Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni''s Creation Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Khojiyev A. K. Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni's Creation

УДК-8Т1 А. ҲОҶИЕВ

ББК-83.3(2)1

Ҳ-88

ТАҶАССУМИ ФАЗОИЛИ ОЛИ ХУҶАНД ДАР АШЪОРИ ХОҚОНИИ ШАРВОНИ

Халлоқулмаонӣ Хоқонии Шарвонӣ дар баробари ин ки ба унвони маъруф-тарин қасидасарои адабиёти форсу тоҷик эътироф гардидааст, дар шумори он шоироне ҷой дорад, ки ба дарбори Оли Хуҷанд рафтуомад дошту аз файзу карам ва пуштибонии онон баҳраҳое бардоштааст. Ӯ дар «Девон» ва маснавии «Тӯҳфат-ул-ироқайн»-и худ аз фарзандони хонадони Хуҷандӣ бо иродат ва эҳтироми фаровон ёд мекунад. Дар замоне, ки авзои сиёсӣ муташанниҷ ва подшоҳону ҳукамои давр ба лашкаркашӣ ва тавсеаи ҳудуди ҷугрофиёии кишварҳои худ машгул буданд, хонаводаи адабпарвари хуҷандӣ бо истифода аз имконоти хеш иқдомоте ҷиҳати ҳимояти шуаро намуданд. Дар робита ба пайванди Хоқонӣ ва хонадони Хуҷандӣ дар мақолаҳои устод Абдулманони Насриддин дар маҷаллаи «Рӯдакӣ» (1, с. 133-146) ва мақолаи Алиқул Девонақулов (3, с.5-7) мухтасаран баъзе ишораҳо рафтааст.

Баррасии ашъори мавҷуди Хоқонӣ муайян месозад, ки вай Ҷамолиддини Хуҷандӣ ва Садриддини Хуҷандиро борҳо мадҳ намуда, мақом ва ҷойгоҳи баланди ононро мавриди ситоиш қарор додааст. Аз чумла, ин шоир дар маснавии «Тӯҳфат-ул-ироқайн» (9, с. 158), зимни ёдоварӣ аз хонаводаи хучан-диёни Исфаҳон, аз Садриддин Муҳаммад ибни Собити Хучандӣ ном бурда, хислатҳои хайрхоҳӣ, адабдӯстӣ ва маҳорати сухансароии ӯро мавриди ситоиш қарор додааст.

Шоир бо ифтихор аз вучуди Садриддин Муҳаммади Хучандӣ дар дарбори ҳокимони салчуқӣ сухан ронда, вайро такягоҳи азими худ дар он замон донистааст:

Андар ҳарам аз сагон натарсам,

Бал, к-аз шери жаён натарсам.

Дар дил гами аждаҳо наёрам,

К-афридунй дирафш дорам (9, с.158).

Дар ин чо аз «Афридунӣ дирафш» доштан, Садриддини Хучандӣ дар назар аст, ки фаъолиятҳои адабӣ, илмӣ, фарҳангӣ ва сиёсияш дар ашъори шуарои асри XII ва ба вижа Хоқонӣ пайваста мавриди ситоиш қарор гирифтааст. Ба таъкиди Хоқонӣ, Садриддини Хучандӣ дӯстдор ва ҳомии арзишҳои инсонӣ ва миллӣ мебошад. Чунончӣ вай ин мазмунро дар мисраъҳои зерин баён доштааст: Бар нацбзанони ганц вох(в)ард,

Дасти ҳама аз цалам цалам кард.

- 241 -

Ҳоҷиев А. Таҷассуми фазоили Оли Хуҷанд дар ашъори Хоқонии Шарвони

З-он хун, ки зи роҳи дасташон рехт,

Гулгунаи рӯйи миллат омехт (9, с.158).

Ба андешаи Алиқул Девонақулов Садриддин Муҳаммади Хуҷандӣ Хоқонии Шарвониро дӯсти наздики худ медонистааст, зеро ин намояндаи Оли Хуҷанд шоирро бар изои ҷабру ҷафокашиаш, афтидану хестанҳояш, ба шиканҷаҳои мазлумон гирифтор шуданаш дӯст дошта ва бар умедҳои мурдаи ӯ зиндагии дубора бахшидааст (3, с.6).

