CC BY
19Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(7), July, 2023
RAQAMLI O ZBEKISTONDA MEHNAT HUQUQI
Po'latov Mirzohid,
Termiz davlat universitetining huquq fakulteti o'qituvchisi.
ANNOTATSIYA
Ushbu tadqiqot ishi O^zbekistondagi raqamli iqtisodiyotda mehnat qonunchiligining o^zgarishi va moslashuvini tahlil qilishga bag^ishlangan. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning jamiyat hayotining turli sohalariga joriy etilishi bilan mehnat munosabatlari ham jiddiy o^zgarishlarga duch kelmoqda. Ushbu maqolada, aynan shu o^zgarishlar haqida so^z yuritilib, amaldagi qonunchilikning raqamli iqtisodiyot sharoitida berishi mumkin bolgan samarasi tahlil qilinadi.
Kalit so zlar: Mehnat huquqi; Raqamli iqtisodiyot; Axborot texnologiyalari; Moslashuv.
ABSTRACT
This research work is devoted to the analysis of changes and adaptation of labor legislation in the digital economy of Uzbekistan. With the development of information technologies and the introduction of digital technologies into various spheres of social life, labor relations are facing serious changes. This article talks about these changes and analyzes the possible effects of the current legislation in the digital economy.
Key words: Labor law; Digital economy; Information Technology; Adaptation.
KIRISH
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va raqamli innovatsiyalarning keng joriy etilishi bilan dunyo nafaqat texnik yutuqlarga, balki inson hayotining turli jabhalarida tub o'zgarishlarga ham guvoh bo'ldi. Raqamli asrning qiyinchiliklari va imkoniyatlariga muqarrar ravishda duch kela boshlagan sohalardan biri bu mehnat qonunichiligidir. Jadal sur'atda rivojlanayotgan Ozbekistonda ham bu jarayon alohida ahamiyatga ega. Zamonaviy jamiyatda mehnat qonunchiligi xodimlar va ish beruvchilar o'rtasidagi munosabatlarning muhim tartibga soluvchisi sifatida ishlaydi. Biroq, iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida zamonaviy voqelikni munosib aks ettirish uchun mehnat qonunlari va qoidalarini yangilashni talab qiladigan yangi savol va muammolar paydo bo'ladi. Mehnat jarayonlarini raqamlashtirish ishlab chiqarishni optimallashtirish, kun tartibidagi vazifalarni avtomatlashtirish, yangi ish
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(7), July, 2023
o'rinlarini yaratish va bandlikning moslashuvchan shakllarini shakllantirishga olib kelishi mumkin. Biroq, bu ijobiy o'zgarishlar orasida avtomatlashtirish tufayli ommaviy ishsizlik tahdidi, kiberxavfsizlik muammolari va raqamli ishchilarning huquqlarini himoya qilish zarurati kabi ba'zi xavflar ham mavjud. Ushbu tadqiqot ishining maqsadi Ozbekistonda raqamli iqtisodiyotda mehnat qonunchiligining o'zgarishini tahlil qilishdan iborat. Biz mehnat munosabatlarini raqamli asrning yangi chaqiriqlari va imkoniyatlariga moslashtirish bo'yicha qonunchilik bazasi va davlat tomonidan korilayotgan chora-tadbirlar masalalarini korib chiqamiz. Ozgarishlar sharoitida mehnatkashlar huquqlarini himoya qilish va ularning ijtimoiy xavfsizligini ta'minlash choralari ham ko rib chiqiladi. Bizning ilmiy izlanishlarimiz raqamli Ozbekistonda mehnat qonunchiligini rivojlantirishning dolzarb muammolari va istiqbollarini aniqlab beradi, shuningdek, yangi voqelikda mehnat munosabatlarining yanada barqaror va adolatli tizimini yaratish bo'yicha tavsiyalar beradi.1
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ozbekiston Mehnat kodeksining raqamli muhitda mehnat munosabatlari sharoitlariga tayyorligini baholash uchun qonunchilikning so'nggi tahririga murojaat qilish va uning dolzarbligi va zamonaviy talablarga muvofiqligini tahlil qilish o4a darajada muhimdir. Mehnat to'g'risidagi qonunlar ishchilarning huquqlarini ishonchli himoya qilishi va yangi ish shakllari paydo bo'layotgan va mehnat munosabatlari yanada moslashuvchan bo4ishi mumkin bo'lgan rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyotga muvofiq adolatli mehnat munosabatlarini ta'minlashi kerak. 2 Shuningdek, qonunchilik tenglikni ta'minlashi, kamsitishning oldini olishi va ishchilar va ish beruvchilarning manfaatlarini himoya qilishi kerak. Umuman olganda, Ozbekiston Mehnat kodeksining tayyorligi uning qoidalari qanchalik samarali va oz vaqtida amalga oshirilayotganiga, shuningdek, mehnat munosabatlari ishtirokchilarining zamonaviy talablari va ehtiyojlariga qanchalik javob berishiga bog'liq.
