock of words included into interpretation dictionaries which were formed before the creation of al-Faruki^s production. It is underscored that in "Donishnomai Kadarkhon" interpretation dictionary the author didn "t use the experience amassed by lexicographers in the early period of Persian-Tajik lexicography development. The given fact allows to come to the conclusion that al-Foruki wasn't familiarized with other interpretation dictionaries written in the Xl-th - the XlV-th centuries, except "Lughati Furs" by Asadi Tusi.
Дар ма^олаи хозир кушиш ба харч дода мешавад, ки мулохизоте чанд дар бораи сохтори фарханги «Донишномаи Кадархон», ки онро олимони маъруфи точик ШДусейнзода ва РДошим дар дахаи аввали нимаи дувуми ^арни гузашта ба муомилоти илмй ворид сохта буданд, ироа гардад.
Ма^сади мо баррасии хусусиятхои сохтории фарханги "Донишномаи Кадархон" дар му^оисаю му^обала бо фархангхои ^абл аз таълифи он эчод шуда аст, то маълум гардад, ки муаллифи фарханги мавриди тахлил то чи андоза аз дастовархои фархангнигории асрхои XI-XIV истифода бурдааст. Маъмулан ба сохтори фархангномахои тафсирй унсурхои зерин дохил мешаванд: дебочаи фарханг ва вижагихои он, тарзи ба бобу фасл чудо кардани моддахои лугавй ва мивдори бобхо, тарзи сабти моддаи лугавии мавриди шарх, усулхои шархи моддахои лугавй ва гайра дохил мешаванд.Дар хачми як ма^ола му^оиса кардани хамаи унсурхои сохтории фарханги "Донишномаи Кадархон" бо панч фарханги ^абл аз он иншо гардида, имконнопазир аст. Бинобар ин мо дар ма^ола се унсури сохтории фархангномаи "Донишномаи Кадархон"-дебочаи лугат, вижагихои ба бобхо чудо кардани фарханг ва тарзи чобачогузории модахои лугавии онро бо хамин унсурхои фархангномахои мо^абли он му^оиса ва тахлил менамоем. Рочеъ ба ин фарханг бори аввал РДошим ва ШДусейнзода дар китоби «Рудакй ва замони у» (1. с.209-222) маълумот додаанд. Пас аз бештар аз бист сол олими намоёни сохаи лексикографияи форсу точик С.И.Баевский аввал дар яке аз ма^олахои худ ва, сипас, дар асари ба давраи ибтидоии фархангнависии форсу точик бахшидааш оид ба «Донишномаи Кадархон» маълумоти мухтасари лексикографй додааст. (2.с 60-62). Солхои охир ба муносибатхои гуногун чанд ма^ола дар бораи ин фарханг дар Эрон чоп шуд, ки шархи мухтасари онхо дар пешгуфтори нашри факсимилеи «Донишномаи Кадархон», ки соли 2013 сурат гирифт, мазкур аст (3,с.4-6).
Фарханги «Донишномаи Кадархон» дар «Ч,адвали хронологии фархангхои форсй», ки ба китоби мазкури С.И. Баевский замима гардидааст, дар чои нухум омадааст. Агар
фархангномахои то замони мо нарасидаи чадвали мазкур «Рисолаи Абухафси СyFдй», «Тафосир фи лyFaт-ил-фypс»-и Хаким К^атрон, «Нaводиp-yл-лyFaт»-и Хаким Фappyxиpо истисно кyнем, пас «Донишномаи Kaдapxон» аз лихози замони таълиф хафтум лyFaти ^адимаи форсй - точикй аст, ки то рузгори мо бо^й мондаанд. Дар байни фархангхои дар xоки Хинд таълиф ëфтa бошад, «Донишномаи Kдцapxон» баъди «Фарханги Каввос» (оxиpи асри XIII -аввали к;арни XIV) ва «Дастур-ул-афозил» (1342) фарханги севум ба шумор меравад.
Рочеъ ба тaъpиxи таълифи фарханг, котиби он ва дигар вижагихо дар навиштахои муаллифоне, ки дар боло зикрашон рафт, иттилоот омадааст, бинобар ин аз такрори онхо ичтиноб меварзем.
