CC BY
0SIMSIZ TARMOQ TEXNOLOGIYALARI
Jumanova Zuxra Xolbayevna, 2Nurmurodov Miraziz Sunnat o'g'li
1Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nurafshon
filiali Axbvorot texnologioylari kafedrasi assistenti 2Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot Texnologiyalari universiteti Nurafshon
filiali Kampyuter injiniring fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11379300
Annotatsiya. Ushbu maqola simsiz tarmoq texnologiyalariningpaydo bo'lishidan tortib bugungi kunda ulanishni qayta shakllantiruvchi ilg'or innovatsiyalargacha o'rganadi. Radioaloqaning dastlabki kunlaridan va Wi-Fi paydo bo 'lishidan boshlab, u uyali tarmoqlarning paydo bo 'lishi va Iokal tarmoq ulanishiningpaydo bo 'lishi kabi muhim bosqichlarni bosib o 'tadi. 5G va undan tashqarida o 'zgaruvchan ta 'sirni o 'rganish, texnologik taraqqiyot, me 'yoriy-huquqiy bazalar va ijtimoiy talablar o'rtasidagi murakkab o'zaro bog'liqlikni ochib beradi. Tarixiy tushunchalar, hozirgi tendentsiyalar va kelajak prognozlariga asoslanib, ushbu tadqiqot simsiz tarmoq texnologiyalarining evolyutsion traektoriyasini yaxlit tushunishni va u engib o 'tgan qiyinchiliklar, erishilgan yutuqlar va ulanishning ushbu dinamik sohasida istiqbolli yutuqlarni yoritib beradi.
Kalit so'zlar: WPAN, Bluetooth, WLAN, WMAN, WiMAX, WWAN, ZigBee, UWB, Wi-Fi GSM, 2G, GSM 3G, 4G (LTE), WCDMA, 5G, RAN, LoRaWAN, NFC, Xabarchilar, o'qlar, signal olovlari, telegraf, uchqunli uzatkichlar, sun'iy yo'ldoshli, Wireless network technology.
Abstract. This article explores wireless networking technology from its origins to the cutting-edge innovations that are reshaping connectivity today. From the early days of radio communication and the advent of Wi-Fi, it changes milestones such as the advent of cellular networks and the advent of local area network connectivity. Exploring 5G and beyond reveals the complex interrelationship between impact, technological development, regulatory frameworks and societal demands. Based on historical insights, current trends, and future projections, this study illuminates the evolutionary development trajectory of wireless technologies.
Keywords: WPAN, Bluetooth, WLAN, WMAN, WiMAX, WWAN, ZigBee, UWB, Wi-Fi GSM, 2G, GSM3G, 4G (LTE), WCDMA, 5G, RAN, LoRaWAN, NFC, Xabarchilar, o'qlar, signal olovlari, telegraf, uchqunli uzatkichlar, sun'iy yo'ldoshli.
Simsiz uzatish tizimlari insoniyat sivilizatsiyasining o'zi paydo bo'lganidan beri mavjud. Xabarchilar, o'qlar, signal olovlari, telegraf, uchqunli uzatkichlar, sun'iy yo'ldoshli aloqa tizimlari - bularning barchasi bitta zanjir bo'g'inlari hisoblanadi. Texnologiyalar o'zgardi, ammo uzatish tarmoqlarining mohiyati o'zgarmay qoldi, ma'lumotlar berilgan vaqtda simlarsiz bir nuqtadan ikkinchisiga uzatilishi uchun turli xil elementlaming o'zaro ta'sirlashishini tashkil qilish bo'lib qoldi. Biroq, uzoq vaqt rivojlanishiga qaramay, simsiz texnologiyalar so'nggi 15-20 yil ichida telekommunikatsiya sohasi rivojlanishining asosty yo'nalishlaridan biriga aylanish bilan juda jadal rivojlanmoqda. Simsiz ulanish xodimlarning unumdorligini oshirishga va zo'riqishini kamaytirishga ko'maklashamoqda. Simsiz tarmoqlar tufayli xodimlar tez moslashuvchan ishlash irnkoniyatlarini istalgan vaqtda va istalgan qulay joyda oladi. Ular ofisda yoki tushlik vaqtidagi kafeda bo'lish bilan mijozlarning so'rovlariga javob berishi mumkin. Ular sanoqli soniyalarda elektron pochtaga va boshqa ishchi resurslarga ulanishi, bu bilan optimallashtirilgan boshqarishni, mijozlar uchun sifatliroq va tezkor natijalarga erishishga, shuningdek daromadi oshirilishini ta'minlaydi. Simsiz tarmoqlardan foydalanish xarajatlarni ham kamaytirishga imkon beradi.