Yangi Mehnat kodeksida raqamlashtirish masalalari ham oz aksini topgan deyish mumkin, masalan, mehnat shartnomalarini elektron tuzilgan holda yagona mehnat reestriga kiritilishi, shuningdek, elektron mehnat daftarchalarini ochish va yuritish masalalari ham atroflicha yoritilgan. 3 Ammo, fikrimizcha, ushbu o'zgarishlar hali hamon kam va raqamli muhit sharoitlariga to'liq mos kelmaydi.
1 Неъматов, Ж.А., 2020. Правовые аспекты социально-трудовых отношенийв эпоху цифровизации экономики Узбекистана. 1п Современные инновационные технологии и проблемы устойчивого развития в условиях цифровой экономики (рр. 29-32).
2 Тагаева, Н., 2022. Понятие и сущность цифровизации в правовой сфере Республики Узбекистан. Общество и инновации, 3(5^), рр.64-72.
3 https://lex.uz/ru/docs/-6257288.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(7), July, 2023
Yangi qabul qilingan Mehnat kodeksining ko'plab normalari huquq amaliyoti uchun yangi hisoblanadi, shu sababli ularni amalga oshirishni ta'minlovchi huquqiy mexanizmlarni shakllantirish uchun qo shimcha normativ-huquqiy xujjatlarni qabul qilish maqsadga muvofiq. Albatta, Ozbekiston Respublikasi mehnat sohasining ko'plab o'ziga xos xususiyatlari bor. Milliy mehnat bozorida ishtirok etayotgan millionlab mehnatkashlarning manfaatlarini, shuningdek, turli xil mulkchilikka asoslangan holda tadbirkorlik sohasidafaoliyat yuritayotgan tadbirkorlarga ularni rivojlanishini rag'batlantiruvchi sharoitlarni yaratgan holda, majburiy mehnatdan foydalanishni cheklash va xodimlarning huquqlarini xurmat qilishga yo'naltirish juda murakkab vazifadir. Yangi normalarning amaliyotda tatbiq etilishi ustidan ma'lum vaqt mobaynida monitoring olib borish maqsadga muvofiqdir. Qabul qilingan Mehnat kodeksi Ozbekistonda shakllangan mehnat bozorini rivojlanishi, ish beruvchilar va xodimlar manfaatlarini davlat organlari ko'magida uyg'unlashuviga, ijtimoiy himoyaga muhtoj mehnatkashlarning huquqlarini himoyalashga va shu orqali noformal bozordan mehnat munosabatlarini chiqarishga xizmat qiladi degan umiddamiz.
Raqamli muhitda mehnat huquqlarini ilgari surish, adolatli va barqaror mehnat munosabatlarini ta'minlash uchun bir qator chora-tadbirlar va tashabbuslarni amalga oshirish kerak. Bu yo4da amalga oshirilishi mumkin bo'lgan ba'zi asosiy qadamlar quyidagilardan iborat:
Qonunchilikni yangilash: Ozbekistonda yangi Mehnat kodeksi qabul qilindi, ammo bu mehnat kodeksini ham raqamli munosabatlarga to'liq tayyor deb bo'lmaydi. Davlat raqamli iqtisodiyotning yangi muammolariga muvofiq qonunchilikni qayta ko'rib chiqishi va takomillashtirishi kerak. Bunga mehnatni muhofaza qilish qoidalarini raqamli makonda ishlashning o'ziga xos xususiyatlariga moslashtirish, masofaviy ish va bandlikning moslashuvchan shakllarini tartibga solish, shuningdek, xodimlar ma'lumotlarini himoya qilish kiradi.4
Yangi standartlar va me'yorlarni yaratish: Raqamli muhitda ish sifatini o4chash, shuningdek, ish vaqti, dam olish va kompensatsiya uchun tegishli normalarni belgilash uchun yangi standartlar ishlab chiqilishi kerak. Bu mehnatkashlarning ekspluatatsiyasining oldini olish va ularning ijtimoiy xavfsizligini ta'minlashga yordam beradi.5
Raqamli savodxonlikni rivojlantirish: Davlat va ish beruvchilar ishchilarda raqamli konikmalarni rivojlantirishni faol qo'llab-quvvatlashi va rag'batlantirishi
4 Абдурахманова, Г.К., Кадиров, Ш.М. and Улугмурадова, Н.Б., 2021. ТРАНСФОРМАЦИЯ ПРОФЕССИЙ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ, НАИБОЛЕЕ ВОСТРЕБОВАННЫХ НА РЫНКЕ ТРУДА УЗБЕКИСТАНА. Вестник науки и образования, (8-1 (111)), pp.40-47.
