CC BY
7Key words: Shamsi Qaysi Rozee, al-Mujam, Farsi-Tajik poem, poetic skills, beautiful language, fresh meanings.
Сведения об авторе:
Умриддин Юсуфов (г-н), докторант Института языка и литературы имени Рудаки, Академия наук Таджикистана.
About the author:
Umriddin Yusufov, Doctoral candidate of the Institute of Language and Literature named after Rudaki, Academy of Sciences of Tajikistan
РУКНУДДИН МАСЪУДИ ЦУМЙ ВА ДОСТОНИ У «ЮСУФУ ЗУЛАЙХО»
Вафо Элбоев
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Таълифи достондои «Юсуф ва Зулайхо» дар адабиёти форсии точикй таърихи кудан дошта, дар ин мавзуъ осори зиёд ба назму наср нигошта шудаанд, ки муаллифони ин осор дама ин киссаи шурангези ишкиро дар пиродани бадеияти баланд тасвир кардаанд.
Рукнуддин Хоча Масъуди Кумй дар нигоштани ин киссаи шурангез, ки дар тули дазорсола бадри тадкими одобу ахлоки дамида, дур будан аз давои шадват, талкини иффату таквову фазилатдои неки инсонй, шуълаи умедро дар дилдо зинда гардонидан ва фарчоми некро чашмдор будани пардезгорон хидмати назаррасе кардааст, даст зада, муваффак бар он шудааст, ки ин «бедтарин кисса» - ро ба зевари табъ орояд.
Рукнуддин Хоча Масъуди Кумй (1429-1488) аз зумраи суханварони тавонои нимаи дуввуми садаи ХУ мелодист, ки бо осори гаронбадои хеш ба занчири заррини адабиёти форсии точикй далкаи наве зам намудааст, вале бо сабаби дастрас набудан ва кам дифз мондани осораш то кунун эчодиёти у пурра омухта нашудааст.
Киссаи «Юсуф ва Зулайхо» аз муассиртарин ва пурсузтарин киссадои адабиёти чадонй ба шумор меравад, ки аслан, аз фолклори ядудиён сарчашма гирифта, баъдан тавассути китобдои муътабари «Таврот» ва «Куръон» ба адабиёти хаттии як катор мамолики Шарк род ёфтааст.
Достони «Юсуфу Зулайхо» и Масъуди Кумй дар асоси ривояти сюжети киссаи мудаббати Юсуф бо Зулайхо реша дар фадлавиёти мардуми ядуд дошта, мувофики конунияти тамоми адабиёти олам, ки гузаштани як сюжет ба адабиёти хаттии ин ё он халк аз амрдои вокеист, интикол ёфтааст ва дар асоси дамин ривоят навишта шудааст. Аз дамин чидат, дар достон аз аввал то охир услуби ривоятй нигод дошта шуда, аксари бобдо аз забони наклкунанда, ё ровие шуруъ мешаванд: Гуяндаи ин суруди дилкаш З-ин гуна кунад димоги цон х-ваш, Созандаи ин уадиси цонсуз, З-ин сон шавад аз сухан дилафруз. *
Ва дар чои дигар мегуяд:
Гуяндаи ин наку сарогоз, Ин гуна кунад сари сухан соз. Донандаи ин уадиси цонранд, З-ин даст кушояд аз забон банд...
* Минбаъд дамаи мисолдо аз матни достони Рукнуддин Хоча Масъуди Кумй «Юсуфу Зулайхо» дар тасдед ва тадвини Сайидалй Оли Довуд.-Тедрон, 1369 оварда мешаванд.
Хдмин тавр, Масъуд аз нокилону ровиёни ин хикоят, ки ба гуфтаи адиби асри XIX Фаронса Э. Ренан «кухантарин романи кухнанашаванда» мебошад, ёд карда, худро «мехнаткаши ин фирокнома», «суратгари ин сахифаи роз» ва «гуяндаи базми ишку мастй» номидааст:
Меунаткаши ин фироцнома Ин бардиуад аз ниуоли хома...
Ё худ:
Суратгари ин сауифаи роз Ин нацшаи роз ацаб кунад соз. Наццоши равоци ин гулистон Ин сурати хуш кашад ба дастон...
Достони «Юсуф Зулайхо» - и Масъуди ^умй, мисли достонхои дигари адабиёти классикии форсии точикй бо мукаддима огоз шуда, баъд фасле дар баёни сифати меърочи пайгамбар Мухаммад (с) меоварад.
Пас аз мукаддимаи анъанавй матолибе дар «Сабаби назми китоб» ва кайфияти сурудани киссаи «Юсуф ва Зулайхо» баён шуда, баъдан ба асли матлаб пардохтааст.