Фарханги «Донишномаи Kaдapxон» бо дебочаи ал-Фару^й оFоз меëбaд. Чи тавре ки С.И. Баевский ^айд мекунад, бо дебоча 0F0з ëфтaни фархангхо анъанаи дерини лексикографияи форсу точик мебошад (2,с.121). Дар дебоча муаллифони фахангхо маъмулан баъди хамду наът ва мадхи касе, ки фарханг ба y бaxшидa шудааст, сабаби таълифи асар, ма^саду вазифаи он, сарчашмахои асарашонро бaëн мекарданд. Дар давраи аввали фархангнависии форсу точик (асрхои XI-XV), ки фарханги мавриди баррасии мо ба он дaxл дорад, хачми дебочахо он ^адар калон набуд. Маъмулан дебоча ду- се сахифаро дарбар мегирифт. Алхол гуфтан мушкил аст, ки се фарханги давраи аввали фархангнигорй-фархангномаи Абухафси СyFдй, ^атрони Табрезй ва Фappyxии Систонй, ки то замони мо омада нарасидаанд, дебоча доштанд ë на? Аммо чун дебочанависй як амали комилан манти^ист, метавон бо занни наздик ба я^ин хадс зад, ки дар фархангхои мазкур низ дебочахои муэтасар мавчуд буданд.
Дар дебочахо аксаран баъзе унсурхои инти^оди фархангхои гузашта чой доштанд, ки аз лихози омузиши тaъpиxy назарияи фархангнигории ^уруни вусто xеле чолиби дивдатанд (2,с.121). Дар ин бора мо каме roë^ap мисолхо меорем.
Дебочаи аввалин фарханги то замони мо расида - «ЛyFaти фурс»-и Асадии Тусй xеле мyxтaсap аст. Дар нашри кириллии «ЛyFaти фурс», ки забоншиноси точик Нурулло Fиëсов дар асоси матни тaйëp намудаи Мухаммад Дабири Сда^й омода соxтaaст, дебочаи нихоят мyxтaсap ва то андозае мyFлarç (дар хачми 6-7 сатр) мавчуд аст. Вале чи тавре ки мураттиб дар пешгуфтори муфассали xya, овардааст, дар нашри Аббос Изболи Оштиëнй дебочаи дигаре хаст, ки Асадии Тусй дар он сабаби таълифи лyFaт ва принсипхои корашро шарх додааст (4,с.19). Дар дебочаи Асадии Тусй чанд унсури асосии дебочанависй мавчуд аст:
1.Сабаби таълифи китоб; 2.Овардани байтхои шохид; 3.Тартиби чобачогузории хуруф, яъне ба бобхо чудо кардани фарханг; 4.Инти^оди фарханге, ки ^абл аз y иншо шудааст, яъне «Фарханги Хаким ^атрон». Аз чумла Асадии Тусй мегуяд: «Дидам шоиронро, ки фозил буданд, валекин луFати порей кам медонистнд ва ^атрони шоир китобе кард ва он луFатзо бештар маъруф буданд» (4,с.19). Метавон гуфт, ки ин раванди дебочанависии Асадии Тусиро бо хамин унсурхо ^ариб хамаи муаллифони давраи аввали фархангнигории форсу точик (асрхои XI - XV) риоя кардаанд. Масалан, дар дебочаи фарханги «Сихох-ал-фурс», ки байни дебочахои хамаи фархангномахои ^арнхои XI-XV аз хама калон ба хисоб меравад, дар бораи ба ки бaxшидa шудани китоб, сарчашмахои фарханг - ^yFarn фурс»; «Сихох-yл-лyFaт»; «Фарханги ^атрон» маълумот омадааст. Мухаммад Хиндушохи Нaxчyвонй норасоихои «ЛyFaти фурс»-и Асадиро инти^од кардааст, ки каме поëнтap онро мавриди баррасй ^арор медихем.
