CC BY
0SAMOLYOTNING TUMSHUQ QISMI (ОБТЕКАТЕЛЬ) TA'MIRLASH VA SINOVDAN O'TKAZISHNING METROLOGIK TA'MINOTI 1Djumamurotov Bekzod Akramdjanovich, 2Sharipov G'iyosjon Nuriddin o'g'li, 3O'rolov
Jo'rabek Abduraxmon o'g'li
1Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti doktoranti, 2Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti tadqiqotchisi, 3Islom Karimov nomidagi Toshkent
davlat texnika universiteti assistenti. https://doi.org/10.5281/zenodo.10719692
Anotatsiya. Bugungi kunda havo kemalarning qatnovi borgan sari kuchayib va unga bo'lgan talab kuchaymoqda, bu o'z-o'zidan ochiq osmonimizda havo kemalarining tirbandligiga olib keladi. Bundan tashqari, zamonaviy ob-havo radarlari ko'pincha kamroq quvvat o'tkazganligi sababli samolyotning tumshuq qismi (Обтекатель) sinovining ahamiyati ortib bormoqda va yaxshi radar ishlashi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki u turbulentlikning oldini olish va samolyotlarni potentsial og'ir ob-havo sharoitlariga yaqinlashtiradigan marshrutni yanada samarali rejalashtirish uchun tobora ko'proq foydalanilmoqda. Siz bemalol chet-el safariga havo kemalari orqali sayohat va ish yuzasidan borib kelishizda samolyotning tashqi qismida qanday tashqi muhit ta'sirini sezmay qolasiz, samolyotimizning tashqi muhiti skaslanishi haqida maqola qilganmiz va yoritishga harakat qilamiz.
Kalit so'zlar: Обтекатель, radioshaffof material, СВЧ, radio chastota(RCH) kompozit materiallar, intensivlik, aviatsiya motorlari, komponentlar, asbob uskunalar, chayka.
Aviaqatnovlar jahon iqtisodi rivojlanishining muxim omillaridan bo'lib hisoblanadi. Yangidan yangi yo'nalishlar va mashrutlarning ochilishi aviaqatnovlarning intensivligi ortishiga sabab bo'ladi. Bu esa o'z navbatida havo transportlarining trbandligini keltirib chiqaradi va havodagi harakatni boshqarish murakkab jarayonga aylanib boradi "Uzbekistan Airways Technics" AJ ning tarkibi bo'linmasi bo'lib aviatsiya matorlari, komponentlar, asbob uskunalar, shuningdek havo kemalariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash sohasida yuz yillik ish tajribasiga ega.
Havo kemalarida tez-tez uchrab turadigan nosozlik, bu samolyotning bir tashqi qismlariga qushlarning urulishi, aynan fermer xo'lalik joylarda don saqlash omborlarining tepasida ya'ni tepada gala bo'lib turgan joylardan samolyotning kesib o'tishi, umuman aytganda qushlarning kelib urilishi natijasida shikast etishidir.
Bunday shkastlanish samolyotlarda turli nosozliklarni keltirib chiqaradi.
Jumladan, samolyotning ko'pincha, ishdan chiqadigan qismi, tumshuq qismidir, ya'ni bu обтекатель deb yuritiladi. Samolyotning yuqori tezligi tufayli qushlarning urilishi natijasida zarbasi обтекательga jiddiy zarar keltiradi, bu xolda zarba energiyasi nisbiy tezlik kvadratiga proporsianaldir. Mutaxassislarning fikricha, agar samolyot soatiga 320 km tezlikda "chayka" bilan to'qnashsa, u holda zarba kuchi har kvadrat santimetrga taxminan 3200 kg.ni tashkil etadi.
[F L = % = kg x 9.8m / 52 = 9.8 N; (1)
[F L = 1N;
[F ]sgs = ldina = 10 1N;
[FL = lkg = 3200 x 9.8m / 52 = 31360 N;
Holbuki, tumshuq qismida samolyotning "ko'zi" bo'lmish radarlar joylashgan. Demak, bu tumshuq qismi nafaqat oddiy qobiq bo'lib, u maxsus radioshaffoflik xususiyatiga ega bo'lgan qobiq bo'lishi kerak, shuning uchun ham обтекатель ni xohlagan materialga almashtirib qo'ya olmaymiz. Buni albatta maxsus sertifikatsiyalangan zavodlar, korxonalar qayta tiklash imkoniyati bor.
1-rasm. Samolyotning tumshiq qismida joylashgan radio qabul qilgichi
Aviakorxonaning geografik jixatdan qulay joylashganligi, Islom Karimov nomidagi "Toshkent xalqaro aeraporti" hududiga tutash bo'lganligi, har qanday havo kemasini qabul qila olishi, saqlashi, texnik xizmat ko'rsatishi va ta'mirlashni amalga oshirilish imkonini beradi. Bazali metrologiya xizmati va kimyo -analitik tahlili laboratoriyasi mavjud, korxonada metrologiya xizmati mavjud bo'lib, maxsus o'lchov vositalarining 350 turiga yaqin va umumiy qo'llaniladigan o'lchov vositalarining 100 dan ortiq turlarini tekshirish huquqiga ega.