5 Ачилов, А.Н., 2021. ПЕРСПЕКТИВЫ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В РАЗВИТИИ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СТРОИТЕЛЬНОЙ ОТРАСЛИ И ПОВЫШЕНИИ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТИ ТРУДА В УЗБЕКИСТАНЕ. In Современная наука. XXI век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 29-36).
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(7), July, 2023
kerak. Trening va malaka oshirish ishchilarga raqamli texnologiyalar va jarayonlarga muvaffaqiyatli moslashishga yordam beradi.
Raqamli infratuzilmaning mavjudligi va sifatini oshirish: Raqamli muhitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish barqaror internet, yuqori tezlikdagi aloqa tarmoqlari va zamonaviy dasturiy ta'minotning mavjudligini talab qiladi. Bu, shuningdek, bandlik va masofadan ishlashni osonlashtirish uchun bulutli xizmatlar va onlayn platformalarga kirishni oz ichiga oladi.6
Ijtimoiy sheriklikni rivojlantirish: Hukumat, ish beruvchilar va kasaba uyushmalari o'rtasida muloqot va hamkorlik uchun shart-sharoit yaratish muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy sheriklik raqamli muhitda mehnat munosabatlarini tartibga solishga mutanosib yondashuvlarni ishlab chiqish va barcha tomonlar manfaatlarini himoya qilish imkonini beradi.
Monitoring va tahlil: Raqamli muhitda mehnat huquqlarining amalga oshirilishini muntazam monitoring qilish va natijalarni tahlil qilish muammoli joylarni aniqlash va ko'rilgan chora-tadbirlar samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bu davlatga ozgaruvchan sharoitlarga tezda javob berish va kerakli tuzatishlar kiritish imkonini beradi.
Davlat, ish beruvchilar va ishchilarning birgalikdagi sa'y-harakatlari raqamli muhitda ilg'or mehnat munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi, bu barcha ishtirokchilar uchun adolatli va barqaror bo'ladi.7
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) kabi xalqaro tashkilotlar raqamli iqtisodiyotda mehnat munosabatlarini tartibga solish bilan shug'ullanadi. Masalan, XMT mehnat kelajagi va raqamlashtirish bilan bogliq masalalarni faol muhokama qilmoqda va yangi sharoitda ishchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan tavsiyalar va ko'rsatmalar ishlab chiqmoqda. Biroq, shuni tushunish kerakki, raqamli transformatsiya mehnat munosabatlarida tez va murakkab o'zgarishlarga olib keladi va xalqaro konvensiyalar bu masalani hal qilish uchun biroz vaqt talab qilishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro konvensiyalarni qabul qilish va ratifikatsiya qilish uchun turli davlatlarning vaqt va roziligi talab qilinadi. Xalqaro tashkilotlar doirasida muhokama qilingan asosiy muhim yo'nalish - raqamli asrda munosib mehnat sharoitlarini ta'minlash, masofaviy mehnatda ishchilarning huquqlarini himoya qilish, tenglikni kafolatlash va bandlikning yangi shakllarida kamsitishning oldini olish, shuningdek, ta'lim va raqamli iqtisodiyotning yangi talablariga ishchi kuchini tayyorlash. Biroq, texnologiyaning jadal rivojlanishi va raqamli asr bilan bogliq holda yuzaga keladigan yangi muammolarni hisobga olgan holda, xalqaro
6 Алиева, С.С., Жураев, С.А. and Юлдашев, Б.Ш., 2020. ФАКТОРЫ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УЗБЕКИСТАНЕ. In Российская экономика: взгляд в будущее (pp. 15-21).
7 Абдуллаева, М., 2020. Теоретические аспекты определения, развития цифровой экономики и её зарождение в Республике Узбекистан. in Library, 20(3), pp.21-27.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(7), July, 2023
konvensiyalar doimiy ravishda yangi raqamli haqiqatda mehnat munosabatlarini tartibga solish bo'yicha tegishli choralarni moslashtirishi va ishlab chiqishi kerak.
Texnologiyaning dinamik tabiati va internet qanchalik tez rivojlanayotganini hisobga olgan holda, ushbu raqamli soha uchun moslashtirilgan mehnat qonunlari va qoidalariga bolgan ehtiyoj tobora aniq bolib bormoqda. Internetning rivojlanishi va kundalik hayotimizga integratsiyalashuvi natijasida turli xil huquqiy va mehnat muammolari paydo bo ladi. Ba'zi yuzaga kelishi mumkin bo lgan muammolarga quyidagilar kiradi:
Ish va shartnomalar: Onlayn ishchilarning, ayniqsa virtual ish bilan shug'ullanadiganlarning huquqiy maqomini aniqlash muhim boladi. Bu sohada ishlaydigan xodimlarning huquqlari, mustaqil pudratchilar va frilanserlar kabi muammolarni hal qilishni oz ichiga oladi.
