CC BY
1ШЫНЬЩЦАН ДЕНЕ-ШЫЦДАЛГАН РУХ: ДЕНЕ ШЫНЫЦТЫРУ ПЭН1НЩ
МАМАНЫНЬЩ Р0Л1
КЕКИЛБЕКОВА МЕЙРАМКУЛЬ КАСИМОВНА
^ожа Ахмет Ясауи атындагы казак-тур^ университетшщ «Спорт жэне енер факультетшщ ага окытушысы. Дене тэрбиесi жэне бастапкы эскери дайындык кафедрасы. TYPKicTaH, ^азакстан
ТУЛЬБАСИЕВ НАРТАЙ ЖУМАНОВИЧ
^ожа Ахмет Ясауи атындагы казак-тYрiк университетшщ "Спорт жэне енер факультетшщ" ага окытушысы. Спорт жэне енер факультет^ "Дене мэдениетГ' кафедрасы. ТYркiстан, ^азакстан
БАЙМ¥ХАНБЕТОВА АЛТЫНАЙ 0М1РТАЩЫЗЫ
^ожа Ахмет Ясауи атындагы казак-тур^ университетшщ "^азак тiлi мен казак эдебиет мрашмдерш даярлау" мамандыгыньщ 2 курс студентi. ТYркiстан каласы, ^азакстан
Аннотация : Бул мацала дене шыныцтыру пэтнщ мамандарыныц цазгргг цогамдагы релт, олардыц денсаулыц пен салауатты вмгр салтын цалыптастырудагы мацызын царастырады. Дене тэрбиес арцылы оцушылардыц физикалыц дамуына гана емес, сондай-ац олардыц рухани жэне элеуметтт цалыптасуына да эсер етудщ жолдары талцыланады. Мацалада нацты мысалдар мен гылыми зерттеулер неггзтде дене шыныцтыру маманыныц б1л1м беру ЖYйесiндегi рел1не ерекше назар аударылады.
Трек свздер: денсаулыц, педагог, сау дене, дене шыныцтыру маманы, спорт,белсендтк,цозгалыс,оцушы,цабтет,салауатты емiр салты.
^a3Ípri к;огамда дене шыныктыру пэншщ маманы тек физикалык жаттыгулармен шектелмей, салауатты eMÍp салтыныц насихаттаушысы api болашак урпактыц мыкты рухани жэне физикалы; дамуына ыкпал етушi т^лгага айналды. Денсаулык сактау мен козгалыс белсендшгшщ мацыздылыгы кYн еткен сайын артып, дене тэpбиесi пэншщ peлi тек мектептеп саба; pетiнде емес, элеуметпк мэселелеpдi шешудщ куралы ретшде де карастырылуда.
Дене шыныктыру пэншщ маманы эр окушыныц дене кабiлетiн ескеpiп, олардыц физикалы; жагдайын жаксартуга жэне рухани дамуына кемектеседь Ол тек дене шыныктыру сабагын eткiзумен гана шектелмей, окушыларды салауатты eмip салтына, тэртштшкке, командада жумыс iстеуге Yйpетедi. Мысалы, спорттык жаттыгулар мен ойындар балалардыц шыдамдылыгын, жауапкеpшiлiгiн жэне сенiмдiлiгiн арттырады. Дене шыныктыру пэнiнiн маманы тек сабак eткiзiп кана коймайды, ол эр баланыц жеке мYмкiндiктеpiне сай дене жаттыгуларын уйымдастырады. Мысалы, сабакта кейбip балалар белсендi эpi козгалыска бейiм болса, кейбipеулеpi сабырлы эpi баяу кимылдайды. МуFалiм осы еpекшелiктеpдi ескеpiп, эр балаFа жеке адщл бeледi, олардыц eз-eзiне деген сешмдшшн аpттыpуFа кeмектеседi.