Дебочаи фарханги «Донишномаи Kдцapxон» низ хачман он ^адар калон нест. Баъди наъти пaЙFaмбap ва муаррифии xya, муаллиф сабаби таълифи китобро возехан бaëн
кардааст: «Хама вацт уиммат бар он рогиб шуди, то лугати паулави ва цуз он, ки шоирони фасеузабон, чунон ки Хоца Фирдавси дар «Шоунома» ва Шайх Низоми дар
«Сикандарнома» ва шуарои дигар...... ва асомии адвия, ки уукамо дар тибуо ихтиёр
кардаанд, он-ч-аз лугати мазкур дар фаруангномауо ва мауалуои мухталиф тартиб ва зобита меёбад, ба тартиб ва зобитаи уарфи охир мураттаб кунад (3, с.2а-2б). " Мутаасифона муаллифи китоб дар дебоча рочеъ ба фархангномахои ^абл аз асари у таълиф гардида чизе намегуяд, яъне сарчашмахои асарашро нишон намедихад. Танхо дар охири дебоча зикр кардааст, ки «лугати моууо ва рузуо бетартиб ва зобитаи уарф оварда, то асомии моууо ва рузуо якцо бувад» (3,с.8в-9а).
Унсури дигари фархангномахои ^уруни вусто усул ва тартиби чобачогузории моддахои лугавй дар фарханг ба хисоб меравад. То таълифи «Донишномаи Кадархон» дар фархангнигории тонику форс чахор усули чобачогузории вожахо ташаккул ёфта буд.
1 .Усули аввал гузаштани моддахои лугавй тиб^и тартиби хуруф дар алифбои форсй, вале бо назардошти харфи охири вожахо мебошад. Аввалин намунаи корбасти ин усул "Лугати фурс" аст. «Асадии Тусй муаллифи "Лугати фурс", эхтимол аввалин лексикографи форсй аст, ки вожахои мавриди шархро аз руи усули ягонаи алифбой чобачо гузоштааст, - мегуяд С.И.Баевский.-Хангоми сохтани фарханг у харфи охири калимаи шархшавандаро ба хайси асос ^абул кард» (2,с.108). Сипас таъкид мекунад, ки аз руи харфи охир чойгир кардани калимахо усули асосии сохтории давраи ибтидоии фархангнигории форсу точик буд. Аз лихози сохтор фархангномахои давраи ибтидой ба девони шоирон шабохат доштанд, ки дар онхо низ ашъор бо назардошти харфи охири ^офия ё радиф чобачо гузошта мешуданд. Ба ибораи дигар онхо фархангномахои ^офия буданд. Дар «Лугати фурс» дар дохили бобхо та^симоти дигари сохторй ба назар намерасад. Теъдоди бобхои «Лугати фурс» 21- тост.
Лозим ба таъкид аст, ки ин усули чобачогузории моддахои лугавиро то таълифи «Донишномаи Кадархон» танхо муаллифи «Меъёри Ч,амолй» риоя кардааст. Ин фарханг низ аз 21 боб иборат буда, дар дохили бобхо хангоми чобачогузории вожахо та^симбандии дигар ба назар намерасад.
2.Асосгузори усули дувуми чобачогузарии моддахои лугавй дар дохили фарханги тафсирй муаллифи «Сихох-ал-фурс» Шамсуддин Мухаммад ибн Фахруддин Хиндушохи Нахчувонй (соли таълиф 1328)(5) аст. У фархангашро тибк;и тартиби алифбои форсй аз руи харфи охири калимахо ба бобхо чудо карда, дар дохили боб та^симбандии калимахоро аз руи харфи нахустини калима ба субут расонидааст. Теъдоди бобхои «Сихох-ал-фурс»-ро С.И. Баевский 25 (2,с.125)ва С.Имронов 28-то зикр кардаанд (6,с.70-71). Дар ин бобат ха^ ба чониби С.И.Баевский аст, зеро дар чопи Абдуалии Тоатй низ теъдоди бобхо 25-тост. Сохиби «Сихох-ал-фурс» тартиби корашро чунин шарх додааст: "Аввал касе, ки ба тартиби лугати фурс машгул шуд Хаким Катрони Урмави буд. Аммо у беш аз сесад лугат зикр накард ва баъд аз у уакими комили фозил Абумансур Али ибн Аумад ал-Асади ат-Туси ба тартиб ва табвиби он иштигол намуд ва онро мудавван гардонид.... Аммо у риояти абвоб беш накард ва аз тацсими абвоб ба фусул, ки дар ин фан зарурулвуцуд аст, зоуил шуд, то ба риояти авсоти калимот чи расад. Бад-ин восита лугот мукаррар воцеъ мешуд ва ихтилоли нусах боздид меомад ва ба сабаби он, ки тартибе цомеъ набуд, луготи бисёр дармебоист ва матолиби зарури муумал мемонд... " (5.с.8).