Дар сурудани достон манбаи асосии илхоми шоир сураи 12-и ^уръон будааст, ки ин нуктаро дар кисмати « Сабаби назми китоб» чунин ба калам додаст: Бо хотири пок аз офати хок, Гуфтам, ки чи гуфт эзади пок. Ё раб, ба каломи пуркамолат, Ё раб, ба цалолату цамолат, К-аз ман бипазир зории ман, Зориву сухангузории ман. Дар гуфтаи ман мабин, ки уец аст, %ец асту бар у уазор печ аст! Он бин, ки зи гуфтаи ту гуфтам, Чандин дури бебауо, ки суфтам!
Дар достони «Юсуф ва Зулайхо» Масъуди ^умй боби алохидае дар мадхи Алишери Навой навиштаву дар « Огози киссаи Юсуф...» Навоиро сифат карда, дар байте чанд изхор медорад, ки сабаби ба риштаи назм кашидани ин достон ташвики Алишери Навой мебошад. Аниктараш, дар аввал Масъуд дар фикри ба назм даровардани киссаи «Булбулу Парвона» буда, доир ба ин мавзуъ байте чанд навишта, ба хузури Навой меорад. Навой ба у мегуяд, ки гараз аз навиштани достон тасвири вокеахои хакикй ва таърихист, на афсонахои хушку холй: Ин гуфта чу пистаест бемагз, Худ писта ба магз-дар бувад нагз. %ар хушку таре ба магз некуст, Магз аст гараз зи писта, на пуст! Парвона кадом дил харошад?! Афсонаи булбуле чи бошад!
Баъдан, Масъуд оид ба ин кисса байте чанд навишта, ба хузури Алишери Навой меорад ва устоди сухан ин кори огозкардаи уро фоли нек хисобида, ба у фотиха медихад:
Алцисса, ба циссае чунин нагз, Даррафтам чун дар устухон магз. Фасле ду-се гуфтам аз сари суз, Чун фасли бауори оламафруз. Бурдам бари он бауори олам, Он муциби ифтихори олам, Аз ман чу шунид гуфтаи ман,
В-он тоза дypи наcyфтаиман... ...Гyяндай?- Ро^ кун забо^о, Он грй, ки pоcт гри онpо! Он ци^аи Юcyф абишнав! Бишнав, чй такаллуф абишнав! П^ояи наcбy pафъи rnc y Ма^уб ба аутн-ул циcаc y^!
Aлишеpи Навой аз кигсадои то он вакт эчoдшyдаи «Юcyф Зyлайхo»-и адабиёти фopcии точикй огодй дошт, ки даp пояи баланд набyданд ва ба Хоча Mаcъyди Кумй далолат мекунад, ки доетоне oфаpад, то ин кигсаи «Kypъoнй»- po бо cyханoни тоза, бо нигоди нав ва ифодадои пypмазмyни чаззоб opoвy ^po дидад. Mаcъyди Кумй аз забони Aлишеpи Навой чунин гyфтаеpo меopад, ки далели гуфтадои каблианд: Бо ин уама уа^ии забаpдаcт, Назмв на чунон ки боядаш, уа^, Гуфтанд баce набуд олй Чуз гуфтаи поки уац таъолй! И^о ту бжоз кжватв нагз, Зам œз наботи cyда бо магз! Звбанда дypecт оламафpyз, Даp cypати назми нав кунаш pyз.
Ин чо ба натичае метавон pаcид, ки достони Mаcъyди ^умй пеш аз достони Aбдypаxмoни Ч,омй эчод шудааст, вагаpна Aлишеpи Навой, ки аз шoгиpдoн ва наздикони Ч,омй буд, ба Mаcъyд аз вучуди дocтoни дамноми Ч,омй хабаp медод ва худи Mаcъyд, ки ба Ч,омй эxтиpoми зиёд дошт, даp дocтoни худ аз y ёд мекаpд. Aз боби « Даp мадди Навой...» чунин хyлocа баpoваpдан мумкин аcт, ки Mаcъyд даp чаpаёни таcвиpи oбpази Юcyф дамчун вазиpи доно, окил ва pаъиятпаpваp cимoи Aлишеpи Навoиpo даp мадди назаp дoштааcт. AбдyлFанй Mиpзoев дангоми баppаcии дocтoни «Юcyфy Зулайхо»- и Aбдypаxмoни Ч,омй низ ба дамин хyлocа омадаанд [2, 273].
Достони «Юcyф ва Зулайхо»-и Mаcъyди ^умй даp баяри дазачи мycаддаcи ахpаби макбузи макcypy мадфуз, ки аз py^^o^
мафъyлy мафоъилун мафоъил
мафъyлy мафоъилун мафоъил
- - у / У - У - / У - -
- - у / у - у - / у - -
ибopатанд, эчод шудааст.
