CC BY
6СЕМАНТИКАИ ФЕЪЛ ДАР АШЪОРИ ^АЛОЛУДДИНИ БАЛХИ
Бекназарова M. Н.
Инcmumymu забон, адабиёш, шаркшиносй ва мероси xammuu ба номи А. Рудакии Академияи илмуои 4yM%ypuu Тоцики^он
Mавлоно Чдлолуддини румй бо Fазалxои шypангези худ, ки каpнxо инчониб даp дили шефтагони назми фоpсй шypy шаpаp ба по мекунад, даp ташаккули тасвиpофаpинии Fазал сахми боpизе доpад. Уламои сохахои гуногун даp давpаxои мухталиф ба бyзypгию пypмyxтавоии ашъоpи Mавлавй бахои сазовоp додаанд. Аз чумла, яке аз ин гуна мунаккидон Алй АсFаpи Далабист, ки пеpомyни макоми Mавлоно чунин андеша доpад: «..^азалиёти Шамс ... яке аз баpчастатаpин осоpи шеъpи иpфонй даp каламpави фаpxанги исломй ва адаби фоpсй ба шyмоp меpавад» [6, с. 160].
Даp замони имpyза даp забоншиносии чахонй семантикаи феъл даp мадди назаpи аввал меистад. Он ба сифати шохаи мустакили илми семасиология даp забоншиносй даp асpи XIX зyxyp ёфт. Асосгyзоpони он донишманди олмонй Х. Рейзинг ва олими фаpонсавй M. Бpеал дониста шудаанд. Асосхои илми семасиологияи pyс даp асаpxои А. А. Потебня ва M. M. Поповский дида мешавад ва маънои онpо надоpад, ки то асpи XIX омузиши он вучуд надошт. Ба халли масъалаи мазкyp олимони асpимиёнагй ва давpаи эхё низ таваччух зоxиp менамуданд. Талибан то охиpи асpи XIX масъалаи семантикаи забонй яке аз чузъиёти фанхои фалсафа, мантик, гpамматика ва лyFатнигоpии амалй хисобида мешуд.
Даp асаpxои M. M. Покpовский вазифаи семасиология омузиши этимология ва таъpихи алохидаи калимот ба шyмоp меpафт. Ин масъала мутобики усул ва pавиши забоншиносии таъpихй-мyкоисавй халли хyдpо ёфт.
Даp доиpаи осоpи пypFановати Mавлоно Чдлолуддини Балхй феълхо нисбат ба хиссахои дигаpи нутк афзалият доpанд ва диккатчалбкунандаанд. Даp катоpи гypyxxои гуногуни семантикии феълхо аз pyйи мушохидахои мо танхо даp як Fазали Mавлоно [8, с. 239-240] чунин гypyxxои семантикии феълxоpо чудо намудан мумкин аст:
1. Феъх,ои ифодaкyнaндaи мaфx,yми кору aмaлy xapaKaT: печидан, бибридан, рехmан, бигрехmан, дyздидан ва f.:
Ин боp ман якбоpагй даp ошикй печидaaм,
Ин боp ман якбоpагй аз офият 6n6piwaaM.
Дилpо зи худ баpкандаам, бо чизи дигаp зиндаам,
Аклу дилу андешаpо аз беху бум сузидаам.
Бояд тазаккyp дод, ки семантикаи феълхо, ки мо чудо намудем, мувофики талаботи тахлили моpфологии калимахо аст, ки аз матн чудо каpда мешавад, бинобаp ин семантикаи феълхо низ аз матн беpyн аз pyйи маъно ва тобишхои лyFавиашон чудо каpда мешаванд. Даp мисолхои боло феълхои печидан, бyридан, сyхmан / сузидан аслан калимахои сеpмаъно буда, даp ин мисpаъxо ба маънохои мачозиашон омадаанд. Печидан ба маънои азобy yкlyбаm кашидан, бyридан ба маънои аз баури чизе гyзашmан, хатто калимаи сyхmан низ ба маънои аз баури чизе гyзашmан омадааст. Даp мисpаи «Дилpо зи худ баpкандаам, бо чизи дигаp зиндаам» феъли баркандан даp таpкиби вохиди фpазеологй омадааст, ки он хам семантикаи умумии аз баxpи чизе гyзаштанpо доpад. Дамаи ин феълxоpо мо ин чо беpyн аз матн ба гypyxи семантикии боло дохил намудем.