Ин аст, ки Хоқонӣ бо он азаматаш ба ҷойгоҳи арҷманди Садриддини Хуҷандӣ арҷ гузошта ва ӯро ба беҳтарин сифатҳо васф менамояд. Муҳаббату ихлоси Хоқонӣ то ба ҷое мерасад, ки худро мадюн ва вобастаи хонаводаи Хуҷандӣ дониста, таъкид мекунад, ки бо ҳама мириву бузургӣ дар қаламрави шеър гуломи даргоҳи хуҷандиён аст:

Ҳар сол агар гуломи Хоцон,

Бар мири Хуҷанд мири номист.

Хоқонӣ агарчи ҳаст мире,

Дар пеши Хуҷандиён гуломест (8, с. 846).

Иродат ва эҳтироми шоир ба Садриддини Хуҷандӣ то ҳаддест, ки вақте озими Исфаҳон мешаваду Садриддини Хуҷандиро дар ин шаҳр пайдо намекунад, зуд аз он ҷо ҳиҷрат менамояд, ки абёти зерин дар тақвияти ин андеша аст:

Бар Исфаҳон гузаштани ман буд як замон,

Дар вай шудан ҳамону бурун омадан ҳамон.

Аз баҳри Садр хостаме Исфаҳон кунун,

Чун Садр гоиб аст, чи Кирмон, чи Исфаҳон.

Чашм осмон ба воситаи офтоб дид,

Беофтоб чашм чӣ бинад дар осмон (8, с.913).

Аз мӯҳтавои ин абёт маълум мегардад, ки зоҳиран Хоқонӣ аз ду сафаре, ки ба Исфаҳон дошта, дар якеаш муддати кӯтоҳе дар ин шаҳр буда, зеро ба шаҳодати худи ӯ, Исфаҳон бидуни мавҷудияти дӯсте чун «Садр» чандон барояш ҷозибае надоштааст. Ба навиштаи Ғаффор Кандлӣ манзур аз ин «Садр», ки рафиқи Хоқонӣ буда, Садриддин Абдуллатифи Хуҷандӣ мебошад, ки аз уламои Исфаҳон ва устод дар назму насри арабӣ будааст (5, с.613).

Дар ҳамин қитъа Хоқонӣ ангезаи иштиёқашро ба дидани Исфаҳон ба хо-тири зиёрати Садриддини Хуҷандӣ донистааст ва эҳтимолан шоир дар дувумин сафараш ба ин шаҳр онро сурудааст.

Дар қасидаи дигаре, ки шоир дар васфи Исфаҳон сурудааст, боз ҳам аз азамату бузургии Садриддин ва фарзандаш - Ҷамолиддини Хуҷандӣ ёд мекунад ва худро мамдӯҳи ин ду шахсияти барҷастаи Оли Хуҷанд медонад. Ин қасида ҳамчун нишони маъзаратхоҳӣ аз мардуми Исфаҳон ба муносибати қасидае, ки шогирдаш Муҷириддини Байлақонӣ ба мардуми ин шаҳр бахшида ва онҳоро «кӯрдил» хонда, суруда шудааст, зеро, шуарои Исфаҳон пас аз дарёфти қасидаи Муҷириддини Байлақонӣ на ин ки худи ӯро мазаммат карданд, балки устоди вай Хоқониро низ мавриди интиқоди шадид қарор доданд. Дар ҳамин ҳол Хоқонӣ барои дифоъ аз худ қасидае бо радифи Исфаҳон дар ҳаҷми 81 байт суруд ва аз рафтори шогирдаш дар ин маврид канораҷӯӣ кард. Қасидаи Хоқонӣ

- 242 -

Khojiyev A. K. Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni's Creation

моломол аз тавсифоти шаҳри Исфаҳон аст ва дар канори ин аз ду пешво ва муқтадои Исфаҳон низ ёд карда, ки яке Садриддини Хуҷандӣ ва дигаре Ҷамолиддини Хуҷандӣ мебошанд. Қасида бо матлаи зерин огоз мегардад: Накҳати ҳурост ё ҳавои Сифоҳон,

Ҷабҳати ҷавзост ёлщои Сифоҳон (8, с.353).

