CC BY
300"QUTADG'U BILIG" - IKKI JAHONNI TUTISHGA OCHUVCHI YO'L
Muxlisa Normatova Xa6n6®;0H0B HKPOM^OH
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19-sentabr kuni Birlashgan Millatlar tashkiloti Bosh assambleyasining 72-sessiyasida so'zlagan nutqida: "Biz butun jahon jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazishni eng muhim vazifa deb hisoblaymiz" deya ta'kidlaydi hamda "Ma'rifat va diniy bag'rikenglik" deb nomlangan maxsus rezolyutsiyasini qabul qilish taklifi bilan murojaat qiladi. Ushbu nutqida O'zbekiston - buyuk mutafakkirlarni dunyoga keltirgan tabarruk zamin ekanligini, tarixga nazar solsak, barcha davrlarda ham mutafakkirlar o'z progressiv g'oyalari bilan to'g'ri yo'lni ko'rsatib berganliklarini alohida eslatib o'tadi.
Kalit so'zlar: mohiyat, mutaffakir, progressiv g'oya, o'tmish
KUTADGU BILIG - A WAY TO CATCH THE TWO WORLDS
Mukhlisa Normatova Xabibjonov Ikromjon
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: In his speech at the 72nd session of the UN General Assembly on September 19, President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev said: calls for the adoption of a special resolution entitled 'Rifat and Religious Tolerance'. In this speech, he noted that Uzbekistan is a sacred land that gave birth to great thinkers, and historically, thinkers have always shown the right way with their progressive ideas.
Keywords: essence, thinker, progressive idea, past
Kitoblar bir avlodning boshqa avlodga qoldirgan ma'naviy vasiyati, nuroniy keksaning hayotga endi qadam qo'ya boshlagan o'smirga pand-nasihati, dam olishga otlangan soqchiningnavbatchilikka turgan soqchiga bergan buyrug'idir.
A.I.Gersen.
Hozirgi kunda jamiyatimizda ma'naviy poklanish va axloqiy barkamollikka erishish jarayoni olib borilayotganda, o'tmishimizni, unitilayotgan qadriyatlarimizni tiklash, o'tmishdagi ana shunday buyuk shaxslar ijodini o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, mutafakkirlarimiz al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy,
Abu Rayhon Beruniy, Umar Hayyom, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Burhoniddin Rabg'uziy va boshqalarning hayot yo'li hamda ijodiy faoliyatlarini atroflicha o'rganish, tahlil etish va shu bilan birga ular yaratgan asarlardan o'z hayot yo'limizni yorituvchi mash'ala sifatida unumli foydalanish zarurati kelib chiqadi. To'rt asr mobaynida arab istilosi juda katta hududni egallay oldi. Butun turk xoqonligi ham amalda, X asrga kelib ularga tobe bo'ldi. Lekin bu hukmronlik bosib olingan xalqlar madaniyatini ildizi bilan quritib yuborishga erisha olmadi. Aksincha, hozirgi zamon Yevropa olimlari "Islom madaniyati" deb nomlagan bir madaniyat Sharqda yuzaga keldiki, tarkibi arab, fors va turkiy qatlamlardan iborat edi. Ana shu madaniyatni yuksalishiga hissa qo'shgan, o'z davrining qomusiy ilmiga ega bo'lgan yirik olim Yusuf Xos Hojib mana shu davrda yashab, ijod etdi. Buyuk shoirimiz Yusuf Xos Hojibning tarjimai holini faqat uning o'z asarida yozib qoldirgan ma'lumotlaridan bilib olishimiz mumkin. U yaratgan yozma yodgorlik - "Qutadg'u bilig" asarining misralaridan shoirning tug'ilgan joyi Qo'z o'rdu (ya'ni, Bolasog'un) ekanini, ammo uni yozish uchun ko'plab o'lkalarga safar qilganini hamda turli madaniy-adabiy yodgorliklarni o'rganganini, va nihoyat uni vatani Qashqarda tugatgani taxmin etish mumkin. Shu bilan birga asarning hijriy 462-(1069-1070) yilda yoshi ellikdan o'tganda yozib tugallanganligi, uni o'n sakkiz oyda, ya'ni 461 -yilning yarmida boshlab, 462-yilning o'rtalarida tugatganligi, agar Yusuf Xos Hojib bu davrda ellik yoshlar atrofida bo'lsa, 410(1019 milodiy) yillarda tug'ilganligi tadqiqotchilar tomonidan taxmin etiladi. Yusuf Xos Hojibning o'zi to'g'risida hozircha "Qutadg'u bilig"dan boshqa biror tarixiy manbada ma'lumot yo'q. Tegurdi menga elchi ellik yashim, Qug'u qildi uzg'un tusi-teg bashim (Ellikyoshim menga qo 'l tegizdi, Qora (quzg'un) tusidek boshimni oq (qush) qildi (ya 'ni, sochim oqardi) Yil altmish eki erdi to'rt yuz bila Bu so'z so'zladim man tutib jan sura, Tugal o'n sakkiz ayda aydim bu so'z, O'qurdum, adirdim so'z evdib tera