Даp мисpаъxои зеpин низ хамин хусусият дида мешавад:
Девона кавкаб pexTa, аз шypи ман бигрехтa.
Mан бо ачал OMexTa, даp нестй пaрридaaм.
2. Ифодaи мaфx,yми вцзъият Ba тaFЙирёбии aломaт: омехmан, mарсондан, гицидан, садсифаm гардидан, орамидан, пусидан:
Дилpо зи худ баpкандаам, бо чизи дигаp зиндаам,
Аклу дилу андешаpо аз беху бум сyзидaaм.
Ман худ кучо тарсам аз у шакке бикардам бахри у, Ман гич кай бошам, вале косид чунин гичидаам.
Мисраъхои боло нишон медиханд, ки дар осори Мавлоно калимахои хоси гуфтугу кам нестанд, аз чумла дар мисраи боло калимаи гичидан чунин хусусият дорад. Он дар гуфтори имрузаи мардум низ ба хамин маънои дар шеър буда - саргаранг шудан ба кор меравад.
3. Ифодаи тафаккур - н-андешад:
Ай мардумон, ай мардумон, аз ман наояд мардумй, Девона хам н-андешад он, к-андар дили андешаам.
4. Ифодаи идроки гуногун: пиндоштан, бингаридан, бишнавидан, болидан, нашнидан, буйидан, нолон шудан.
Имруз акли ман зи ман якборагй безор шуд, Хохад ки тарсонад маро, пиндошт ман нодидаам. Аз косаи исторагон в-аз хуни гардун форигам, Бахри гадоруён басе ман косахо лесидаам.
Дамин тавр, феъл аз хиссахои нутке мебошад, ки аз як забон ба забони дигар нихоят кам иктибос мешавад ва он хам танхо бо хамрохшавии феълхои ёвар истифода мешавад, аз ин ру гурухи феълхо дар забон хусусияти сермаъниии худро бешар ривоч медиханд. Тахлили семантикии феълхо дар осори Мавлонои Балх низ инро собит месозад.
Адабиёт:
1. Васильев Л. М. Семантика русского глагола. - М., 1981.
2. Маснавии маънавй. Таълифи Чдлолуддин Мухаммади Балхй. Бар асоси матни
Р. Николсон ва мукобила ба нусхахои дигар. - Техрон: Нашри замон, 2001. - 730 с.
3. Очерки по семантике русского глагола. - Уфа, 1971. - 311 с.
4. Расторгуева В. С., Каримова А. А. Система таджикского глагола. - М., 1968.
5. Сабзаев С. Забон ва сабки баёни Мавлоно Ч,алолуддини Балхй. - Душанбе: Адиб, 2011.
6. Таъсири «^уръон ва Хддис» дар адабиёти форсй. Навиштаи дуктур Алй Асгари Х,алабй. -
Интишороти «Сомир», 1371 ш.к. -312 с.
7. Ч,алолиддини Румй. Девони кабир, ч. I. -Душанбе: Адиб, 1992. -447 с.
8. Ч,алолиддини Румй. Девони кабир, ч. II. -Душанбе: Адиб, 1993. -416 с.
СЕМАНТИКА ГЛАГОЛА В ПОЭЗИИ ДЖАЛОЛИДДИНА БАЛХИ
В статье дается краткая характеристика мастерства поэта, его роли в развитии словарного состава таджикского языка. Автор на примере одного стихотворения поэта выделяет многочисленные семантические группы глаголов. Идеи автора укрепляются и обосновываются многочисленными примерами.
Ключевые слова: семантика, глагол, значение слова, семантические группы.
SEMANTICS OF THE VERB IN THE POETIC HERITAGE OF JALOLIDDIN BALKHI
The article gives a brief description of the skills of poet, his role in the development of the vocabulary of the Tajik language. The author by using examples of poems of the poet identifies numerous semantic groups of verbs. The author's ideas are strengthened and justified by numerous examples.
Keywords: semantics, verb, meaning of words, semantic groups.
Сведение об авторе: Бекназарова М. Н, аспирант Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия имени А. Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, е-mail: bmavzuna@mail.ru
About author: Beknazarova M. N., post-graduate student, Institute of Language, Literature, Oriental studies and Written heritage named after A. Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
