CC BY
0REGENERATSIYA - MADANIY MEROS OBYEKTLARINI MUHOFAZA QILISHDA MUHIM OMIL
Yarkulov Alisher
O'zR Madaniy meros agentligi, Madaniy meros va arxeologiya obyektlari bo'limi boshlig'i, PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.12606224
Moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va saqlashda regeneratsiya jarayoni muhim rol o'ynaydi. Hozirgi paytda butun dunyo bo'ylab turli tabiiy va inson omili bilan ko'plab hodisalarning vujudga kelishining guvohi bo'lib turibmiz. Bunday jarayonlarning moddiy madaniy meros obyektlariga ham ta'siri salmoqli darajada bo'ladi. Bunday jarayonlarga qurolli to'qnashuvlar, ekstremizm, terrorizm, rivojlanish jarayoni, iqlim o'zgarishlari, zilzila, to'fonlar va vulqonlar otilishi kabilar misol bo'la oladi. Natijada madaniy meros obyektlariga turli darajada zarar yetkaziladi yoki yoqolish xavfi tug'iladi.
O'zbekistonda ham bunday madaniy meros obyektlari ko'plab uchraydi. Shulardan biri katta shov-shuvlarga sabab bo'lgan Shahrisabz tarixiy markazidir. Rejalashtirilmasdan amalga oshirilgan ishlar natijasida tarixiy hududga zarar yetgan. Endilikda esa uni regeneratsiya qilish uchun bosh qotirilmoqda. Albatta, bu o'ziga xos muammolar bilan to'qnash kelish degani. Quyida regeneratsiya va bu jarayon bilan bog'liq ayrim chora-tadbirlarning tarkibiy qismlari bilan tanishamiz.
Regeneratsiya - bu organizmni bir necha bo'laklarga bo'linib, uning har bir qismining dastlabki holatiga qayta tiklanishi jarayonlaridan biridir. Buni Madaniy meros obyektlariga nisbatan qo'llanishi buzilib ketgan yoki zarar yetkazilgan qismlarini qayta tiklash hamda shu yo'l bilan yodgorlikning butunligini tiklash tushiniladi.
Regenerativ meros. Regenerativ barqarorlik ijtimoiy va ekologik tizimlarning doimiy ravishda qayta tiklanishi hamda rivojlanishiga imkon beradigan kelajak darajasi sifatida ko'riladi. Regenerativ meros yondashuvining yakuniy natijasi atrof-muhitni va u joylashtirilgan kontekstni jonlantirishga qodir bo'lgan makonni yaratish bo'lishi kerak [E.Luca, I.Sulc: 5].
1. Biz iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda asosiy paradigma o'zgarishi arafasida turibmiz, bunda hududiy kapital hamda madaniy meros barqaror o'sishni qo'llab-quvvatlash uchun muhim manba hisoblanadi.
2. Shahar regeneratsiyasi yashash, ijtimoiy o'zaro ta'sirning past zichlikdagi yangi modellari hamda raqamli texnologiyalardan to'liq foydalanish bilan makon, mehnat va dam olish vaqtlarini samarali qayta loyihalash zarurati bilan bog'liq bo'ladi.
3. Qayta tiklash, barqaror glokal qiymat zanjirlariga, yanada adolatli, yashil makon yechimlariga asoslangan yangi iqtisodiy va ijtimoiy barqaror muvozanatlarni izlash bilan qayta tiklash, foydalanish hamda rejalashtirishni o'z ichiga oladi.
4. Meros obyektlari qurilgan makonni qayta tiklashning yangi shakllarining asosi bo'lishi mumkin, bu esa madaniy o'ziga xoslik va mahalliy hamjamiyatlarning yanada to'liq hamda individuallashgan ijtimoiy uyg'unligini ta'minlaydi [Pasquale Lucio Scandizzo].