Достон аз 28 боб ибopат буда, кжмат^ои «Myкаддима», «Сифати меъpoчи паЙFамбаp», «Сабаби назми китоб», «Панди фаpзанд» ва «Даp хотимаи китоб» ба cюжети аcocии дocтoн алока надopанд.
Баppаcии мавзyъx,oи ичтимой ва ахлокй даp дocтoни «Юcyф ва Зулайхо»-и Mаcъyди Кумй гуногун аст. Mаcъалаx,oи мyx,имтаpине, ки шoиp даp дocтoн матpаx, каpдааcт, танкиди замона, таpFиби ^окими идеалй, танкиди худхо^ону бадкешону кинаваpзoн, таpFиби дycтивy баpoдаpй, мазаммати pафтopy киpдopи бад, ваcфи некиву некyкopй, чавoнмаpдй, cахoватмандй, ватандycтй ва f. ба шyмop меpаванд.
Шoиp даp байту пopчаx,oи хycycияти ичтимоидошта аз pyзгopи cангинy полати нoбаcoмoн ва беадолатии шо^ону ^окимони давp ба pиккат омада, нopoзигии хyдpo, ки ^амзамон нopoзигии а^ли за^мат ва табакаи поёнии чомеа аcт, бо ^дошёти баланду заковати шoиpoна ифода каpдааcт ва pyйиpocт ба шо^они замон мypoчиат менамояд, ки ^окимияти шумо абадй нест ва тан^о баpoи ободиву ocyдагй кyшед:
Хypоcонpо ба адл обод мeдоp, Щоцу Фоpcpо уам ёд мeдоp.
Mасъyд аз беме^ии дyнё, ки хамеша дymвоpии зиндагй насиби ахли захмат бyдавy худ маводи зиндагии ахли чомеаpо меофаpад, вале бо дyшвоpй yмp ба саp мебаpад, ба фаpёд омада, чунин мегyяд:
Дило, гешй сари ёри надорад, Рауу расми вафодорй надорад. Дар ин айём, к-аз уар су губоресш, Ба коми дил расидан сахш коресш!
Шоиp аз чониби баpодаpон фypyхта шудани баpодаppо хамчун як ходисаи нанговаpи ичтимой нишон додаст, ки баpодаpони паЙFамбаpзода бахpи максадхои Fаpазноки худ Юсyфpо ба чанд пули ночизе фypyхтанд ва аз ин ходисаи нанговаpи ичтимой нафpат доpад:
В-он сангдилони сахшбозу, Дар сангдилй гароншар аз у, Буданд чунон ба кини у гарм, К-охир дилашон бар у нашуд нарм. %ам з-омаши хашм сухмандаш, %ам хашмкунон фурухщандаш. З-он сон гусаре сазои ыаъзим Доданд ба уаждау дирам сим!
Яке аз мавзyъхои умдае, ки даp эчодиёти Mасъyди Кумй, ба хусус достони y «Юсуф ва Зулайхо» макоми мухиме доpад, фаpогиpии масъалахои ахлок ва таpбия мебошад.
Mасъyд даp достони «Юсуф ва Зулайхо», ки даp охиpхои yмpаm эчод каpдааст, боби алохидаеpо тахти унвони «Панди фаpзанди амчад Fиёсиддин Myхаммад тола yмpyхy» чудо каpда, ба фаpзанди худ насихат каpдааст, ки вокеан пандномаи хубест. Дигаp, даp дохили хаp боби достон афкоpи ахлокии хеmpо ибpоз доштааст
Лндешхои ахлокии Mасъyд даp достони «Юсуф ва Зулайхо» аз боби аввали достон, ки баpодаpони ситампеша ба Юсуфи назди падаp махбубияти зиёддошта ва хасад бypдани онхо нисбат ба y 0F0з мегиpад. Баpодаpон аз хусну акли pасои Юсуф ва махбубияти y назди падаp хасад бypда, даp фикpи чисман нест каpдани Юсуф мешаванд:
Оре, уасад офаые бузург асщ, Пайдосы, шубон ну^уфщагург асщ. В-арна, кй барад зи масщу уушёр, Юсуф бари гурги одамихор?! Шайщони уасад чу рафщ дар пусщ, Ангехщ уазор душман аз дусю!