Дар идомаи қасида Хоқонӣ аз ду намояндаи Оли Хуҷанд чунин ёд мекунад: Мадҳи ду форуқи дин чӣ гуна набиштам,

Садру Ҷамол он ду муқтадои Сифоҳон (8, с. 355).

Муҳимтарин нуктае, ки дар ашъори ба хуҷандиён бахшидаи Хоқонии Шарвонӣ ба назар мерасад, иртиботи наздики ӯ бо яке аз афроди барҷастаи ин хонавода бо номи Ҷамолиддини Хуҷандӣ аст. Инро ба ҳангоми мутолиаи қасидае, ки ба васфи Ҷамолиддин дар девони Хоқонӣ мавҷуд аст, мушоҳида менамоем. Мӯҳтавои қасида иртиботи наздики дӯстонаи Хоқонии Шарвониро бо Ҷамолиддин Масъуди Хуҷандӣ собит мекунад. Қасида бо абёти зерин огоз мегардад:

Ҳар куҷо аз Хуҷандиён Садрест,

З-оташи фитрат об мечакадаш (8, с. 893).

Дар баъзе аз нусхаҳои хаттии девони Хоқонӣ ин қасида дорои унвони «Хоқонӣ дар ҷавоби Ҷамолиддин Масъуд гӯяд»-ро дорад (8, с.893) ва аз ин унвон пайдост, ки қабл аз ин аз сӯйи Ҷамолиддини Хуҷандӣ ба Хоқонии Шарвонӣ ашъоре расида ва дар ҷавоб ба ӯ шоир қасидаи мавриди баҳсро иншо намудааст. Ин нукта маълум медорад, ки миёни Хоқонии Шарвонӣ ва Ҷамолиддини Хуҷандӣ иртиботи шоирона барқарор буда ва онҳо ашъора-шонро барои ҳамдигар ирсол менамудаанд. Шоир дар байти дувуми қасидаи номбурда бо ишора ба исми мамдӯҳ бар ҳунари суханварии вай чунин таъкид менамояд:

Хоса садри ҳудо Ҷамолиддин,

К-аз сухан дурри ноб мечакадаш (8, с. 893).

Ин байтро, агар аз як ҷониб, ҳамчун мадҳ қабул намоем, аз сӯйи дигар ба унвони нақди завқӣ аз сӯйи Хоқонӣ ба шеъри Ҷамолиддини Хуҷандӣ низ метавон онро пазируфт. Хоқонӣ вақте дар мавриди шеъри Ҷамолиддини Хуҷандӣ сухан меронад, онро ҳамчун «дурри хушоб» маънидод мекунад, ки баҳои ниҳоят баланд дар нисбати шеъри хуҷандии номбурда аст. Дар воқеъ, ин некназарӣ ба шеъри Ҷамолиддини Хуҷандӣ аз сӯйи Хоқонӣ барин шоир гувоҳ бар мақом ва ҷойгоҳи баланди сухансароии намояндаи мазкури хонадони Хуҷандӣ аст. Хоқонӣ маданияти баланд, ҳалимӣ, хушгуфторӣ, хаттобӣ, баландҳимматӣ ва пуштибони аҳли адабу дониш будани Ҷамолиддини Хуҷандиро ситоиш намуда, абёти зеринро сурудааст:

Оташи Мусӣ оядаш зи замир,

В-оби Хизр аз хитоб мечакадаш.

Фикру нутқаш чу накҳати лаби дӯст,

З-оташи тар гулоб мечакадаш.

Мори зарин-ш нӯшмӯҳра диҳад,

Чун абир аз луоб мечакадаш.

Осмонест, к-аз гиребон об,

- 243 -

Ҳоҷиев А. Таҷассуми фазоили Оли Хуҷанд дар ашъори Хоқонии Шарвони

Бар замини хароб мечакадаш.

Ҳосидаш осиёб, к-аз доман,

Об чун осиёб мечакадаш.