Жалпы,педагогика-ол оцай ю емес. Ол Yлкен шыдамдылык пен ^шт талап етедi. Эсipесе дене шыныктыру пэш бiздiц eмipiмiзде Yлкен орын алады. Себебi, дене шыныктыру пэш аркылы бiз денсаулыFымызды pеттеймiз, шапшац жэне шымыр боламыз,жаксы жакка карай яFни салауатты eмip CYPУ салтына бет бурамыз десем де артык айтпаспын. Дене шыныктыру м^ал1мшщ жауапкеpшiлiгi eте жоFаpы. Ол студенттеpдi кeптеген жаца,пайдалы iс-эpекеттеpге Yйpетедi. Соларды атап eтсем: БалалаpFа бepенеде жэне коссырыкта жаттыFулаp жасауды, аpканFа ^тершуд^ тартылуды жэне тоцкалац асып домалауды дурыс
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жасауды Yйретедi, тYрлi спорттык ойындардьщ ережелерiн тYсiндiредi. Дене шыныктыру муFалiмi сабактардыц кауiпсiздiгiн жэне санитарлык-гигиеналык нормалардыц сакталуын камтамасыз етед^ букаралык спорттык-сауыктыру шараларын eткiзедi, нормативтердщ тапсырылуын уйымдастырады, жарыстарга катысу Yшiн командаларды калыптастырады жэне жаттыктырады, жалпы дене шыныктыру топтарында, спорт секцияларында оку жумысын жYргiзедi. Дене шыныктыру мугал1мше койылатын талаптар да бар. Ягни,дене шыныктыру муFалiмiнщ денсаулыгы жаксы болуы керек, Yнемi eзiн формада устау Yшiн денсаулыгына ^т1м жасауы кажет. Акыл, эстетикалык, экспрессивтi, уйымдастырушылык жэне эсiресе, коммуникативтi кабiлеттерi болуы керек. Дене шыныктыру мрашмшщ ерекше касиеттерi мыналар: байкампаздык, тeзiмдiлiк, шыдамдылык, юморлык сезiм, мейiрiмдiлiк, уйымшылдык, оптимизм, дербестшк, жауапкершiлiк, кeпшiлдiк, жанашырлыкка (эмпатия) дайын болуы. Окушылардыц ^щл-^йлерш ty^m бiлу, олардыц жеке жэне жас кабшеттшктерш зерделей алу жэне оны ескере бiлу мацызды.
«Жай мрашм баяндайды,карапайым м¥Fалiм тYсiндiредi,ал улы мрашм кулшындырады»,деп бекер айтылмаFан. Дене шыныктыру мришмшщ басты максаты,ойы бiлiм алушыныц денсаулыFын ныFайту,жалпы спорттык ойын тYрлерiн жетiлдiру жэне спорт атын шы^ару деп есептеймiн.
БYгiнде дене шыныктыру мамандары бiлiмдерiн заманауи эдiстермен толыктырып, окушыларFа тYрлi тэсiлдердi усынады. Мысалы, казiр сабактарда йога, пилатес, функционалды жаттыFулар сиякты баFдарламалар енгiзiлiп жатыр, бул окушыларFа дене белсендшгшщ эртYрлi тYрлерiн байкап кeруге мYмкiндiк береди Сонымен катар, муFалiмдер эртYрлi жастаFы балалардыц ерекшелiктерiн ескерiп, сабактарды каушаз эрi тиiмдi eткiзуге тырысады.
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц деректерi бойынша, белсендi eмiр салтын устанFан адамдарда жYрек-кан тамырлары ауруларыныц каупi 30%-Fа тeмендейдi. Бул факт мектеп окушылары Yшiн дене шыныктыру сабактарыныц каншалыкты мацызды екенш дэлелдейдi. Мысалы, Жапонияда дене тэрбиесше баса назар аударылып, эрбiр окушы кYнделiктi 1-2 саFат белсендi козFалыска катысады. Нэтижесiнде, Жапония жастарыныц физикалык жэне психикалык денсаулыFы жоFары децгейде екенi аныкталFан.