Усули аз руи харфи охири калима ба бобхо ва тиб^и харфи аввали калима ба фаслхо та^сим кардани моддахои лугавй дар фарханги «Мачмуат-ул-фурс»-и Абулало Абдулмуъмин Ч,орутй, ки тахти номи Сафии Каххол маъруф аст, идома ёфтааст. Лозим ба таъкид аст, ки дар бораи таърихи таърифи ин фарханг ихтилофи назар вучуд доард. С.И
баевский онро ба асри XIV мансуб донистааст. Чррутй дар дебочааш фа^ат аз фарханги Асадии Тусй ëдовap гардидааст ва зикре аз «Сихох-ал-фурс» намекунад. Дар навбати xyд сохиби «Сихох-ал-фурс» дар дебочаи фархангаш дар бораи «Мачмуат-ул-фурс» зикре накардааст. Бинобар ин алхол бо к;атъият хукме дар барои та^аддум доштани кадоме аз ин
фархангхо баровардан душвор аст. Ч,арутй дар дебочааш менависад: «..... китобе дидам, ки
Абумансур ал-Aсадû ат-Туси цамъ карда буд ва гуфта, ки шоирони мутацаддам аз у лугатнома хостанд, гунае ки бар щр лугате гувоуе бувад аз цавли шоире фозил аз шуарои форт ва он байте бувад ё ду байт ва он китобро бар тартиби алиф, бе, те, се, цим созад. Он низ нотамом ва ноцисуттартиб буд. Аммо нотамом аз он цщат, ки дар абёте, ки худ ба истишуод оварда буд, цщати лафзе муайян, уам дар байт лафзи дигаре аз форт буд, ки он лафзеро дар китоби худ наёварда ва маънии он нагуфта буд... Ва аммо ноцисуттартиб аз он цщат, ки авохири ууруфро риоят карда буд ва боб сохта ва алфоз номураттаб дар он боб навишта. Лоцарам агар касе лафзе талаб кардй аз аввали он боб то охир талаб бояистû кардан, то маълум кунад, ки он лугат дар он китоб щст ё на? (7.с.-).
З.Чи тавре ки маълум аст, аз асри XIV ба баъд, то асри XIX бо сабабхои маълум Хиндустон ба маркази инкишофи лексикографияи форсу точик табдил ëфт. Дар давраи мавриди назари мо, яъне то таълифи «Донишномаи Кадapxон» дар Хиндустон ду фарханг арзи хастй кардааст:
-Фарханги «Фaxpи Каввос» (оxиpи асри XIII-аввали асри XIV).
-Фарханги «Дастур-ул-афозил фи лyFaт-yл-фaзоил» (743)1342).
3.Соxтоpи «Фарханги Фaxpи Каввос», ки онро дар адабдати илмй «Фархангнома», «Фарханги пaнчбaxшй», «Фарханги Шохнома» низ меноманд, бино ба хадси олими рус С.И.Баевский дар пайравии фарханги Чрруллохи Зaмaxшapй «Му^аддимат-ул-араб» (асри XII) тартиб дода шудааст (2, с. 125) ва он фарханги мавзуй мебошад.
Соxтоpи фарханг бо соxтоpи «Донишномаи Кaдapxон» умуман ^аробате надорад ва аз лихози œxTOp фарханги Каввос мохиятан дар фархангнависии форсу точик мав^еи мaxсyсpо ишF0л мекунад. Танхо як нуктаро ^айд кардан лозим аст, ки муаллифи фарханг моддахои лyFaвиpо дар доxили бaxшy гунахо бидуни риояи ягон тартиб овардааст.
4.Ва усули оxиpине, ки то таълифи «Донишномаи Кaдapxон» дар фархангнависии форсу точик мавчуд буд, дар фарханги «Дастур-ул-афозил фи лyFaт- ул-фазоил» -и Хочиб Хайроти Дехлавй корбаст шудааст. Муаллифи ин фарханг моддахои лyFaвиpо тиб^и харфи аввали вожаи мавриди шарх чобачо гузаштааст.
Муаллифи фархангномаи "Донишномаи Кaдapxон" дар бобати чобачогузарии моддахои лyFaвй ба '^yFarn фурс"-и Асадй ва "Меъëpи Ч,амолй"-и Фaxpи Исфaxонй пайравй кардааст.