Ба лисонаш нигар, ки чун ба лисон,

Равгани дерёб мечакадаш (8, с. 893)

Маҷмӯи сифатҳои мазкур, ки ҳар яке як таъбири зебои шоирона ва маҳсули андешаву тафаккури шоиранд, эътирофи Хоқонии Шарвониро ба суханвари мумтоз будани Ҷамолиддини Хуҷандӣ баён месозад. Дар қитъаи боло таркибу ибораҳои «аз оташи тар гулоб чакидан», ки барои васфи суханварии Ҷамолиддин оварда, навъе таноқуз аст, ки баъдан дар шеъри форсии сабки ҳиндӣ роиҷ гардид. Вай бо изҳори хушҳолӣ аз ин ки Ҷамолиддини Хуҷандӣ барин шахсияти маъруф дар суханварӣ ӯро мадҳ гуфтааст, бо мамнунияти хос ва эҳсоси баланд чунин мегӯяд:

Гуфт мадҳе маро, ки аз ҳар ҳарф,

Ҳама дурри хушоб мечакадаш (8, с. 893)

Мадҳияи Ҷамолиддини Хуҷандӣ замоне ба дасти Хоқонӣ расидааст, ки зоҳиран ҳолати вазнинеро паси сар мекарда. Дар ҳамин муддати душвор мадҳияи Ҷамолиддини Хуҷандӣ бар замини шӯраи умедҳои Хоқонӣ борони раҳмат ва лутфи шеъри Ҷамолиддини Хуҷандӣ ба ӯ таъсири муайян гузошт. Ин мазмунро дар мисраъҳои зерин метавон ба рӯшанӣ эҳсос кард:

Мавкаби абр чун ба шӯра расид,

Қатраҳо бар сароб мечакадаш.

Боди Наврӯз чун расад бар гул,

Шаҳди тар чун шароб мечакадаш.

Нами шабнам ба гул расад шабҳо,

Ҳам наме бар сароб мечакадаш (8, с. 893)

Шоир бо нишони эътирофи худ аз табъи баланди Ҷамолиддини Хуҷандӣ дар идома чунин овардааст:

Бикри табъаш ниқоби ҳиндӣ дошт,

К-оби ҳусн аз ниқоб мечакадаш.

Сабзаи сарниҳода арз диҳад,

Ҳар наме, к-аз саҳоб мечакадаш (8, с.893)

Иртиботи ду нафар аз шахсиятҳои маъруфи Оли Хуҷанд - Садриддин Муҳаммади Хуҷандӣ ва Ҷамолиддин Масъуди Хуҷандӣ бо Хоқонӣ боиси он гардида, ки ҳатто то замони марги ин ду шахсият дӯстии онон пойдор бимонад. Дар девони Хоқонӣ ба абёте бармехӯрем, ки дар сӯги Садриддин Маҳмуд суруда шудаанд. Шоир даргузашти хуҷандии мазкурро андӯҳи бузург медонад ва марги ӯро боиси пайдоиши холигоҳи азиме дар миёни аҳли адаб мепиндорад. Ин мазмун дар абёти зерини Хоқонӣ баён гардидааст:

Ҷаҳон паймонаро монад биайниҳ,

Ки чун пур шуд, тиҳӣ гардад ба ҳар бор.

Кунун аз марги Садриддин тиҳӣ гашт,

Напиндорам, ки пур гардад дигар бор (8, с.886).

Ин абёт агар аз як тараф бозгӯӣ он бошад, ки дар замони марги Садриддини Хуҷандӣ Хоқонии Шарвонӣ дар қайди ҳаёт буда, аз сӯйи дигар нуфуз ва

- 244 -

Khojiyev A. K. Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni's Creation

ҷойгоҳу мақоми бузурги Садриддини Хуҷандиро дар назди аҳли адаб ба намоиш мегузорад, зеро ба андешаи шоир пас аз Садриддини Хуҷандӣ касе наметавонад ҷойгоҳи холии ӯро пур созад.