2017-yilda Kalibrlash laboratoriyasi tashkil etilgan hamda o'lchov vositalarini "Texnik jixatdan tartibga solish, Uzstandart agentligi" ISO/MEK 17025-2009 talablariga muvofiq ravishda kalibrovkalash huquqiga ega bo'ldi. Bunda noaniqlikni ifoda qilish bilan akkreditasiya sohasiga binoan kalibrovka o'tkazilishi aviatsiya xavfsizligi evropa agentligi tomonidan tan olinganligini bildiradi.
Biroq, обтекатель qayta ta'mirlangandan so'ng bir muammo paydo bo'lmoqda, ya'ni qanchalik shu shaffoflik qayta tiklandi, yoki yo'qotildi. Обтекатель ning sifatini aniqlash muammo bo'lib qolmoqda. Hosil bo'lgan yoriqlar tiklanmoqda, lekin shu tiklangan materialda qanchalik o'zgarish bo'ladi? Buni tekshirish uchun laboratoriya sharoitida tekshirish lozim, lekin bunday laboratoriyalar o'zbekistonda mavjud emas.
Ilmiy maqolamdan maqsad 9GHz dan 12GHz gacha diapazonda radioapparatura va metrologik ta'minoti qanchalik shaffoflik miqdori kamaytrilganligini o'lchab beruvchi qurilma yasashimiz kerak va uning metrologik xususiyatini o'lchashimiz kerak bo'ladi, va shu qurilma yordamida обтекатель ning sifatini aniqlab beriladi, bu esa muammo o'ta dolzarb bo'lib hisoblanadi.
Uchish paytida samolyotlar bilan qushlarning to'qnashuvi bilan bog'liq hodisalar 2022 yil da bizni statistic natijamiz shuni ko'rsatadiki bu birinchi jadvalimizda quydagicha ko'rsatilgan.
1-jadval. O'zbekiston hududida 2022 yilda samolyotlarga qushlarning urilishi haqida statistika
№ Hodisa vaqti Hodisa joyi (Mashrut RUz Samolyot turi Bort raqami Qaysi aviakompaniyaga tegishli ekanligi
1 01.01.22y. BCN-TAS B767 UK 67002 «Uz.Air»H
2 12.01.22y. Dushanbe A320 UK 32020 «Uz.Air»
3 16.01.22y. Toshkent A319 VP BJV «Ypa^bc a/n»
4 26.02.22y. TAS-IST B787 UK 78701 «Uz.Air»
5 27.02.22y. Toshkent B767 UK 67003 «Uz.Air»H
6 02.03.22y. Toshkent A320 UK 32016 «Uz.Air»
7 12.03.22y. Toshkent A321 VP BBH «Ypa^bc a/n»
8 12/13.03.22y. Toshkent B787 UK 78705 «Uz.Air»
9 18.03.22y. Toshkent A333 TC LNF «THY»
10 25.03.22y. Toshkent A320 UK 32022 «Uz.Air»
11 28.03.22y. Toshkent B757 UK 75701 «Uz.Air»
12 30.03.22y. Samarqand A320 UK 32018 «Uz.Air»
13 03.04.22 Toshkent A321 EI KDA «AirAstana»
14 05.04.22y. Toshkent B787 UK 78706 «Uz.Air»
15 14.04.22y. Toshkent B747 4XICA «CAL CARGO»
"UAT" zamonaviy majmuasi, Boeing 737/757/767/787, Airbus 300/310/318/319/320/321 kabi havo kemalari va ularning komponentlariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash ishlarini olib boradi. Birinchi samolyotni o'zini yangi tumshuq qismini qoyib ko'ramiz ikkinchi kompozit
materialni qo'yamiz va albatta oldingi natijaga 98% 99% yaqini olishimiz kerak bo'ladi.
Demak, uchta ekspert qilinadi:
Birinchisida yangi yaratgan materialni sinovdan otqizamiz.
Ikkinchida yangi samolyotni tumshiq qismini ham qoyib tekshiramiz.
Uchinchidan esa radiosignallarni qabul qilishni boshlang'ich ko'rsatgichlarini organamiz.
Biz bu sinov jarayonida samolyotning tumshiq qismidagi kompozit material sinov jarayoni bilan birgalikda foydalanilayotgan materialimizning radio chastota qabul qilish jarayonini ham kompleks tekshirishimiz kerak boladi.Yani balandlik qanchalik yuqori yoki past bo'lishiga qarab radiosignallar qabul qilinadi va javob signallari uzatiladi.Quyidagi tasvir orqali signalning egallangan balandlikdagi harakat sxemasi tasvirlangan:
2- rasm. Signal qabullagichning sxemasi va turli nuqtalaridagi signallarning shakllari
Signalning maksimal va minimal sathlari ayirmasi dinamik diapazon deb ataladi.