Шоиp аз хасудии баpодаpон ба Fазаб омада, андеша доpад, ки агаp баpодаp ба баpодаpи хеш хасад ваpзад, пас даp дунё каси аз хасад пок вучуд надоpад, зеpо хасаду бахилй pеmаи хамаи бадбахтихост. Mасъyд бо оваpдани ин байтхо хасад ва ашхоси хасyдpо мазаммат каpда, аз хасад дyp бyданpо талкин менамояд: То несщ уасад, щу бе мане несщ, Аввал уасад асш, душмане m^! Он дам, ки уасад расад ба поён, Гардад сари душманы намоён! Дидам ба цауон басе уасаднок, Як кас нашунидам аз уасад пок!
Mасъyд даp достон лахзаи py ба py шудани баpодаpон бо Юсуф сифати волои инсонй - бахшандагиpо даp симои Юсуф инъикос намудааст. Юсуф новобаста аз он озоpхое, ки аз баpодаpони худ дидааст, онхоpо мебахшад, ки ин яке аз хислатхои бехтаpини инсонист:
Гуфш:- Он чй ман аз шумо кашидам, В-аз уар яшшон чиуо, ки дидам, Имруз бишу^ам аз дил онро, Обе задам оmаши ниуонро!
Гаштам, зи уаp он чй pафт хомуш, Каpдам уама pози дил фаpомyш!
Mаcъyд зимни баppаcии мавзyи баpoдаpй ва баpoбаpй ин нyктаpo cитoиш каpда, баpoдаpй ва меxpyбoниpo аз нишонадои беxтаpини дycтй медонад: Он цо, ки ниуояти тамиз а Бeутаp зи баpодаpй чй чиз аcт?!
Mаcъyди Кумй даp достони «Юcyф ва Зулайхо» даp чаpаёни таcвиpи долоту вокеот аз воштадои таcвиpи бадей ва yœyp*^ хаёл фаpoвoн иcтифoда намуда, бештаp ташбед, иcтиopа, мyбoлиFа, талмед, тачниc, тавcиф, pyчУи лиpикй, тачодули opиф, иpcoли маcал, таззод, cавoлy чавоб, нидо, cифатчинй ва F-po иcтифoда намyдааcт.
Ташбех аз воштадои мудими таcвиpи бадеиcт ва даp ^p cаxифаи дocтoни «Юcyф ва Зулайхо» намунадои oнpo метавон даpёфт, ки даp мавpидxoи инъикocи хаpактеpи вокеаву доджа ва cимoи ка^амо^о иcтифoда каpдааcт: Муяш чу бунафша пypгиpeу буд, Руяш зи уазоp моу беу буд. Даp чeуpа ба Мeуpy Мyштаpй хеш, Аз Моу зиёду аз rnpü беш!
Ин чо шoиp муйи печ даp печи Юcyфpo ба «гиpеx1и бунафша», ки даp вокеъ назаppабocт, монанд каpда, pyяшpo ба Moxтoб, ки даp шаби тop ба олам pyшнoйй мебахшад, мушобед ва чея^аи зебои Юcyфpo ба Офтобу Myштаpй монанд мекунад.
Mаcъyд даp ваcфи Зулайхо беxтаpин ташбеxoтpo ба ^p бypдааcт: З-ин гамзазани каpашмаcозe, Чун гул таpy тоза cаpвинозe. Муе чу кашида шохи cyнбyл, Хандон дауане чу гунчаи гул. Хуш cимбаpe, cyманcypинe, Паpваpда ба ноз нозанине.
Даp ин байтдо шoиp Зyлайхopo ба гули таpy тоза, ки диданаш ба rac як чадон лаззат мебахшад ва даp дакикат зебocт, мyяшpo ба шохи cyнбyл ва хандиданашpo ба шукуфтани Fyнчаи гул монанд каpда, каду баpашpo ба cим ва poни пoяшpo ба cyман, ки даp лyFат ба маънои гули cафеди зебocт, монанд таcаввyp мекунад.
Даp дocтoни «Юcyф ва Зулайхо» аз cанъати талмех низ зиёд истифода шyдааcт, ки ба ин вошта ба як cилcила вокеадои таъpихй ва шахcoни вокеиву таъpихй ишopаxo мекунад ва oбpазy таcвиpxoи oфаpидашyдаpo заминадopy диданй мегаpдoнад.
Mаcалан, бо oваpдани байтдои зеp шoиp ба pивoяти баpбoд додани Aйвoни Mадoин аз чониби Иcкандаp ва ба чустучуи оби дайвон (оби даёт) гyмpoxy cаpгаpдoн шудани y ишopа каpдааcт:
Иcкандаp агаp ба уаp таpuцe, Монанди ту доштй pафuцe, Баpбод надодй охup Айвон, Гyмpоу нашудй ба оби уайвон.