Дар маҷмӯъ, Хоқонии Шарвонӣ бо хуҷандиёни Исфаҳон иртиботи дӯстӣ дошта, равобити ҳасанаи ӯ махсусан ба ду нафар аз шахсиятҳои маъруфи ин хонавода боиси он гардида, ки зикри сифатҳои неки онон ба беҳтарин ваҷҳ дар ашъори шоир инъикос ёбад. Аз баррасии қасоиди сурудаи Хоқонӣ дар васфи Ҷамолиддини Хуҷандӣ метавон ба хулосае расид, ки миёни ин шоири Хуҷандӣ ва Хоқонии Шарвонӣ мунозираҳои адабӣ низ вуҷуд доштааст ва ин ду шоир ашъорашонро баҳри ҳам ирсол кардаанд. Агарчӣ аз ашъори Ҷамолиддини Хуҷандӣ, ки дар васфи Хоқонии Шарвонӣ суруда ва ба қавли худи шоир, ки аз «ҳар ҳарфаш дурри хушоб мечакидааст», чизе дар даст надорем, аммо метавон аз рӯи қасидаи Халлоқулмаонӣ ба ин натиҷа расид, ки хуҷандии номбурда ашъоре дар ниҳояти фасоҳату балогат месароида, ки шоир ва мунтақиде мисли Хоқонӣ, ки бар аксари шоирони ҳамзамонаш интиқод варзидааст, вале бар ҳунарӣ будани ашъори Ҷамолиддини Хуҷандӣ баҳои баланд додааст. Тааммул дар мӯҳтавои ин қасидаҳо бори дигар ба мақоми сурудаҳои шоирони мадҳсарои Оли Хуҷанд дар таъйини муҳимтарин нуктаҳои рӯзгори эшон, хоса масоили марбут ба пайванди онон ба адабиёт ва сурудани шеър нақши муассир доранд. Калидвожаҳо: таърихи адабиёти форсу тоҷик дар қарни XII, эҷодиёти Ҳоқонии Шарвонӣ, Оли Хуҷанд, Садриддин Хуҷандӣ, Ҷамолиддини Хуҷандӣ

Пайнавишт:

1. Насриддин, Абдулманнони Хуҷандӣ. Васфи Хуҷанд ва хуҷандиён дар шеъри форсӣ/А.Насриддини Хуҷандӣ//Рӯдакӣ.-Душанбе, 2007.-№14.-С.133-146.

2. Зарринкӯб, Абдулҳусайн. Ошноӣ бо нақди адабӣ/А.Зарринкӯб.-Теҳрон: Сухан, 1374.-508 с.

3. Девонақулов, Алщул. Оли Хуҷанд ва Хоқонии Шарвонӣ/А.Девонақулов//Илм ва ҳаёт.-Душанбе, 1989.-№11.- С.5-7

4. Фурӯзонфар, Бадеуззамон. Сухан ва суханварон/ Ф.Бадеуззамон.-Теҳрон: Заввор, 1387.-718 с.

5. Кандлӣ, Ғаффор. Хоцонии Шарвонӣ: ҳаёт, замон ва муҳити ӯ/ Ғ.Кандлӣ,-Теҳрон: Марказинашридонишгоҳӣ, 1374.-720 с

6. Муҳаммад, Авфӣ. Лубоб-ул-албоб/А.Муҳаммад.-Теҳрон: Ҳирмис, 1389.1082 с.

7. Сабзворӣ, Ризо Мустафавӣ. Хуҷанд ва хуҷандиён дар ойинаи адаби форсӣ/Р.М. Сабзворӣ//Номаи порсӣ.-Душанбе, 2007.-№3.- С. 364-371.

8. Хоқонӣ, Шарвонӣ. Девон/Ш.Хоцонӣ. Ба кӯшиши доктор Зиёуддини Саҷҷодӣ.-Теҳрон: Заввор, 1382.-1385с.

9. Хоқонӣ Шарвонӣ. Тӯҳфат-ул-ироқайн/ Ш.Хоқонӣ. Тасҳеҳи Яҳё Қариб.-Теҳрон: Ибни Сино, 1333.

Reference Literature:

1. Nasriddin Abdumannon Khujandi. Enchantment of Khujand and Khujanders in Persian Poetry: Rudaki. - Dushanbe, 2007, #4. -pp.133-146.