Еылыми зерттеулер бойынша дене шыныктыру сабактарына катысу окушылардыц ми кызметш жаксартып, оку Yлгерiмiн арттырады. Мысалы, нейробиология саласында жYргiзiлген зерттеулер физикалык белсендiлiктiц ми жасушаларыныц белсендiлiгiн арттыратынын кeрсеттi. Дене шыныктыру мамандарыныц баFыттауы бойынша дурыс жаттыFу жасау окушыларFа шоFырлану жэне есте сактау кабшетш жаксартуFа ^мектеседь
КYнделiктi eмiрде балалар кeбiнесе экран алдында уакыт eткiзiп, козFалыссыз калып жатады. Дене шыныктыру сабактары балаларFа энергия мен сергектiк сыйлап кана коймай, оларды командада жумыс ютеуге, жецiске жетуге талпынуFа жэне бiр-бiрiне кeмек кeрсетуге YЙретедi. Спорттык ойындар аркылы балалар достык карым-катынастарды калыптастырып, киындыктарды бiрге жецуге бейiмделедi.Мысалы, мектепте eткен бiр футбол матчы кезшде балалар бiр-бiрiне колдау кeрсетiп, бiрге куанып, эртYрлi стратегиялар ойлап табады. Бул оларFа болашакта элеуметтiк карым-катынастар к¥PУFа жэне киындыктармен кYресуге ^мектесетш даFдыларды бередi. Осындай сабактарда балалар жеке максат койып, оны юке асыруды YЙренедi. Дене шыныктыру пэншщ таFы бiр мацызды аспектiсi - оныц тэрбиелiк мэнi. Сабак кезшде балаларFа адалдык, шыдамдылык, ынтымактастык, жэне eзара курмет каFидалары YЙретiледi. Мысалы, командалык ойындарда эрбiр бала баска мушелердщ кeмегiне сенудi, жецiлгенде рухын тYсiрмей, ал жецiске жеткенде карапайымдылыкты сактауды YЙренедi. Бул касиеттер балаларFа eмiр бойы серiк болып, кез келген жаFдайда eзiн лайыкты устауFа баулиды. Дене шыныктыру сабаFыныц бiр мацызды бeлiгi - кауiпсiздiк шараларын тYсiндiру жэне алFашкы кeмек ^рсету негiздерiн YЙрету. МуFалiмдер балаларFа каушаз жаттыFу жасауды, жаракат алFан жаFдайда не iстеу керектiгiн жэне бiр-бiрiне кeмек кeрсету жолдарын YЙретедi. Мысалы, муFалiмдер спорттык куралдарды дурыс колдану,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жаракаттыц алдын алy эдiстepi тypалы айтады. Бул даFдылаp окyшылаpдыц eзiн-eзi коpFаyFа жэнe дeнсаyлыктаpын сактаyFа Yйpeтeдi.
Дeнe шыныктыру сабактары балалардыц иммундык жYЙeсiн кYшeйтiп, артык салмактын алдын алyFа, бyлшыкeт тен CYЙeктepiн ныFайтyFа сeптiгiн тигiзeдi. Мысалы, жYгipy, сeкipy, жYгipтпeлi ойындар балалардыц жYpeк-кан тамыр жYЙeсiн дамытады, ал жаттыFyлаp
бyлшыкeттepдiц калыптасуына кeмeктeсeдi. Бул балалардыц жалпы дeнсаyлыFын ныFайтyFа мYмкiндiк бepeдi жэнe олаpFа сау api бeлсeндi eмip сYPyдiц мацызды eкeнiн кepсeтeдi.
Дeнe шыныктыру пэншщ мамандары - балалардыц дeнсаyлыFын жаксартып, салауатты eмip салтына бeйiмдeйтiн мацызды тyлFалаp. Олар окушыларды физикалык жаFынан шыныктырып кана коймай, олардыц рухани дамуына да ыкпал eтeдi. Балалардыц тэртшт^ мeйipiмдi жэнe максатка yмтылFыш болып eсyiнe сeптiгiн тигiзeдi. Дeнe шыныктыру пэнiнiц мамандары окушылардыц физикалык тypFыдан мыкты болып калыптасуына, болашакта eзiнe жэнe коFамFа пайдасын тигiзeтiн тyлFа болып eсyiнe жаFдай жасайды. Олар балалардыц бойындаFы рухани касиeттepдi дамытып, олардыц дeнсаyлыFын ныFайтyда мацызды peл аткарады. Сондыктан коFамда дeнe шыныктыру мамандарына лайыкты кypмeт тен колдау кepсeтy мацызды.