Shoir o'z nomini asarida eslatib o'tadi, xolos. Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib bundan 950 yil muqaddam 6500 baytdan yoki 13000 misradan iborat bo'lgan "Qutadg'u bilig" asarini yozib tugatgach, qoraxoniylar hukmdori Tavg'ochxon (kitobda Tavg'och Qora Bug'ra Qoraxon (xoqon), Abu Ali Hasan binni Sulaymon Arslon Qoraxon (xoqon) nomlari bilan zikr etilgan) huzuriga keltirib, unga taqdim etganligi, kitob esa xonga manzur bo'lib, uning muallifiga "Xos Hojib"lik, ya'ni "mukarram, eshik og'asi" unvoni berilgani to'grisidagi fikrlar ham dostonning muqaddimasida qayd etilgan. Yusuf Xos Hojibnning mashhur asari - "Qutadg'u
bilig" katta shuhrat qozonadi. Shuning uchun ham "Qutadg'u bilig"ni chinliklar "Adab ul-muluk"("Hukmdorlar odobi"), mochinliklar "Anis ul-mamolik" ("Mamlakatning tartib usuli"), eronliklar "Shoxnoma", Mashriq elining ulamolari, donishmandlari yakdillik bilan "Ziynat ul-umaro" ("Amirlar ziynati"), turonliklar orasida esa "Qutadg'u bilig", ba'zilar esa "Pandnomai muluk" ("Hukumdorlar nasihatnomasi") deb atalgani ham kitobda keltiriladi. Bundan shoirning Chin (Xitoy), Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron va Turkiston (Turkiston va umuman turkiy xalqlar yashaydigan o'lkalar) da bo'lgani, u yerlarda mavjud bo'lgan adabiy an'analardan yaxshi xabardorligi va asar o'sha yurtlarda ham mashhur bo'lganligini anglash mumkin. Mazkur asarning shuhrat topishi bejiz emas. Chunki adib o'z davrining yetuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi yusuf Xos Hojib edi. Buni asarning mazmuni va mundarijasidan ham bilsak bo'ladi. Asarda keltirilgan masalalarning ko'lami shu qadar kengki, ularni oddiygina sanashning o'zi ham bir necha sahifalarni tashkil etadi. Unda: "Bahor madhi", "Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda", "Yetti sayyora va o'n ikki burch", "Kitob egasining uzri", "Bilim va aql-idrokning farqi to'g'risida", "Kuntug'di elig haqida", "Oyto'ldining baxt haqidagi hikoyasi", "Kuntug'dining Adolat haqida aytganlari", "Tilning fazilat va manfaatlari", "Mehmonga borganda o'zinin qanday tutish lozimligi" kabi masalalar keltirilgan. "Qutdg'u bilig"da keltirilgan mavzularning qamrovi qanchalik keng bo'lmasin, unda yagona bir masala borki, u barcha mavzularni birlashtiradi. Bu INSON masalasidir. U o'z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix, tabiiyot, geografiya, riyozat, handasa, falsafa, adabiyot, ta'lim-tarbiya, fiqhga oid fikrlarni bayon etib, faylasuf va qomusiy olim sifatida o'zini namoyon etadi. Shoirning o'zi aytganiday: "Boshdan oxirigacha donolar so'zi, Go'yoki tizilgan marjondek o'zi" bo'lgan "Qutdg'u bilig" asari "Qutga, ya'ni baxt-saodatga erishtiruvchi bilim" degan ma'noni bildiradi. Asar nomidan ham uning pand-nasihatlar va ta'lim-tarbiyaga oidligi, har tomonlama komil insonni tarbiyalaydigan mukammal didaktik asar ekanligini topqir kitobxon tezda faxmlashi mumkin. "Qutdg'u bilig" ning tadqiqotchilaridan biri Boqijon To'xliyev ta'kidlaganidek, Yusuf Xos Hojib komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini ko'rsatib o'tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o'z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g'ami bilan yashashi, ko'pchilik manfaati uchun fidoyi bo'la bilishdir. Darhaqiqat, asardagi bosh masalalardan biri, yuqorida aytib o'tilganidek, komil insonni tarbiyalash. Yusuf Xos Hojib bu asari orqali o'z tasavvuridagi eng komil ayni paytda jamiyatning o'sha davrdagi talablariga javob beradigan inson qanday bo'lishi kerakligi to'g'risidagi o'z fikrlarini bayon etadi hamda yaxshi insoniy fazilatlarni targ'ib qiladi.