Калимахои мавриди шарх дар лyFaти y аз руи хуруфи оxиp чобачо гузошта шудаанд. Дар доxили боб фаслбандй ба назар намерасад, бинобар ин эродхои нисбат ба '^yFara фурс" гирифтаи муаллифони "Сихох-ул-фурс" ва "Мачмуат-ул-фурс" пурра ба фарханги "Донишномаи Кaдapxон" низ дaxл дорад.
Аз лихози унсури дигари соxтоpй - ба бобхо чудо кардани фарханг дар давраи аввали фархангнависии форсу точик харчанд умумияте ба назар мерасад, вале хар лyFaт дорои вижагй низ мебошад. Азбаски ^ариб хамаи фархангхо ба истиснои Фарханги «Фaxpи Каввос», бино ба гуфти Асадии Тусй «ба тартиби хуруф» тахия мегардад, суоли табий пайдо мешавад, ки чаро шумораи бобхои онхо 28 (баробар ба теъдоди хуруфи алифбои арабй) ва ë 32 (баробар ба шумораи хуруфи алифбои нвдкони мо) нест? Пеш аз хама, фархангхои давраи аввали тaъpиxи лексикографияи форсу точик ва баъзе фархангхои
давраи миёна фархангхои «фурс» буданд ва дар онхо фа;ат калимахои форсии точикй мавриди шарх ;арор гирифтаанд. Бинобар, ба хуруфи соф арабй набудани калимахо теъдоди бобхои фархангхо кохиш меёфт. Дар му;аддимаи "Фарханги Чдхонгирй" омадааст: "Бинои каломи форсй бар бисту чахор байт гузоштанд, бад-ин вачх, ки аз чумлаи 28 харфе, ки мабнои лугати тозист, тарк додаанд. Чунонки Мавлоно Шарафуддини Алии Язди ба ;айди назм оварда:
Хашт уарф аст он ки он дар форсй н-ояд уаме, То наёмузй набошй андар ин маъно маоф. Бишнав аз ман то кадом аст он уарфу ёд гир, Сову уову соду зоду тову зову айну цоф." (8,с.24) Ва ба ин нукта худи муаллифони фархангномахо ё дар дебоча ё дар дохили матн ишора кардаанд Масалан, баъди "боб-уш-шин" дар фарханги "Лугати фурс" омадааст: "Сод, зод, то, зо, айн. Дар девони шуаро талаб кардем ва дар ин хуруфот хеч лугате набуд, то мутолеон хамл ба кохилии мусанниф накунанд" (4,с.216). Ё "... дар ин замина дар "Донишномаи Кадархон" бо харфхои со-и мусаллас, хо-и хуттй, изгй, ит;й, зод, сод бобхо ва ё моддахои лугавй мавчуд нестанд" (3,с.17).
Сониян, дар бисёр фархангхои форсии точикй ба хуруфи соф точикй - пе, че, же, гоф - бобхои махсус чудо карда намешуданд ва калимахои бо ин хуруф ба итмом расида ё огоз ёфта дар хамнишинхои арабии онхо - бе,_че, зе, коф - дар як боб ;арор мегирифтанд.