Simsiz infratuzilma ishlatilayotgan kompaniyalarda xarajatlarni tejash qurilmaning bari bir o'zgartirilishida yoki harakatlanishida, masalan, xodimning bino chegaralaridan harakatlanishida yoki qurilmalarni yoki laboratoriyalami qayta tashkil etilishida, u yoki bu loyiha doirasida vaqtinchalik ofislarga yoki obyektlarga harakatlanishda amalga oshiriladi. Simsiz texnologiyalami tasniflashga turli xil yondashuvlar mavjud. Masalan ishlash masofasi bo'yicha beshga bo'linadi ular:
1) WPAN - WPAN (Wireless Personal Area Network)ning qisqartmasi bo'lib, 10 m masofaviy bir foydalanuvchi yoki boshqa shaxsning shaxsiy qurilmalarining yoki qurilmalarining birlashtirilgan tarmoq bularga: Bluetooth - Ushbu texnologiya, elektronik qurilmalarni, misol uchun smartfonlar, kompyuterlar, audio qurilmalari va boshqalar, birlashtirishda ishlatiladi, ZigBee - Ushbu protokol ko'p joyda ushbu qurilmalarni istiqomatli va samarali qilish uchun qo'llaniladi, masalan, aqlli uy, aqlli maishiy qurilmalar, maxsus hisobkitoblarni ta'minlash, va boshqalar va UWB - UWB (Ultra-Wideband)ning qisqartmasi bo'lib, bu texnologiya aloqa, radar, geolokatsiya, va sensorli tizimlar uchun foydalaniladi.
2) WLAN - WLAN (Wireless Local Area Network)ning qisqartmasi bo'lib, 100 m masofaviy bir xona, korxona, yoki boshqa eng yaqin geografiyadagi joylarni birlashtiradigan tarmoq bularga:
Wi-Fi - Wi-Fi (Wireless Fidelity)ning qisqartmasi bo'lib, bu texnologiya, radio tezligi orqali uzatilgan aloqani ta'minlaydi va kompyuter, smartfon, planshet va boshqa qurilmalar orasida uzatilgan aloqa o'rnatish uchun ishlatiladi.
3) WMAN - WMAN (Wireless Metropolitan Area Network)ning qisqartmasi bo'lib, 1 km masofaviy shahar yoki metropoliten mintaqalardagi bir nechta joylarni birlashtiradigan tarmoq bularga:
WiMAX - WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access)ning qisqartmasi bo'lib, ushbu texnologiya xuddi ko'pgina mobil aloqa uchun ishlatiladi, shuningdek bo'sh va yiroqligi yuqori bo'lgan mintaqalarda internetga kirishni ta'minlashda qo'llaniladi, LTE - LTE (Long-Term Evolution)ning qisqartmasi bo'lib, ushbu texnologiya, mobil aloqa xizmatlarining yuqori tezlikda internetga kirishini ta'minlaydi va 3G protokollarining o'rniga kiritilgan.
4) WWAN - WWAN (Wireless Wide Area Network)ning qisqartmasi bo'lib, 10 km masofaviy aloqalar orqali bir nechta joylarni birlashtiradigan tarmoq bularga:
GSM - GSM (Global System for Mobile Communications)ning qisqartmasi bo'lib, mobil aloqa texnologiyasi bo'lib, GSM, keng spektrumli tarmoqlar bo'ylab yuqori tezlikda (masalan, 2G) ma'lumot almashish va telefon xizmatlarini ta'minlashda foydalaniladi. Bugungi kunda, katta hissa mamlakatlarda GSM 3G va 4G (LTE) texnologiyalari bilan almashtirilgan, WCDMA -WCDMA (Wideband Code Division Multiple Access)ning qisqartmasi bo'lib, 3G mobil aloqa tarmog'ining bir turidir. Bugungi kunda, 4G (LTE) va 5G kabi yangi texnologiyalar keng doirada ommaboplik qozonishiga ko'ra, WCDMA hali ko'pchilik mamlakatlarda foydalaniladi.