"Qutdg'u bilig" asari Sharqda pandnoma turkumidagi an'anaviy kitob tuzish shartlariga rioya qilingan holda tuzilgan. Avval nasriy muqaddima, so'ng 73 bobdan iborat bo'lgan kitobning mundarijasi beriladi. Asarning dastlabki o'n bir fasli
debocha bo'lib, hamd, na't va Qoraxonni madh etish, ta'lim maqsadi, o'n ikki burj, tilning ahamiyati, ezgulik haqida, bilim olishning ahamiyati, kitobga nom berilishi, keksalikdan afsuslanish kabi fasllardan iboratdir. O'n ikkinchi fasldan boshlab asosiy qism voqealari bayon etiladi. "Qutdg'u bilig" da eng yaxshi insoniy fazilatlar va xususiyatlar asar qahramonlari sifatida ramziylashtirilgan. Asarda to'rt qahramon -Kun tug'di - to'grilikka tayanch bo'lgan adolat ramzi,u asarda elig, ya'ni podsho vazifasida, vazir - Oyto'ldi - davlat va baxt ramzi, vazirning o'g'li O'gdulmish -zakovat, aql ramzi sifatida, O'zgurmish - vazirning qarindoshi - qanoat, ofiyat, ya'ni salomatlik, sog'lik, poklanish timsolida keladi va ular o'rtasidagi munozara asosida hayotiy masalalar bir-biriga bog'langan holda bayon etilib, kitobni yozishdagi maqsadga boysundiriladi.
O'quv qayda bo'lsa, ulug'lik bo'lar, Bilim kimda bo'lsa, buyuklik bo'lar. -O'quv qut beradi, bilim - shon-sharaf, Shu ikkov tufayli ulug'dir inson. -Yaxshi nom oladi, ko'r, ezgu kishi, Yomonlar nasibi - el-yurt qarg'ishi. -Kishiga chiroydir uyat-andisha, U asrar nojoya ishdan hamisha. -Yomonlik qilganning ulushi - o'kinch, Yomonga yaxshi bo'l, mayli har qachon. -Oq sut bilan kirsa qaysi bir qiliq, O'lim tutmaguncha o'zgarmas yo'riq.
Kitobda arabcha, tojikcha kitoblar juda ko'pligi, ammo turkiy tilda bu xil kitob endigina yaratilgani, bilimning qadr-qimmatiga faqatgina bilimdon kishilar yetishi, aql-idrokli kishilar bilim qiymatini uqib olishlari kabi fikralar bayon etilib, shoirning tilagi esa quyidagi misralarda o'z ifodasini topadi: Bu turkcha qo'shuqlar tuzattim senga, O'qisang, duo qil mening haqimga.