Фарханги «Лугати фурс»-и Асадии Тусй бисту як боб дошт. Дар ин фарханг бо харфхои че, коф, коф, айн, то, зо, сод, зод, ^ои зуттй, сои мусаллас ва че яъне ёздах харф бобхои махсус ихтисос дода нашудааст. Фарханги «Сихох-ал-фурс»-и Нахчувонй шомили бисту панч боб аст ва дар он ба хуруфи бо, сои мусаллас, сод, ^ои зуттй, айн, зо, зод бобхои махсус чудо нашудааст. Калимахое, ки бо харфи пе ба охир расидаанд, дар «боб-ул-бо» омадаанд. Фарханги «Мачмуат-ул-фурс» аз 22 боб иборат буда, дар он ба харфхои пе, сои мусаллас, че, ^ои зуттй, же, сод, зод, то, зо, айн, гоф бобхои алохида ихтисос наёфтаанд. Калимахое, ки дар охир хуруфи пе, гоф ва че доранд, дар харфхои хамнишини арабиашон зикр гардидаанд. Фарханги "Фахри Каввос"харчанд аз руи усули мавзуй тахия гардидааст, вале фехристи вожахои ба фарханг замима кардаи мураттибон нишон медихад, ки муаллиф ба харфхои со, ^о-и хуттй,зол, зод, зо, айн моддахои лугавй наовардааст. «Меъёри Ч,амолй»-и Фахрии Исфахонй низ мисли «Лугати фурс»-Асадй шомили 21 боб буда, ба харфхои бо, пе, сои мусаллас, че, ^ои зуттй, сод, зод, то, зо, айн, коф бобхои алохида чудо нашудаанд. Дар фарханги "Дастур-ул-афозил"-и Хрчиб Хайроти Дехлавй 27 боб ба мушохида мерасад». Дар ин фарханг ба харфхои соф точикии пе, че, же, гоф бобхои алохида ихтисос дода нашудааст. Вожахои бо хуруфи мазкур огозёбанда дар бобхои хуруфи хамнишини арабй зикр шудаанд. Дар чанд чои нусхаи ба чоп омода сохтаи Назир Ахмад, бино ба гуфти у "..афтодагихо, аз чумла дар барги дувум (як ;исми дебоча), барги нухум (як ;исми вожахои харфи бо, хамаи вожахои -харфи со ва аввали харфи чим), барги шонздахум (вожахои охири харфи гайн, вожахои харфи фо. Ва аввали харфи ;оф) вучуд доштааст, ки дар асоси матни «Муайид-ул-фузало» ва му;аддимаи «Фарханги Фахри Каввос» бар;арор карда шудаанд (9,с.37-38). Зохиран бар;арор кардани харфи фо ба мураттиб даст надодааст, ки дар мундарича ин харф наёмадааст. Дар хошияи сафхаи 191-192 Назир Ахмад ;айди зерин овардааст: «Пас аз калимаи занин дар нусхаи хозир афтодагй дорад ба ;адри чанд барг, ки шомили лугати харфи Fайн ва лугати харфи фо комилан ва лугати харфи ;оф ибтидо» (9,с. 191-192). Дар асоси ;айдхои Назир Ахмад метавон гуфт, ки ягона нусхаи нопурра мавриди истифода ;арор
додаи у аз 27 боб иборат аст ва я^инан, агар нусхаи комили фарханги "Дастyр-yл-афозил" дастрас гардад, он бояд фарогири 28 боб бошад, 6идуни хуруфи соф форсии точикй.
Фарханги «Донишномаи Кадархон» аз 22 боб иборат буда, хар боб ба номи харфе марбут аст. Масалан, «боб-ул-алиф», «боб-ул-бо» ва гайра. Дар «Донишномаи Кадархон» ба харфхои сои мусаллс, хои хуттй, сод, зод, то ва зо, бобхо мавчуд нестанд. Ба ибораи дигар гуем муаллиф калимахоеро пайдо накардааст, ки бо ин харфхо ба охир расонад. Fайр аз ин ба харфхои точикии алифбои арабиасосамон - пе, че, же, гоф бобхои махсус чудо нашудааст. Бобхои фарханг бо назардошти хуруфи охири калима тартиб дода шудааст. Дар дохили боб мисли «Лугати Фурс»- Асадй ва «Меъёри Ч,амолй» та^симбандии фаслхо сурат нагирифтааст. Таносуби фархангхои давраи мавриди тахлилро аз лихози теъдоди боб ва хуруфе, ки ба онхо бобхои махсус чудо нашудаанд, дар шакли чадвал чунин тасвир кардан мумкин аст:
Р/Т Номи фарханг Сол ë асри таълиф Теъдоди боб Хуруфе, ки ба он^о боб чудо нашудааст
1. «Лугати Фурс» баъди 1066 21 со, че, хои хуттй, сод, зод, то, зо, айн, коф, гоф
2. «Сихох-ул-фурс» 1328 25 пе, со, хои хуттй, сод,зод, зо, айн
3. «Мачмуат-ул-фурс» асри X1V 22 пе, со, че, хои хуттй, же, зод, зо, айн, коф, гоф
4. «Фахри Каввос» байни 12951316 со, хо-и хуттй, зол, зод, зо, айн
5. «Меъёри Ч,амолй» 1344 21 пе, со, че, хо-и хуттй, сод, зод, то, зо, айн, коф
6. «Дастур-ул-афозил» 1342 28 пе, че, же, гоф
7. «Донишномаи Кадархон» 1405 22 пе, со, че, хои хуттй, же, сод, зод, то, зо, гоф.