- 245 -

Ҳоҷиев А. Таҷассуми фазоили Оли Хуҷанд дар ашъори Хоқонии Шарвони

2. Zarrinkub, Abdulkhusayn. Familiarization with Literary Criticism. -Tehran: Word, 1374 hijra. -506pp.

3. Devonakulov A. The Dynasty of Oli Khujand and Khakoni Sharvoni: Science and Life. -Dushanbe, 1989, #11, pp. 5-7.

4. Furuzonfar, Badeuzzamon. Style and Representatives of Belles-Lettres. -Tehran: Zavvor, 1387. -718pp.

5. Kanidili, Gaffor. Khokoni Sharvoni: Life , Time and his Surroundings. / Translation by Mirkhidoyat Khisori. - Tehran: Publishing University Centre, 1374.

6. Avfi, Mukhammad. Lubob-ul-albob. -Tehran: Khirmis, 1389. -1082pp.

7. Sabzvori, Rizo Mustafai. Khujand and Khujanders in the Mirror of Persian Literature. - Tehran: Nomaiporsi, 1375 hijra, #3, pp.95-100.

8. Sharvoni, Khokoni. Divan by the assistance and aspirations of Ziyouddin Sajjodi. -Tehran: Zavvor, 1382 hijra. -1385pp.

9. Sharvoni, Khokoni. Tuhfat-ul-irokain. Corrector: Yakhyo Karib. -Tehran: Ibni Sino, 1333 hijra.

Отражение достоинств Оли Худжанд в творчестве Хакани Шарвони

Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы XII века,

творчество Хакани Шарвони, Оли Худжанд (Дом худжандцев), Садриддин Худжанди, Джамолиддин Худжанди

В статье рассматривается вопрос о взаимоотношениях известного поэта Хакани Шарвони с представителями Оли Худжанда (Дома худжандцев), прославившимися в истории персидско - таджикской литературы своей меценатской деятельностью и покровительством учёным и людям пера. В частности, на основе анализа поэмы «Тухфат-ул-ирокайн» и ряда касыд утверждается, что Хакани был маддахом (панегиристом) двух представителей Оли Худжанда - Садриддина Мухаммада Худжанди и его сына - Джамолиддина Худжанди. Автор статьи убедительно аргументирует соображение о том, что Хакани дал высокую оценку поэтическому дару Джамолиддина Худжанди, писал «ответы» на его касыды. Оценка Хакани позволяет сделать вывод о том, что Джамолиддин Худжанди являлся автором очень плавных и изящных стихов, хотя они и не сохранились до наших дней.

Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni's Creation

Key words: history of Tajik-Persian literature of the XII-th ctntury, Khakani Sharvoni's creation, Oli Khujand (Khujanders' House) Sadriddin Khujandi, Djamoliddin Khujandi

The article dwells on mutual relations between the famous poet Khakani Sharvoni and the representatives of Oli Khujand who were glorified in the history of the Persian-Tajik literature as its patrons who helped scientists and men-of-letters. In particular, proceeding from the analysis of the poem “Tuhfat-ul-irokains ” and a number of kasyds, it is affirmed that Khakani was a maddakh (eulogizer) of two Oli Khujand representatives -Sadriddin Mukhammad Khujandi and his son Djamoliddin Khujandi. The author of the

- 246 -

Khojiyev A. K. Reflection of Oli Khujand Dignities in Khakani Sharvoni's Creation

article convincingly proves that Khakani highly estimated Djamoliddin Khujandi's poetical gift, he wrote “answers ” to his kasyds. Khakani's estimation affords to make a conclusion that Djamoliddin Khujandi was the author of extremely fine rhythmical poems though the latters haven't preserved for us.

Роҷеъ ба муаллиф:

Ҳоҷиев Абдуфаттоҳ Қосимович, унвощӯи кафедраи адабиёти классикии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи акад. Б. Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), e-mail:[email protected]

Сведения об авторе:

Ходжиев Абдуфаттох Касимович, соискатель кафедры классической литературы Худжандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail:[email protected]

Information about the author

Khojiyev Abdufattoh Kasimovich, claiment for candidate's degree of the department of classical literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), e-mail:[email protected]

- 247 -