Intellektual mulk: Internetda intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, ayniqsa virtual aktivlar va tajribalarni loyihalashtirib, ularga hissa qo'shadigan ijodkorlar va ishlab chiquvchilar uchun juda muhimdir.
Salomatlik va xavfsizlik: Internet foydalanuvchilari va ishchilarining farovonligini ta'minlash juda muhim, chunki virtual muhitga uzoq muddatli ta'sir qilish salomatlikka potentsial ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Maxfiylik va ma'lumotlarni himoya qilish: ma'lumotlar maxfiyligi muammolarini hal qilish va Internetdagi foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilish juda muhim bo'ladi.
Nizolarni hal qilish: Internetdagi nizolarni hal qilish uchun asos yaratish foydalanuvchilar o'rtasida yoki foydalanuvchilar va virtual maydonda ishlaydigan kompaniyalar o'rtasida yuzaga kelishi mumkin bolgan nizolarni hal qilish va muammolarni hal qilish uchun zarur boladi.
Onlayn mehnatni samarali tartibga solish uchun siyosatchilar va huquqshunoslar texnologiya kompaniyalari, foydalanuvchilar hamjamiyatlari va boshqa manfaatdor tomonlar bilan tegishli qonunlar va ko'rsatmalarni ishlab chiqishlari kerak. Bundan tashqari, Internet geografik chegaralardan oshib ketganligi sababli xalqaro hamkorlik talab qilinishi mumkin.
Texnologiya taraqqiyoti va Internetning ko'payishi bilan hukumatlar va xalqaro tashkilotlar ushbu rivojlanayotgan virtual dunyo taqdim etayotgan noyob muammolar va imkoniyatlarni hal qilish uchun maxsus mehnat qonunlari va qoidalarini ishlab chiqish choralarini ko'rishlari mumkin.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bolsak, biz raqamli asr deb ataladigan yangi davrga kirar ekanmiz, biz duch kelayotgan tez o'zgarishlarga moslashishimiz kerak. Shu bilan birga, aytish kerakki, hatto O'zbekistonning yangi Mehnat kodeksi ham bu
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(7), July, 2023
yangi davrga toTiq tayyor emas. Frilanserlarning maqomi, aqlli shartnomalar va ularning bajarilishi bo'yicha yangi o'zgarishlar kiritilishi kerak.
Raqamli transformatsiya Ozbekistonda mehnat munosabatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda, unga moslashish barqaror iqtisodiy rivojlanish va ishchilarni ijtimoiy himoya qilishning asosiy vazifasiga aylanmoqda. Tadqiqotda hukumat va barcha manfaatdor tomonlar tomonidan alohida e'tibor va chora ko'rishni talab qiladigan ayrim jihatlar aniqlandi.
Xulosa qilib aytganda, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi Ozbekistonda mehnat munosabatlari uchun yangi imkoniyatlar va vazifalarni taqdim etadi. Mehnat qonunchiligini raqamli muhit sharoitlariga moslashtirish adolatli va barqaror mehnat munosabatlarini ta'minlash, mehnatkashlar huquqlarini himoya qilish va mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga ko'maklashish uchun zarur vazifaga aylanadi. Davlat, ish beruvchilar, xodimlar va boshqa manfaatdor tomonlarning birgalikdagi sa'y-harakatlari jamiyat farovonligi yoTida qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib o'tish va raqamli asr imkoniyatlaridan foydalanish zarur boTib hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Неъматов, Ж.А., 2020. Правовые аспекты социално-трудовых отношенийв эпоху цифровизatsiи экономики Узбекистана. In Современные инновatsiонные технологии и проблемы устойчивого развитиya в условиyaх цифровой экономики (pp. 29-32);
2. Тагаева, Н., 2022. Понyaтие и сущност цифровизatsiи в правовой сфере Республики Узбекистан. Общество и инновatsiи, 3(5/S), pp.64-72;
3. Абдурахманова, Г.К., Кадиров, Ш.М. and Улугмурадова, Н.Б., 2021. ТРАНСФОРМATSIYa ПРОФЕССИЙ В УСЛОВИYaХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ, НАИБОЛЕЕ ВОСТРЕБОВАННЫХ НА РЫНКЕ ТРУДА УЗБЕКИСТАНА. Вестник науки и образованиya, (8-1 (111)), pp.40-47;
4. Алиева, С.С., Жураев, С.А. and Юлдашев, Б.Ш., 2020. ФАКТОРЫ РАЗВИТИYa ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УЗБЕКИСТАНЕ. In Российскаya экономика: взглyaд в будущее (pp. 15-21);
5. Абдуллаева, М., 2020. Теоретические аспекты определениya, развитиya цифровой экономики и её зарождение в Республике Узбекистан. in Library,
20(3), pp.21-27;