Mаcъyд даp абёти зеp ба pивoяти «Юcyф ва Зулайхо» навиштани Aбyлкocим Фиpдавcй ишopа каpдааcт, чунки ибopаxoи «донои гузашта достондо» ва «^е^асти кадими хонадондо» мадз ба Фиpдавcй манcyб аcт: Донои гузашта до^онуо, Фeуpаcтu цадими хонадонуо, Бонии чй гавуаpuн баёне, Гуё ба накyтаpuн забоне. Аз магзи cyхан чунин кашад пу^, З-он цuccа, ки ауcан-yл-цucаc y^.
Муболига аз саноеи дигаpи маънавй буда, баpои pавmантаpy пypтаъсиpтаp баён каpдани афкоpи mоиp ба коp меpавад.
Mасалан, даp байтхои зеp Юсуф ба «мох», <фашки чамоли сад паpизод», «бандкушо», «озодкунанда» монанд тасвиp шудааст, ки ин симоpо боз хам 6ошукух ва бо шахомати хос нишон дихад:
Он моуи mамомy сарви озод, Он рашки цамоли сад паризод, Он бандкушои сад фиканда, Озодкуни уазор банда. Mасъyд симои Зyлайхоpо то даpачае, ки имкон даст додаст, «паpваpдаи мехpy анваp», «хамmиpаи шахду шаккаp», «сунбул», «гул», «Зyхpа», «наpгис» ва f. бо муболота монанд каpдааст, ки ин нукта даp байтхои зеp аз забони худи Зулайхо баён шудааст:
Аз рашки дауони ман ниуонй, Цон медиуад оби зиндагонй. Парвардаи меури анварам ман, Хамшираи шауду шаккарам ман. Сунбул нашyнидааcm буям, Гул сер над^аа^ руям. Ман сарву санавбарам саросар, Бо ман нашавад пари баробар. Сад банда чу Меуру Моу дорам, Чун Зуура уазор доу дорам. Наргис чу ба чашми ман дарояд, Гул шсш, ки бо рухам барояд? Ва даp байтхои поёнй Юсуф ба «мохи шаби чахоpдах» монанд, даp маpтаба буда, аз Осмон хам баландтаp, аз фаpишта бехтаp тасвиp шудааст, ки на муболота, балки Fyлyв аст:
Гуянд, ки уам дар ин миёна Он чордау шаб мауи ягона! Юсуф, ки зи Моуу Меур беу буд, Дар марmаба аз сипеур меу буд! У буд диле ба цон cиришmа, Дар cyраmи одами фаришmа! Аз санъати тачнис хам даp достон зиёд истифода шудааст, ки баpои баpчаста ифода намудани фи^и муаллиф хидмат мекунанд. Баpои намуна ба абёти зеp мypочиат менамоем: Хуш mанг ба бар гирифmа уро, Бар карда ниуоли орзуро. Даp ин байт вожаи «^p»^ аввал ба маънои «пахлy» ё «^Fyrn» омада бошад, «^p»^ дуввум маънои «самаp», «мева» ё «хосил» додани нихоли оpзypо доpад, ки маънои яклухти он мувафакият ба даст оваpдан аст. Ва даp байти:
В-он гумшуда корвониён боз, Карданд ба рау чу боз парвоз. вожаи «боз» ба ду маъно: «боз»-и якум «аз нав» ва дуюм «паppанда» омадааст. Даp байти:
Цон аcm ба цои цон расонаш, Дар хоmири инсу цон нишонаш, шоиp калимаи «чою^о даp ду мисpаъ оваpдааст, ки аввалй ба маънои «чон», «pУх» ва «кувват» аст ва «чон»-и дуввум ба маънои «чин», Fайpи инсон омада, тобиши маъноии байтpо таъмин намудааст.
Ин андеша, ки: «Даp тачниси лафзй калима ва даp тачниси маънавй маъно такpоp меёбад» [3, 120] даp асоси мисолхои фавк баpдypyстанд ва санчида шудаанд ва Mасъyди Кумй даp достон беmтаp аз тачниси маънавй истифода каpдааст, ки аксаpан шинаму хyнаpмандонаю бамавpид баpомадаанд.
Таззод одатан, бахpи истифодаи хиссиёти мухталифи обpазхо ва афкоpи мутакобили онхо истифода мешавад ва Mасъyд даp достон аз ин навъи санъати бадей зиёд истифода намуда, зиддияти афкоpy pафтоpy гyфтоpи кахpамононашpо кавитаp баён доштааст.
Mасалан, даp мавpиди кабул накаpдани ишки Зулайхо аз чониби Юсуф, ки лахзаи пypихтилофy хассосу вазнини pавонист, ин санъати дpаматикиpо mоиp yстокоpона, оливу бамавpид ба коp андохтааст: У гавуари ишmиёц меcyфm, Ин масъалаи фироц мегyфm. У майли бару канор мекард, Ин аз бари у канор мекард. У пеши худаш ба дида мехонд, В-ин ашк чу хун зи дида меронд.