D—Lmaks-Lmin (2)
Signalning dinamik diapazonini tovush uzatish kanali dinamik diapazoni Dk bilan solishtirish kerak:
Dk=201g^pD(DNl □ DN2), dB (3)
bunda, Ush - kanaldagi shovqin sathi, mkV; Unom - nominal kuchlanish, V;
AN1 - shovqin va halaqitlarni bosuvchi signal sathi, dB (odatda 10 dB dan kam emas); AN2- ortiqcha yuklama qiymat (3^6) dB.
Chastota signal tavsiflarini tahlil etganda, qabul qilish qurulmasining keng kritik polosalari hamda birlamchi signal tez o'zgarganda uning spektri kengayib quyidagi diagrammani hosil qiladi:
1 f p f yxx 1 1 1
< -— 1 1 1 1 1 \ 1 X 1
30 50 100 300 1000 3000 10000
2 -1 О 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6;О 7,0
3-rasm. Chastota diapazoni va chastota tavsifining harakat grafigi.
Bu yerda Lmax va Lmin - ikkilamchi signalning maksimal va minimal sathlari. Notekislik, odatda logarifmik masshtabda o'lchanadi, unda □ L □ Lmax □ Lmin (5)
Buzilishlar chiziqli yoki amplituda - chastotali bo'lib, chastota tavsifining notekisligi bilan baholanadi.
M DKmax/Kmin (6)
bunda, Kmaks va Kmin - berilgan chastota diapazonidagi maksimal va minimal uzatish koeffitsientlari.
Chastota buzilishlari odatda, buzilishlarga moyil bo'lgan zvenolarida paydo bo'ladi. Chastota buzilishlarining normalari tajriba yo'li bilan aniqlanadi. Past chastotali buzilishlar yuqori chastotali buzilishlarga nisbatan ko'proq seziladi. Buzilishlar chastota korreksiyasi yo'li bilan yo'qotilad.
Yuqoridagi boshlang'ich ko'rsatgichlar ko'rsatib turibdiki,tanlangan materialimiz chidamli bolish bilan birga radiosignallarni ham sifatli va aniq otqazuvchanligi talab qilinadi.
REFERENCES
1. Амиров А.Ж. Анализ существующих современных радионавигационных систем // Молодой ученый. 2015. № 21 (101). С. 120-122.
2. Гамишаев Р.А., Карцан И.Н. Радионавигационные системы и их классификация // Актуальные проблемы авиации и космонавтики. 2011. №7. С. 293-295.
3. Eshmuradov D.E., Aytbayev T.A., Muhammedov A.U. Basic metrological characteristics of radio navigation devices. ELECTRONIC JOURNAL OF ACTUAL PROBLEMS OF MODERN SCIENCE, EDUCATION AND TRAINING. NOVEMBER, 15, 2021
4. Ю. А. Ивахненко, Н. М. Варрик, В. Г. Максимов. Высокотемпературные радиопрозрачные керамические композиционные материалы для обтекателей антенн и других изделий авиационной техники. dx.doi.org/ 10.18577/2307-6046-2016-0-5-5-5.
5. О.И. Кудрин, Г.Н. Селиванова. Проектирование радиопрозрачных обтекателей.
6. Bruno Tribovane. Rafael Caldeirinha. Radio Transparency Control of Road Electromagnetic Barriers for C-V2X Communications. 2022 16th European Conference on Antennas and Propagation (EuCAP), 27 March 2022 - 01 April 2022, Madrid, Spain. 10.23919/EuCAP53622.2022.9769211.
7. John Wilber. Low Cost, Automated, RTCA/DO-213 Compliant - Radome Test System P. 16
8. T. Bertuch, M. Pamies and others. System aspects of a low-cost coherent radar system with AESA antenna for maritime applications. 2010 INTERNATIONAL KHARKOV SYMPOSIUM ON PHYSICS AND ENGINEERING OF MICROWAVES, MILLIMETER AND SUBMILLIMETER WAVES. 21-26 June 2010. Kharkiv, Ukraine. 10.1109/MSMW.2010.5545998.
9. Aleksandr Zaichuk, Aleksandra Amelina, Yuliia Kalishenko, Yurii Hordieiev, Larysa Rudnieva. Ultra-high frequency radio-transparent ceramics of celsian composition based on BaO - Al2 O3 - B2 O3 - sio2 glass: microstructure, physical and technical properties. Received 10 February 2022 Ukrainian State University of Chemical Technology Gagarina Avenue, 8, Dnipro, Ukraine, 49005 E-mail: zaychuk av@ukr.net
10. B. Jumamuratov, N. Amangeldiev, S. Perdebaev HAVO KEMALARINING RADIOPRIBORLARINI SERTIFIKATLASHTIRISHDA DIAGNOSTIKA MASALALARI // SAI. 2022. №A8. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/havo-kemalarining-radiopriborlarini-sertifikatlashtirishda-diagnostika-masalalari (дата обращения: 23.02.2024).