Дорыта айтканда, дeнe шыныктыру пэнiнiц мамандары - тeк споpтпeн шyFылданyды Yйpeтeтiн устаздар eмeс, олар окyшылаpFа eмipлiк мацызды даFдылаpды сiцipeтiн тэpбиeшiлep, баFыт ^ртетуш^р. Дeнe шыныктыру сабактары балалардыц физикалык тypFыдан Fана eмeс, сонымeн катар психологиялык жэнe элeyмeттiк тypFыдан да дамуына Yлкeн эсep eтeдi. Мундай сабактар балалардыц eзiн-eзi баFалаyын арттырып, киындыктаpFа тeзiмдi болуды, табандылыкты, командалык рухты калыптастыруды Yйpeтeдi.
Дeнe шыныктырудыц пайдасы Fылыми дэлeлдeнгeн. ЖаттыFyлаp баланыц дeнсаyлыFын ныFайтып, мидыц жумысын жаксартады, eстe сактау кабiлeтiн арттырады. Бул eз кeзeгiндe олардыц мeктeптeгi Yлгepiмiнe дe оц эсep eтeдi. Жатть^уларды орындау барысында балалар eз дeнсаyлыFына камкорлык жасауды, козFалыстыц мацызын тYсiнeдi, ал бул эдeттep оларды eмip бойы дeнi сау, бeлсeндi, болyFа ынталандырады.
^азipri тацда yнивepситeттepдeгi дeнe шыныктыру пэнi жастарды физикалык тypFыда дамытып кана коймай, олардыц жалпы дeнсаyлыFын жаксарту, стpeсстi жeцy, рухани api психологиялык тypFыда туракты болуына ыкпал eтeдi. Сонымeн катар, бул пэн болашак мамандардыц жумыска кабiлeттiлiгiн, шыдамдылыFын, психологиялык тypактылыFын калыптастырады. Унивepситeт дeцгeйiндe дeнe тэpбиeсi жастардыц eмipлiк устанымдарын калыптастырып, дурыс тамактану, зиянды эдeттepдeн аулак болу сиякты салауатты eмip салтын yстанyFа Yйpeтeдi.
Дeнe шыныктыру пэн1н1н рвл1:
1.Дeнсаулыкты ныFайту: Жас epeкшeлiгiнe байланысты yнивepситeт стyдeнттepi дeнсаyлыFын сактауды Yйpeнyi кажeт. Дeнe шыныктыру пэнi олардыц иммyнитeтiн кeтepyгe, жYpeк-кан тамырлары жYЙeсiн ныFайтyFа жэнe буындардыц дурыс кызмeт аткаруына мYмкiндiк бepeдi.
2.Физикалык дайындык: Унивepситeттeгi сабактар тeк интeллeктyалдык дайындыкты кажeт eтiп кана коймай, физикалык жаFынан да турактылыкты талап eтeдi. Бул тypFыда дeнe шыныктыру пэш физикалык бeлсeндiлiктiц пайдасы туралы бшм бepe отырып, дeнeнiн кYшeюiнe ыкпал eтeдi.
3.Элeумeттiк бeйiмдeлу жэнe т¥ЛFалык даму: Командалык ойындар, спорттык жарыстар стyдeнттepдiц элeyмeттiк карым-катынас даFдылаpын дамытyFа кeмeктeсeдi. Сондай-ак, бул пэн аркылы стyдeнттep бойында тэpтiп, уйымшылдык, eзiн-eзi баFалаy сиякты касиeттepдi дамыта алады.