Даp байтхои дигаp низ таззод баpчаста зyхyp ёфтааст ва вожахои мутаззоди «гулу хоp», «баду нек», «кyхнавy нав», «каму беш» бамавpид коpбаст гаpдида, созмони мисpавy байтхоpо зебу зиннати лафзй бахшидаанд: Дар уар коре гулеву хореcm, Хар хору гуле барои кореcm. Кор аз баду неку ку^на нав аcm, Бад низ ба кори хеш нек аcm. Масъуд, агар бад, ар накуйи, Хуш бош, ки неку бад аз уйй. Он к-ин уама неку бад аз у шуд, У кард агар бад, ар наку шуд. Бо он ки шу бас камй зи уар хас, Гар бандаи хеш хонадаm бас.
Лахзаи вохypии баpодаpон бо Юсyфpо хам шоиp тавассути таззоду мyкобилгyзоpй хубу pиккатоваpy диданй тасвиp каpдааст: Хандид, чу дид руйи уамзод, бшржш, чу омадаш падар ёд.
Тавсиф аз саноеи гyстаpдаи бадеист, ки Mасъyд аз ^маки он даp достон нисбатан кам бошад хам, хyнаpмандона истифода каpдааст. Даp мавpиди ифодаи сифати зебоии Юсуф шоиp чунин байте доpад: Симинбадане, сиуихироме, Бас нозуку нозанин гуломе.
Ё даp байте аз сифатхои Mолик Райён, ки Азизи Mœp буда, даp мyлкдоpй аз сохибхиpадон махсуб мешуд, чунин вожахоеpо коpбаст намудааст: Соуибхираде, cymyдахyйе, Дар Миср набуд уамчу уйе.
Андаp тавсифи зебоии Зулайхо шоиp вожахои аз чихати шакл ва маъно хеле зебоpо пахлyи хам чидааст, ки даpвокеъ ин амал обpазpо баpчаста тачассум менамояд ва ин махоpати устодии Mасъyд даp чехpаофаpинй аст: Хуш симбаре, сумансурине, Парварда ба ноз нозанине! Бас чобуку нозуку шакархо, Номаш сари чойгон Зулайхо!
Нидо аз санъатхои дигаpи матлуби mоиp аст, ки даp достон зиёд истифода шудааст ва асосан баpои ифодаи хиссиёту хаячони обpазхои достон даp мавpидхои
гуногун ба ^p меpавад. Чунки: «Нидо аз он хитобдои мyзтаpибoна ибopат аcт, ки тазоя^и даячони калбй ва э^о^ти амики pys^ шoиp аcт» [4, B9]. Даp доетон байтдои зиёдpo дyчop меоем, ки дам хycycияти хypcандибахшй ва дам аломати xyзнoваpй дopанд. Ладзадои даp cаpи кабpи мoдаp зop-зop гиpиcта, ба y мypoчиат каpдани Юcyф ва доли зopи ба Fyлoмй фypyхта шyданашpo шoиp бо cyзи дил таcвиp каpдааcт, ки cаxми нидо даp амалидошти нияти эчодии шoиp назаppаc аcт: К-эй модаpu мeуpyбон, хyдоpо, Бuнгаp, чй ба cаppаcuд моpо?! Фаpёд, ки гаp гамам бидонй, Фаpёд ба Оcмон pаcонй! Аз cад гами дил, ки тохт cyям, Fамгuн шавй, аp яке бигуям. Боpe, яке аз уазоp бишнав, В-ин г^яи зоpu зоp бишнав. Инак, ту бубин, эй Худованд, Ман бандаву пойбанд даp банд. Баpдоp зи хок cаp замоне, Даpёб ба лаб pаcuда цоне. Даp зоpuu бeшyмоpu ман бин, Холи ману уоли зоpu ман бин!
Даp ин байтдо долати фoчеабopи Юcyфи таxкиpшyдаpo, ки ба мoдаpи худ нидову мypoчиат мекунад мебинем, ки аз ладзадои биcёp мyаccиpи доетон ает.
Ручуи лирикй-po Mаcъyд даp аввалу oхиpи боби доетон oваpдааcт. Arap даp аввали бобдо мyxтавoи oнpo бо pyчУи лиpикй ба хонанда шинoc кунад, даp oхиpи боби дocтoн ин киcматx,opo бо cyханoни пандомез ва баландFOя чамъбаcт намyдааcт.