Чи тавре ки мебинем аз лихози унсурхои сохторй хар як фарханги тафсирии давраи аввал хусусиятхои вижа дорад. Аз руи фрогирии хуруфи алифбо танхо фарханги «Дастур-ул-афозил фи лугат-ул фазоил»-и Хрчиб Хайроти Дехлавиро, ки соли 743х.ш/1364 милодй таълиф шудааст, нисбатан комил шуморидан мумкин аст. Дар ин фарханг хамаи 28 харфи алифбои арабй (албатта бо назардошти харфи ^оф, ки дар нусхаи ягонаи то замони мо расидаи фарханг мавчуд нест) бобхои махсус доранд ва чахор харфи форсии точикй дар бобхои хуруфи хамнишини арабй чой дода шудаанд.
Дар асоси гуфтахои боло метавон хулосахои му^аддамотии зеринро ироа кард:
- То замони таълифи фарханги «Донишномаи Кадархон» дар асрхои XI-XIV анъанахои муайяни фархангнигории форсу точик ташаккул ёфта буданд.
- Дар сохтори фархангхои давраи мавриди баррасй унсурхое муайян шудаанд ва шакл гирифтаанд, ки хамаи онхо дар даврахои минбаъдаи инкишофи фархангнигорй на танхо аз байн нарафтаанд, балки тавсеаю рушд кардаанд. Аз чумла анъанаи дебочанависй дар ин давра ба унсури хатмй табдил ёфт, ки маъмулан маълумоти зеринро дар бар мегирифт: номи муаллифи фарханг, номи худи фарханг, номи шахсе, ки фарханг ба у бахшида шудааст, сабаби таълиф, зикри сарчашмахое, ки дар таълифи фарханг истифода шудаанд,
инти;оди он сарчашмахо, усули чобачогузории моддахои лугавй, тарзи ба бобу фаслхо чудо кардани фарханг ва гайра. Дар ин самт дар дебочаи фарханги «Донишномаи Кадархон» номи муаллиф, номи мамдух, номи фарханг, сабаби таълиф, усули чобачогузории моддахои лугавй зикр шудааст. Мутаасифона ал-Фору;й сарчашмахои фархангашро номбар накардааст,бинобар ин дар бораи ба кадом фархангнома пайравй кардани у изхори а;идаи ;атъй кардан кори мушкил аст.
- То таълифи фарханги «Донишномаи Кадархон» чахор усули чобачогузории моддахои лугавй дар фархангхо ташаккул ёфта буд: а) чобачогузарии вожахо аз руи харфи охир ("Лугати фурс" ва «Меъёри Ч,амолй»); б) аз руи харфи охир ба бобхо чудо кардан ва аз руи харфи аввал фаслбандй намудани моддахои лугавй («Сихох-ул-фурс» ва «Мачмуат-ул-фурс»); в) аз руи харфи аввал чойгиронии моддахои лугавй («Дастур-ул-афозил»); г) аз руи мавзуъ ба бобхо чудо кардани моддахои лугавй («Фарханги Фахри Каввос»). Муаллифи фархангномаи «Донишномаи Кадархон» усули аввал, яъне аз руи тартиби хуруфи охири вожахо чойгиронии моддахои лугавиро истифода бурдааст. Аз баски ду усули дигари баъди «Лугати фурс» ташаккул ёфта - дар дохили бобхо аз руи харфи аввали калима фаслбандй кардан ва аз руи харфи аввали моддаи лугавй ба бобхо чудо намудани калимахо ба хеч шакку шубха нисбат ба усули корбасткардаи Асадии Тусй бехтар мебошанд, усули дар асри XIV интихоб кардаи ал-Фору;иро дар таърихи фархангнависии давраи аввал ;адаме ба ;афо шуморидан лозим аст.
- Аз лихози ба бобхо чудо кардани фарханг низ ал - Фору;й ба усули кори Асадии Тусй ва Фахри Исфахонй пайравй кардааст. Теъдоди бобхои фархангхои давраи аввал аз 21-то 28 аст. Фархангномаи «Донишномаи Кадархон» 22 боб дорад.
-Умуман, чунин ба назар мерасад, ки сохиби фарханги «Донишномаи Кадархон» ба гайр аз «Асадии Тусй» аз панч фарханги дигари то замони у таълифгардида, огохй надоштааст.