4.CTpecTÍ азайту жэдо психологиялык турактылык: Оку барысында стyдeнттepдe стpeсс дeцгeйi артып, эмоционалдык кYЙзeлiс орын алады. Дeнe шыныктыру сабактары мeн физикалык жатты^улар кYЙзeлiстi азайтyFа, зeйiндi аpттыpyFа кeмeктeсeдi.
Мэселелер:
1.Сабакка деген кызыгушылыктыц темендМ: Кептеген студенттер дене шыньщтыру сабактарын мiндеттi жуктеме ретшде кабылдайды, сондыктан пэнге деген кызыгушылык темен болады. Бул сабактардыц мазмуны бiрсарынды жэне жацашыл емес болгандыктан, оларды студенттер аса кызыга кабылдамайды.
2.Материалдык-техникалык базаныц жетк1л1кс1зд1г1: Университеттерде заманауи спорт курал-жабдыктарыныц жетiспеушiлiгi, спорт залдары мен алацдарыныц жагдайынын нашарлыгы да осы пэннщ тиiмдiлiгiн темендетедi. Мысалы, кейбiр жогары оку орындарында бассейндер немесе жаттыгу залдары жок, ал кейде бар болганымен, техникалык жагдайы нашар болады.
3.Уакыттыц жетк1л1кс1зд1г1: Академиялык жYктеменiц жогары болуы себепт студенттер дене шыныктыруга уакыт таба алмайды. Сабак кестесшщ тыгыз болуы да сабакка толыкканды катысуга мYмкiндiк бермейдi.
4.Мотивацияныц жетк1л1кс1зд1г1: Дене шыныктыру сабактары кебiнесе мшдетп жYктеме ретiнде кабылдангандыктан, студенттер арасында мотивация темен болады. Олар бул сабактыц мацыздылыгын толык тYсiнбейдi жэне дене тэрбиес бойынша жетiстiктерге жету жолындагы максатын накты белгiлей алмайды.
Шешу жолдары:
1.Жеке багдарламалар мен икемд1 эд1стер: Студенттердiц жеке ерекшелiктерi мен физикалык дайындыгына байланысты эртYрлi спорттык багдарламаларды енгiзу кажет. Мысалы, дэстYрлi спорт тYрлерiнен баска, йога, фитнес, аэробика, жаяу жYPу сиякты багыттарды косу пайдалы. Осы аркылы эр студент езiне кызыкты эрi колайлы багытты тацдай алады.
2.Инфрак¥рылымды жаксарту: Университет спорт залдары мен алацдарын жацартып, заманауи курал-жабдыктармен камтамасыз ету кажет. Окытушылар Yшiн де кэаби даму курстарын уйымдастырып, оларга дене шыныктырудыц заманауи эдiстерiн Yйрету мацызды.
3.Онлайн платформаларды колдану: Сабактыц бiр белiгiн онлайн форматта етюзу аркылы студенттер теориялык материалдарды кез келген уакытта оки алады. Бул эдю сабак уакытын Yнемдеуге, дене шыныктырудыц теориясын терецiрек мецгеруге мYмкiндiк бередi.
4.Мотивациялык шаралар: Университетiшiлiк спорттык жарыстар, марафондар, дене шыныктыруга байланысты тYрлi акциялар еткiзу студенттердi ынталандыра алады. Мысалы, жогары нэтижелерге жеткен студенттерге спорттык шэкiртакылар тагайындау, спорттык жарыстар уйымдастыру немесе спорт клубтарына мYшелiк беру сиякты шаралар мотивацияны арттыруга мYмкiндiк бередi.
5.Окытудыц заманауи эдктерш енг1зу: ^азiргi замангы технологиялар мен тэсшдерд1 колдану аркылы дене шыныктыру сабактарын кызыктырак етуге болады. Мысалы, VR технологиялары немесе онлайн фитнес-сабактарды пайдалану аркылы студенттердiц сабакка деген ынтасын арттыруга болады.