Mаcалан, чамъбаcти боби «Рашдани кopвoн ба Mиcp ва pаcoнидани он твя^и кимате ба бoзopи нахocoн ва хаpидани Aзизи Mиcp ypo ба бадои rapom», ки ба мавзyи ишк бахшида шудааст, яке аз беx,таpин pyчУъx,oи лиpикии дocтoни «Юcyф ва Зулайхо»-ет:
Ма^уд, хуш он замон, ки будат, Ишце, ки зи хеш мepабyдат! Чуз ишц агаpат набуд ко^pe, Kûp'pu дuгаpат набуд боpe! По то камаpат набуд даp гил В-ин кууи гамат набуд даp дил! Он гаpчu намонд цовидонй, Ин низ ба cаp pаcад, чй донй?!
Ё худ, чамъбасти боби «Ч,амъ шхтани Зулайхо хавотини Mœppo ба pаcми зиёфат... » низ хеле баланд ифода гаpдида, шoиp даp ин pyчУи лиpикй аз ташбедоти маpFyб истифода каpда, бадеиятpo баpчаcта таcвиp каpдааcт: Ма^уд, чй шуд, ту уам замоне Хомуш нишин чу безабоне! Вомонд забон, цалам pауо кун, Шуд кунд цалам, забон-ш во кун! Доpад мижаат зи уад цалам беш, Аз дида давот кун, бинеу пеш! Аз дудайи дида кун тёуй, В-он гоу бинавж, уаp чй хоуй!
Забони достони «Юcyф ва Зулайхо» нидоят Fанй, фа^д, пypoбypyнг, шиpин ва фадмост. Тамоми зебоиву дopoиxoи аcаpи бадей мадз тавагсути забон ифшо
мегаpдад ва дypyст таъкид шудааст, ки: «Воситаи асосии шакли асаp ва мазмуни он забон мебошад» [5, 52].
Забон воситаи асосии эчоди хаp гуна асаpи бадеист, ки махз бо воситаи он эчодкоp метавонад андешаву эхсосоти хyдpо ифода каpда, обpазхои маpFyбy дилнишини бадей офаpад ва вокеиятpо чолиб тасвиp намояд. Вокеияти зиндагиpо Mасъyди Кумй даp достонхояш кутоху самимй ва pавон нишон додаст. Даp нишон додани холатхои зохиpивy ботинии кахpамонхо, вокеияти зиндагй ва лахзахои хубу дymвоpи ичpоити оpзyвy омоли онхо тоиp аз калимаву ибоpа ва маколу заpбyлмасалхои халкй фаpовон истифода намуда, заминаи мустахками забони асаp ва охангнокии тасвиppо ба нyдpат афзудааст ва ин нукта яке аз pисолати mеъpy сухани хадафманд аст: «Шеъp гиpеххypдаи отифа ва тахайюл аст, ки даp забони охангин шакл гиpифта бошад» (6, 9B), ки ин отифа ва тахайюл ба воситаи маколу масалу заpбyлмасалхои халкй боз хам шевотаp мегаpданд.
Mасъyд даp достони «Юсуф ва Зулайхо» инчунин аз истилохоти илмй, таъpихй, фалсафй ва динй васеъ истифода намудааст, ки ин истилохот зимни ифшои андешахояш даp мавpиди ифодаи холоту вокеахои асаp бо баpхypди лахзахои мyассиpи достон иpоа гаpдидаанд. Нуктаи дигаpи мавpиди таваччух ин аст, ки Mасъyд даp достон аз истифодаи калимаву ибоpахои мyFлаки аpабй, ки хоси забони асаpхои зиёди классикй хастанд, дypй чуста, афкоpи хyдpо бештаp бо забони фоpсии точикй баён доштааст. Ибоpахои аpабй аксаpан даp кисматхои «Наъти паЙFамбаp», «Шаби меъpоч» ва унвони бобхои достон вомехypанд. Вожахои нобу ибоpахои халкй, ки даp достон фаpовон истифода шудаанд, дунёи ботинй ва холати pyхии кахpамонхоpо pангин гаpдонидаанд.
Mасалан, ибоpахои pехтае чун «маpдyмй намудан», ки ба маънои касеpо дастгиpй каpдан ва мехpyбониpо ифода мекунад, нихоят бамавкеъ ва гyвоpо коpбаст шудааст:
Сад рау ба mафак)кyдаш cymyдй, Бас мардиву мардумй намуди. Ё худ ибораи «дилу дин бурдан»: Хуни дили ман уамин шу хурди,
Аз ман дилу дин хамин ту бypдй. , ки маънои «дил додан», «мехp бастаю^о медихад, даp достон зиёд дyчоp меояд ва ин ибоpахои pехтаpо шоиp бамавpидy дилчасп истифода каpдааст.