Пайнавишт:
1. .Донишномаи Кадархон (Матни факсимиле). Фароуам оварандагони матн, муаллифони муцаддима ва тавзеуот Н.ИТиёсов ва Р.А. Низомиддинова.- Хуцанд: Ношир, 2013.).
2. Хошим, Р. ва Хусейнзода, Ш. Донишномаи Кадархон ва ауамияти он дар омухтани осори Рудакй ва мероси адабии мо/Рудакй ва замони у. (Мацмуаи мацолауо).-Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1958.-С.209-222.
3. Баевский, С.И. Ранняя персидская лексикография (XI-XVвв)/С.И.Баевский.-М.:Наука, 1989.-166 с.
4. Тусй, Асадй. Лугати фурс.Муцаддима, тауия, таълицот, уошия, лугот ва феуристи Нурулло Fиёсов/Асадии Тусй.-Хуцанд: Нури маърифат, 2015.- 492 с.
5. Нахцувонй, Мууаммад ибн Хиндушоу. Сиуоу-ул-фурс/ Мууаммад ибн Хиндушоу Нахцувонй. Ба эутимоми дуктур Адулалии Тоатй.-Теурон, 2535 (х).
6. Имронов Саъдоншо. Сиуоу-ул-фурс/Энсиклопедияи советии тоцик, Ц.7.- Душанбе, 1987.-634 с.
7. Цорутй, Абуало Абдулмуъмин маъруф ва Сауии Каууол. Мацмуат-ул- фурс/ Цорутй, Абуало Абдулмуъмин. Тасуеу ва шаруи вожауои дуктур Азизуллоуи Цувайнй - Теурон, 1378 (х).-358 с.
8. Инцуи Шерозй, Мир Цамолуддин Хусайн ибн Фахруддин Хасан. Фаруанги Цауонгирй/ Инцуи Шерозй, Мир Цамолуддин Хусайн ибн Фахруддин Хасан. Виростаи дуктур Рауими Афифй. Дар ду муцаллад. Цилди аввал.-Машуад, 1359 (у.ш.). -1334 с.
9. Децлавй, Хрциби Хайрот. Дастур-ул-афозил/ Хрциби Хайрот Деулавй. Ба эутимоми дуктурНазир Аумад.-Теурон: Бунёди фарханги Эрон, 1352.-262с.
Reference Literature:
1. "Donishnomai Kadarkhon" (faximile). Preparation of the text, preface and commentaries: N.I. Ghiyasov and R.A. Nizomiddinova. - Khujand: Publisher, 2013.
2. Khosim R. and Khuseynzoda Sh. "Donishnomai Kadarkhon" and its significance for the studies of Rudaki's creation and our literary heritage //Rudaki and his Epoch (collection of articles). - Stalinabad: Tajik State Publishing-House, 1958. - pp. 209 - 222.
3. Bayevsky S.I. Early Persian Lexicography (the Xl-th - the XV-th cc.). - M.: Science, 1989. -166 pp.
4. Tusi, Asadi. "Lughati Furs". Preface, preparation of the text, appendices, glossary and pointers by Nurullo Ghiyosov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2015. - 492 pp.
5. Nahchuvani, Muhammad ibn Hindushokh. "Sikhokh-al-Furs ". Under the editorship of Dr. Abdalali Toati. - Tehran, - 2535 pp.
6. Imronov Sadonsho. "Sikhokh-al-Furs" // Tajik Soviet Encyclopedia. - V.7. - Dushanbe, 1987. - 634 pp.
7. Choruti, Abualo Abdulmumin Maruf and Sahi Kahhol. "Madjmuat-ul-Furs". Editorship, commentaries, glossary: Azizullokh Djuvaini. - Tehran, 1378 hijra. - 358pp.
8. Indjui Sherozi, Mir Djamoluddin Khusayn ibn Fahruddin Hasan. "Djahongiri Dictionary". Under the editorship of Dr. Rakhim Affi. In two volumes. - V.1. - Mashhad, 1359 hijra. -1334 pp.
9. Dehlavi Khojibi Hayrat. "Dastur-al-Afozil". Under the editorship of Dr. Nazir Ahmad. -Tehran: Iranian Fund of Culture, 1352 hijra, - 262 pp.