^орытындылай келе айтарым, университеттегi дене шыныктыру пэш жастардын салауатты емiр салтын устануына, физикалык жэне рухани дамуына Yлкен септiгiн тигiзедi. Оку орындары инфракурылымды жацарту, жаца багдарламаларды енпзу жэне мотивациялык жYЙенi жетiлдiру аркылы студенттердщ дене шыныктыруга деген кызыгушылыгын арттырып, денсаулыкты ныгайтуга кемектеседi.
Дене шыныктыру пэншщ мамандары эр баланыц жеке ерекшел^терш ескерiп, оларды колдап, багыт бередi. Олардыц ецбегi аркасында окушылар салауатты емiр салтын сактауга, ез кYшiне сенуге жэне алга койган максаттарына жетуге умтылады. Мундай устаздар когамныц болашак урпагын тэрбиелеп, олардыц физикалык жэне рухани денсаулыгын ныгайтуга зор Yлес косады.
Сондыктан дене шыныктыру пэнiнiц мамандары когамда ерекше орын алады. Олардыц балаларга берер пайдасы тек денсаулыкты жаксартумен гана шектелмей, толыкканды, езiн-езi сыйлайтын, езiне сенiмдi азаматтарды калыптастыруда айрыкша рел аткарады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Дeнe шыныктыру пэш адамныц дeнe жэ^ психологиялык дамуына Yлкeн Yлeс косып, болашак урпакты салауатты eмip салтын yстанyFа, eз дeнсаyлыFын баFалаyFа YЙpeтeдi. Физикалык дайындык, турактылык, тэpтiптiлiк, сeнiмдiлiк жэнe командада жумыс iстeй бiлy сиякты касиeттepдi дамыта отырып, дeнe шыныктыру пэнi стyдeнттepгe eмipлiк мацызды даFдылаpды калыптастыpyFа кeмeктeсeдi. Заманауи тeхнологиялаpды колдану, инклюзивтiлiккe адцш бeлy, психологиялык колдау сиякты эдiстep аркылы бул пэн алдаFы уакытта да eзeктiлiгiн жоFалтпайды.
Дeнe шыныктыру пэншщ болашаFы - дeнсаyлыкты ны^айту мeн психологиялык турактылыкты сактаyFа баFытталFан кeпкыpлы эдiстepдi колдануда. 3p6íp адамFа салауатты eмip салтыныц нeгiздepiн калыптастыра отырып, бул пэн коFамда дeнi сау, жан-жакты дамыFан, eзiнe сeнiмдi азаматтарды тэpбиeлeyдe epeкшe peл аткарып кeлeдi.
1. Бyлакбаeва M.K. Пeдагогикалык шeбepлiк нeгiздepi : Оку куралы. - Äлматы:мОтанм баспасы, 2018.- 128 б. 34-35 бeттep.
2. ЭМолдасан ^.Ш., БeктypFанова Ж.M. Пeдагогика: оку куралы - Алматы: ^азак yнивepситeтi, 2018. - 430 б. 87 бeт.
3. Тажбаeва С.Г. Me^ernen тэpбиe жумысыныц тeоpиясы мeн эдiстeмeсi. Äлматы, 2013.200 б. 105-107 бeттep.
4. Ä.Ж. Сисeнбepдиeва. Дeнe тэрбтеа тeоpиясы мeн эдiстeмeсi. Äлматы,2011. 398 б. 276 бeт.
5. Б.ЭАканбайкызы. Болашак дeнe шыныктыру мyFалiмдepiнiц peфлeксивтiк мэдeниeтiн калыптастыру. Äлматы,2021. 156 б. 20-30 бeттep.
6. Бeлeкбаeва.С.Ä.(2019). Дeнe тэpбиeсi жэнe спорт психологиясы. Алматы:^азак yнивepситeтi баспасы. 200 бeт.
7. ЕсжановД.С.(2021). Дeнe шыныктыру жэнe салауатты eмip салты. Нур-Султан: Руханият. 55-57 бeттep.
В. ^азак энциклопeдиясы. (2020). '^e^ шыныктыру." ^азак улттык энциклопeдиясы, 2 том, 145-147 бeттep.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