Rivojlanish va ijtimoiy hayot izchilligini ta'minlash. Rivojlanishning yangi kontseptsiyasi, u bilan birga hududiy kapitalning yangi kontseptsiyasi va madaniy meros obyektlarining makon hamda vaqtdagi roli rivojlanadi.
Globallashgan dunyoda rivojlanish maqsadini umumiy o'sish bilan cheklab bo'lmaydi. Aksincha, u global tengsizliklarni kamaytirishga, global, keng tarqalgan xavf-xatarlarga nisbatan barqarorlik va chidamlilikka erishishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Shahar regeneratsiyasi uchun asosiy tamoyillar. Ijtimoiy masofalarni saqlash uchun
jamoat joylari oqilona ta'mirlanadi.
Tijorat onlayn chakana savdoga o'tish katta foyda beradi.
Shahar transporti jamoat transporti uchun qayta shakllantiriladi.
Oziq-ovqat ta'minotini qayta tashkil etish shakllari va meva-sabzavotlarni shahar hamda shahar yaqinida ko'proq ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish.
Moslashuvchan, uy-ofislar bilan almashtirilgan tadbirkorlik muhitini yaratish.
Ofis maydoni va transport uchun umumiy muvofiqlashtirish kabilarni inobatga olish lozim bo'ladi.
Shaharlarning barqaror regenerasiyasi. Katta shahar landshaftlari odatda ixcham, ammo uzluksiz bo'lib, boyroq joylardan ko'ra qashshoqroq joylar keskin tanazzulga yuz tutadi. Meros siqilgan va hajmi hamda maqsadi bilan cheklangan bo'lib qoladi.
Kichikroq aholi punktlari, "engil" urbanizatsiyaning yangi shakllarini rivojlantirish, mahalliy o'ziga xoslikni va rivojlanishga hissa qo'shishda meros tovarlari yanada ko'zga ko'ringan hamda samaraliroq bo'lishi mumkin.
Alohida, past zichlikdagi aholi punktlarining yangi shakllarini rejalashtirish shaharni barqaror qayta tiklash va meros obyektlarini tiklashning asosiy istiqbolidir.
Ushbu hisob-kitoblarni garov sifatida hududiy kapitalni baholash orqali moliyalashtirish mumkin.
Barqaror shahar regeneratsiyasi. Shaharni qayta tiklash shaharlardagi tanazzulni tiklashga qaratilgan keng qamrovli urinishlarni o'z ichiga oladi. Bu pasayish shahar tuzilishidagi jismoniy, ijtimoiy va iqtisodiy funktsiyalar shaklida bo'lishi mumkin. Shunday qilib, regeneratsiya jarayoni shaharsozlikning ajralmas qismi bo'lib, shahar jamiyati va shahar landshaftidagi tanazzulni uyg'unlashtirishga qaratilgan [Arif Yasin Chohan, Pang Wai Ki: 2] bo' lishi kerak.
Shaharlarda ijtimoiy uyg'unlikni, iqtisodiy samaradorlikni va ekologik barqarorlikni ta'minlash uchun yashash joyi tuyg'usini tiklash, eskirgan shahar tuzilishi hamda shahar landshaftining muhim muammosini hal qilishda keng qamrovli siyosat choralari talab etiladi. Barqaror qayta tiklash bo'yicha keng qamrovli siyosatga meros obyektlarini saqlashda shaharni qayta tiklashning keng doirasiga kiritish orqali erishish mumkin.
Barqaror rivojlanish kontekstida merosni saqlash, shaharlarni qayta tiklash. Merosni saqlash shahar shakllarining xilma-xilligini tasavvur qilish, shaharlarning madaniy, siyosiy va tarixiy xarakterini o'rganishga yordam beradi. Merosni saqlash, shuningdek, rivojlanish tendentsiyalari, shaharning shahar tuzilishi va shahar landshaftida katta o'zgarishlarga olib kelishi mumkin bo'lgan ba'zi muhim voqealar va hodisalarni aniqlashga yordam beradi. Qaysidir ma'noda meros obyektlarini saqlash shaharning uzoq muddatli gullab-yashnashining hal qiluvchi omilidir. Qolaversa, jamiyatni meros obyektlarini asrab-avaylash jarayoniga jalb qilish barqaror natijalarga olib kelishi mumkin.