Asarning dastlabki boblaridan biri bilim haqida bo'ib, bu bob "Bilig, uqush adrimin, asg'in ayur" ("Bilim aql-idrok farqini, nafini aytadi") deb nomlanadi. Adib bilimni barcha yaramas, yomon ishlardan tiyib turuvchi jilovga qiyoslaydi. Inson faqat o'z bilimi bilangina tilaklari va orzu-maqsadlariga erishishi, aql-idrok egalarining nafi har doim ko'pchilikka tegib turishi, barcha murakkab ishlar bilim tufayli hal etilishi va bilim egalari har doim elda aziz bo'lib, hurmat qozonishlari haqida fikr yuritiladi. Bilim haqida aytilgan fikrlarga quloq tutilsa, "Bilimdonga balo yo'q" ligini anglashimiz mumkin. Shoir bilimga intilmagan kishilarni kasalga o'xshatib, "Bilimsiz kishida kasallik bo'lar, Kasal emlanmasa, yashamas, o'lar!" deydi. Shuning uchun kasallikni tuzatib, nodonlikni yengib o'tib, bilimdonlar kabi
shodon bo'lishlikka undaydi. O'quv-idrok va bilim egasi bo'lgan har qanday odam sharaflidir va odamzod naslining ulug'ligi ham bilim tufaylidir. "Yana bir hikamat bor: Haztrati odam - Bilim , aqlu idrok sabab muhtaram" deya shoir o'z fikrlarini dalillaydi. Shoir bilimni egallashdan asosiy maqsad biror bir naf ko'rish emas, balki, insonga qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishida deb biladi. "Qutdg'u bilig" asarida bilim va bilimdonlik ulug'lanib, shoir kishi ko'nglini dengizga o'xshatar ekan, bilimni shu dengiz tubidagi injuga (marvarid) mengzaydi. Agar shu inju dengiz tubidan chiqarilmas ekan, oddiy soy toshidan farqi qolmaydi. O'quv va idrok zulmat tubidagi mash'aladir. Bilim kishini shu zulmatdan ozod qiladi. Bilimni qadri shu darajada balandki, u kishini do'zax o'tidan ham xalos qilishi mumkin. Shunga ko'ra, Yusuf Xos Hojib nazarida bilimsizlar dononing oldida bosh egib turishi, shuning uchun davlat boshlig'i el-yurt ishlarini bilimdon kishilarga bermog'i joiz. Yusuf Xos Hojib O'gdulmish vazir bo'lgan paytda mamlakatda yuz bergan ijobiy o'zgarishlar, el-yurt farovonligi, zulmu sitamlardan forig' bo'lishini ham undagi bilimdonlik bilan bo'glaydi.
"Qutdg'u bilig" asarida tilga olingan mavzulardan yana biri bo'lgan ezgulik va uning aksi esizlik (yaramaslik, yomonlik) haqidagi fikrlarni kuzatish maroqlidir. Tasavvurga ko'ra, o'ng baxt, saodat, omad va rivoj bilan, so'l esa tanazzul bilan bog'lanib ketadi. Bu haqda shoir "Yo'ling o'ngidan kelsa, barcha ishlaring bitadi, agar so'l kelsa, yig'lab boshingga ur", deydi. Yusuf Xos Hojib uyga kirishda ham o'ng oyoqni bosib kirish kerak, deydi. Elig bir kuni Oyto'ldini o'z huzuriga chorlar ekan, uning chap qo'lida urogun degan achchiq dori, o'ng qo'lida esa shakar borligi tasvirlanadi. Shu yerda ham achchiq narsaning chap qo'lda, shirin narsaning o'ng qo'lda bo'lgani alohida ta'kidlanadi. Yusuf Xos Hojib ezgulik eng yaxshi fazilatdir, deydi. Agar bu fazilat davlat boshliqlarida bo'lsa, jamiyatga, ko'pchilikka foyda keltiradi. Ezgulik ramzi bo'lgan Kuntug'dining ezguligi quyidagilarda namoyon bo'ladi.
Birinchidan, u doim mamalakat, el-yurt taqdirini o'ylaydi, hech qachon o'z manfaatlarini ko'zlab ish tutmaydi. Uning uchun xalq baxti, mamlakat, daxlsizligi, el-yurt obodligidan ortiq baxt yo'q.
Ikkinchidan, u ko'zlagan maqsadlarini amalga oshirish uchun jamiyatga ilg'or fikrli yengillik va ezgulik targ'ibotchilari, himoyachilari zarurligini anglaydi va doimo ularni izlab topib, mamlakatni boshqarish ishlariga jalb qiladi.
Uchinchidan, Kuntug'dining shaxsiy fazilatlari ezgulik me'yorlaridan kelib chiqib tasvirlangan. "Qilmishlari to'g'ri va fe'l-atvori o'ngay, tili chin, halol hamda ko'zi va ko'ngli boy". Bundan ezgulik tashqi tomondan ham, ichki tomondan ham go'zal, barkamol bo'lishi kerak, degan xulosani tushinib yetishimiz mumkin. Ezgulik haqidagi Yusuf Xos Hojibning qarashlari, ayniqsa, Kuntug'di va Oyto'ldi suhbatlarida kengroq ochib beriladi. Oyto'ldining: "Ezgulik va ezgu kishi qanday
bo'ladi?" degan savoliga, Kuntug'di: "Jamiyatga kim naf yetkazsa, uning ishi ezgudir", deb javob beradi. Zero, "Odamlarnig dardu tashvishlari bilan yashash insoniylikning eng oliy mezonidir" degan edi Shavkat Mirziyoyev. Darhaqiqat, bugungi kunda muhtaram yurtboshimiz olib borayotgan oqilona siyosat hamda yangicha islohotlarni chinakam ezgulik va u kishini ezgu inson desak adashmagan bo'lamiz.