Ифодахои мачозии «аз гил сохта шудан» ва «даpи маpгpо ба гил бастан» даp байти зеpин ба коp pафтаанд, ки аввалй маънои «аз гиле бо номи салсол сохта шудани колбади инсою^о мефахмонад, ки ин нукта даp сypаи «аp-Рахмон»-и Кypъон (сypаи 55, ояти 14) чунин баён гаpдидааст: «Халакал инсона мин салсолин калфаххоp» [7, 530]:
Як мушш гили, шу эй mиуидаcm, Наmвон дари маргро ба гил басш.
Ва маънои ифодаи мачозии дуввум ин аст, ки инсон баp он кодиp нест, то даpи маpгpо бубандад ва хамаи ашё миpанда аст.
Даp достони «Юсуф ва Зулайхо»- и Mасъyд заpбyлмасалy маколхо, ки mоиp онхоpо даp шакли шеъp оваpдааст, ба хусни баён латофат ва зебоии зиёд бахшидаанд. Бо истифодаи маколу заpбyлмасал шоиp инъикоси холати кахpамонон ва бадеияти достонpо тавонистааст баланд баpдоpад.
Даp байти зеpин бо оваpдани заpбyлмасали «баpодаpи ман бошй, баpобаpи ман бош» mоиp тавонистааст хам андешахои ахлокй ва хам холоти кахpамони асаppо pавmан тачассум намояд:
Он цо ки ниуояши шамиз асш, Беушар зи бародарй чй чиз асш?! Масъуд дар байшуои
Чун ломи хамида мубталое, Хамчун алифаш ба каф асое. З-ин аст, ки бар сар аст модом,
Оёти китобро алифлом. , маколи «сароёти китоб (манзур Куръони мачид) алифлом аст»-ро устодона китобат кардааст.
Дар байти поён маколи «инсон сиришти дайвонй дорад»-ро бамаврид истифода карда, хонандаро ба инсонгарй даъват мекунад ва бо танзу киноя мефармояд: Бас нохалаф аст одамизод, Аз вай накуни ба мардуми ёд.
Шоир дар байти навбатй зарбулмасалеро, ки муродифи он «чодканро чод дар пеш аст» ба шумор меравад, бамаврид ба кор бурдааст: Гар чоу канад хасис дар роу, Худ пештар уфтад дар он чоу!
Бо истифода аз зарбулмасалу маколи зиёд дар достон шоир чанбаи ичтимой, панду ахлокй ва услубии асарро афзун сохттааст.
Истифодаи бамаврид аз зарбулмасалу маколдо ва санъатдои маънавиву лафзй достони «Юсуф ва Зулайхо»-ро чаззобу дилкаш гардонидаанд, ки бо фарогирии мавзуъ, инъикоси долати кадрамондо, таргиби гоя ва офаридани образдои дилнишин дар мисоли худ беназиранд.
АДАБИЁТ
1. Хоча Масъуди Кумй. «Юсуфу Зулайхо» ва «Шамсу Камар». Тасдед ва тадвини Сайидалй Оли Довуд. - Тедрон, 1369 д.
2. А. Мирзоев. Сездад макола. - Душанбе : Ирфон, 1977.
3. Туракул Зеднй. Санъати сухан. - Душанбе : Ирфон, 1992.
4. Радими Мусулмониён. Назарияи адабиёт. -Душанбе : Маориф, 1990.
5. Х. Шарифов. Маколаи «Адабиёт», Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. - Душанбе, 1988.
6. Мучтабои Башардуст. Зиндагй ва шеър. -Тедрон, 1379 д.
7. Куръон. -Тедрон, 1368 д.
РУКНУДДИН МАСУДА КУМИ И ЕГО ПОЭМА«ЮСУФ И ЗУЛЕЙХА»
Данная статья посвящена всестороннему изучению и литературоведческому анализу поэмы «Юсуф и Зулейха» Рукнуддина Масуда Куми, поэта второй половины XV века таджикско-персидской литературы.
Ключевые слова: поэма, сказка, любовь, Юсуф, Зулейха, легенда о любви, религиозный.
RUKNUDDIN MASUD QUMI AND HIS POEM «YUSUF AND ZULAIKHO»
The article is devoted to the wide learning and analyze of the poem of «Yusuf and Zulaikho» of Ruknuddin Masud Qumi the poet of second half of the XVth century.
Key words: poem, storiy, Love, Yusuf, Zyleikha, the leqend of love, releqiozny.
Сведения об авторе:
Вафо Элбоев, доктор филологических наук, кафедры теория и история литературы ТГПУ им. С. Айни, тел: (+992)935314408, е-mail: vafo [email protected]
About the author:
Vafo Elboyev, the Doctor of Philology, departments the theory and history of literature of TGPU of S. Ayni, ph. (+992)935314408, e-mail: [email protected]