5) RAN - RAN (Radio Access Network)ning qisqartmasi bo'lib, 100 km masofaviy mobil aloqa tizimining bir qismidir. Bu tarmoq, baz istansiyalardan (base stations) iborat bo'lib, ular mobil qurilmalar bilan radio aloqasini o'rnatish va ta'minlash uchun ishlatiladi.
Bugungi kunga kelib, bir nechta simsiz tarmoq texnologiyalari turli maqsadlarda keng qo'llaniladi. 1. Wi-Fi 6 (802.11ax): Wi-Fi standartining so'nggi iteratsiyasi, ayniqsa gavjum muhitlarda yuqori tezlik, past kechikish va yaxshilangan samaradorlikni taklif etadi. Wi-Fi 6 qurilmalari uchun
yaxshiroq ishlash, yuqori ma'lumotlar tezligi va yaxshilangan xavfsizlik funksiyalarini ta'minlaydi.
2. 5G: Beshinchi avlod uyali tarmoq texnologiyasi, avvalgilariga nisbatan sezilarli darajada tezroq ma'lumotlar uzatish tezligi, past kechikish va sig'imni oshiradi. 5G o'ta ishonchli va past kechikishli ulanishlarni ta'minlash orqali aloqani inqilob qilishni maqsad qilib qo'ygan, avtonom transport vositalari, virtual haqiqat va boshqa sohalarda yutuqlarni qo'llab-quvvatlaydi.
3. Bluetooth: Smartfonlar, noutbuklar, naushniklar va aqlli uy qurilmalari kabi qurilmalarni ulash uchun keng qo'llaniladigan qisqa masofali simsiz aloqa texnologiyasi. Bluetooth standartlari rivojlanishda davom etmoqda, eng so'nggi versiyalari yaxshilangan diapazon, tezlik va energiya samaradorligini taklif qiladi.
4. Zigbee: Uy avtomatizatsiyasi, aqlli yoritish va atrof-muhit monitoringi kabi IoT ilovalarida keng qo'llaniladigan kam quvvatli, past ma'lumotlar tezligiga ega simsiz aloqa protokoli. Zigbee tarmoqlari odatda tarmoqli tarmoqlar bo'lib, qurilmalarga ma'lumotlarni uzoqroq masofalarga uzatish imkonini beradi.
5. LoRaWAN: LoRaWAN (Long Range Wide Area Network) - kam quvvat sarfi bilan uzoq masofali aloqa uchun mo'ljallangan simsiz protokol. U aqlli qishloq xo'jaligi, aktivlarni kuzatish va sanoat monitoringi kabi katta hududlarda ulanishni talab qiluvchi ilovalari uchun juda mos keladi.
6. NFC (Yaqin maydon aloqasi): NFC mos keluvchi qurilmalar o'rtasida, odatda, bir necha santimetr ichida qisqa masofali aloqani ta'minlaydi. U odatda kontaktsiz to'lov tizimlari, kirishni nazorat qilish va smartfonlar va boshqa qurilmalar o'rtasida ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi.
7. UWB (Ultra-Wideband): UWB texnologiyasi aniq joylashishni aniqlash va kuzatish, yuqori ma'lumotlar tezligi va qisqa masofalarda kam quvvat sarfini ta'minlaydi. U ilovalarni ichki joylashuvga asoslangan xizmatlar, aktivlarni kuzatish va xavfsiz kirish tizimlarida topadi.
Bular bugungi kunda raqamli landshaftni shakllantiradigan simsiz tarmoq texnologiyalarining bir nechta misollari, ularning har biri o'ziga xos kuchli tomonlari bor.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Qosimov S.S —Axborot texnologiyalari! texnik oliy o'quv yurtlari uchun uslubiy qo'lanma. Toshkent.: —Aloqachi! 2006
2. Signalling in Telecommunication networks., 2007 Publishing by John Wiley&Sons Inc., Hoboken New Jersey, USA.
3. D.A. Davronbekov, U. T. Aliyev, X. X. Madaminov, J. D. Isroilov (2021) "Simsiz tarmoqlar".
4. TCP/IP protocol suite, Behrouz A. Forouzan, New York, International edition, 2010y.
5. Principles voice and data communication, The MC Graw-Hill Company, International edition, 2007y. USA
6. A Tool for Formal Modeling and Analysis of Systems Which Exhibit Random or Probabilistic B ehavior//www.prismmodelchecker.org.
7. Peter Fuhr. Wi-Fi Network Throughput — A Reality Check//Wi-Fi. 2009. 8. IEC62657. Industrial networks: Wireless Coexistence.