Merosni saqlash kengroq va yaxlit atama bo'lib, barqarorlik tamoyillar jamiyatni jalb qilish orqali yaxshi natijalarga erishish uchun kengroq siyosatni talab qiladi. Aslida hamjamiyat ishtiroki samaradorlikni oshiradi va regeneratsiya jarayonini nazorat qilish uchun shaffof chora-tadbirlarni boshlashi mumkin. Ushbu kontekstdagi samaradorlik jarayonning shahar muammolarini hal qilishga qanchalik yaxshi xizmat qilishi bilan o'lchanadi. Meros barqaror shahar regeneratsiyasi uchun katalizator hisoblanadi. Hamjamiyatni sherik sifatida jalb qilish va merosni saqlashni shaharni qayta tiklash jarayoniga integratsiyalash orqali merosni saqlash bo'yicha keng qamrovli siyosat barqaror rivojlanishga olib kelishi mumkin. Barqaror rivojlanish
natijalariga shaharni barqaror qayta tiklash bo'yicha keng qamrovli siyosat orqali ijtimoiy uyg'unlikka, iqtisodiy barqarorlikka va atrof-muhitni yaxshilashga erishish orqali erishish mumkin.
Madaniy meros shahar xarakteri, o'ziga xosligi va qiyofasini yaratuvchi muhim elementlardan biridir. Qurilgan madaniy meros shahar tarkibiy qismi va tarixiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning muhim vositasidir. Madaniy meros mahalliy hamjamiyatlarga mahalliy atrof-muhitni muhofaza qilish va barqarorlik nuqtai nazaridan hayot sifatini yaxshilash uchun turli arzirli sabablar bilan sarmoya kiritadi [S.M.Bagiouk, E.Sofianou: 14].
Merosni saqlash kengroq, yaxlit atama bo'lib, jamoaviy xotiralarni himoya qilish uchun kengroq va har tomonlama siyosatni talab qiladi. Garchi huquqiy va institutsional asos xalq qurilishi muhiti va madaniy qadriyatlarni saqlashda muhim rol o'ynasa-da, lekin shahar rivojlanishida barqaror natijalarga erishishda jamiyat asosiy rolga ega. Jamiyatning ishtiroki yanada xilma-xil siyosat, ochiq-oshkora tartib-qoidalar va ajdodlarining ijtimoiy madaniy hamda tarixiy qadriyatlariga kuchli tegishlilik, egalik hissini beradi.
Shunday qilib, regeneratsiya madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, uni yodgorliklarning umrining uzayishi va ularning kelajak avlodga yetkazish uchun bir vosita sifatida qarash lozim bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Arif Yasin Chohan and Pang Wai Ki, Heritage Conservation a tool for Sustainable Urban Regeneration: A Case study of Kaohsiung and Tainan, Taiwan. 41st ISoCaRP Congress 2005. -Page. 2.
2. Bagiouk S.M., Sofianou E. Cultural Heritage Building Sustainable Regeneration: A case study from Northern Greece. International Journal of Novel Research in Civil Structural and Earth Sciences.-Vol. 7. Issue 1.-Pp. 1-16, Month: January-April 2020, Available at: www.noveltyjournals.com.-Page 14.
3. Luca E., Sulc I., Haselsteiner E. Regenerative heritage. Page 5, https://living-future.org/lbc/case-studies/miller-hull-seattle-office-ti/.
4. Pasquale Lucio Scandizzo. Urban regeneration and cultural heritage: financial and governance issues. University of Rome «Tor Vergata» and OPENECONOMICS. Presentation.