Shoir fikri asarda go'zal obrazlar, hayotiy o'xshatish va ta'sirchan misollar bilan keltirilgan. Asarda shoir so'z qudratidan, ona tilining ichki imkoniyatlaridan mohironalik bilan foydalanadi. Uning o'zi: "Men turkcha so'zlarni yovvoyi tog' kiyigi kabi bildim. Shunga qaramay ularni avaylab-asrab qo'lga o'rgatdim", deb yozadi. "Qutdg'u bilig" asarini varaqlar ekansiz, ana shu "qo'lga o'rgatilgan so'zlar" orasida folklor va ko'plab xalq maqollari, urf-odatlaridan keng foydalanilganini ko'rasiz. Asarda yozma va og'zaki adabiyotning XI asrgacha bo'lgan barcha an'analari o'z ifododasini topgan. Qadimdan maqol, ertak, doston va qo'shiqlardan yoshlarni tarbiyalashda keng foydalanib kelingan. Asarda o'zgartirib qo'llangan maqollarni, ertaklardagi majoziy obrazlarni uchratish mumkin. Masalan: Aytgu kerak, so'z kishi so'zlasa, Aytmasa so'zni qatig' kezmasa. Bu "Aytar so'zni ayt, aytmas so'zdan qayt" maqoliga to'g'ri keladi, yoki: "O'rin sut bila kirsa ezgu qiliq, Ulum tumaguncha, evurmak yo'riq" Bu - "Sut bilan kirgan, jon bilan chiqar" maqoliga to'g'ri keladi. Asarda bunday maqollarni ko'plab keltirish mumkin. Bu maqollar orqali shoir ezgu niyat, bilimlilik, insoniylik kabi sifatlarni ko'rsatadi. Bundan tashqari asarda 30 dan ortiq kasb-hunar haqida ma'lumotlar berib o'tilgan. Masalan, Yusuf Xos Hojibning kishi mijozi, turli kasalliklar, tabib va kohinlar, azayimxon va folbinlar haqidagi misralari esa uning tabobat ilmidan ham atroflicha bilim olganligidan dalolat beradi. Shundan Yevropa olimlari uni "ibn Sinoning izdoshi", deya ta'riflashgan.
Kitob vositasida insonlar tarixni turli davrlarida yashab o'tagan oqilu donishmandlar bilan muloqotda bo'ladilar va kitob tufayligina o'tgan asrlarda yuz bergan voqealarning g'oyibona ishtirokchisiga aylanadi. "Qutadg'u bilig" sahifalarini ham birma-bir varaqlagan kitobxon o'zini goh moziyning ko'z ilg'amas sarhadlariga, goh adib yashagan davrning ziddiyatlariga, goh turkiylarning ulug' bilimli, talay hunarli pahlavon o'gloni - Alp Er To'n va buyuk Firdavsiyning "Shohnoma" asari qahramonlari davriga borib qolgandek his qiladi.
Barcha yaxshi kitoblar bir jihati bian o'xshash bo'ladi. Kitobni o'qib tugatayotganingiz sari ro'y berayotgan voqealar: yaxshilik yoki yomonlikmi, hayajon, g'amginlik va afsus-nadomatlarmi, odamlar va joylarmi, hatto ob-havo qandayligigacha bari xuddi sizda yuz bergandek tuyilaveradi va bular bir umrga ko'nglingizga muxrlanib qoladi. Ayniqsa, o'smirlikda o'qiladigan kitoblarga alohida e'tibor qaratish lozim. Shuning uchun ham ingliz yozuvchisi Sameyul Smayls:
"O'smir idrokida teran iz qoldirguvchi kitob odatda ko'pincha inson hayotida butun bir davrni tashkil etadi" degan edi. Buyuk badiiy asar hisoblangan "Qutadg'u bilig" ni mutolaa qilgan kitobxon istaydimi-yo'qmi, turli xil mavzularda mahorat bilan aks ettirilgan voqealarga baho berishgagina emas, balki o'sha baho berish yo'li haqida, hayotning asosiy masalalari, uning maqsadi, undagi adolat va nohaqlik, chinakam inson bo'lish uchun nimalar qilish lozimligi, bilimni o'rganishdan asosiy maqasad va hokazolar haqida mulohaza yurutishga majbur bo'ladi.
Bugungi kun yoshlari Yusuf Xos Hojib kabi buyuk ajdodlarimiz yaratgan ma'naviy boyliklarni o'qib o'rganmasak va ularni kelajak hayotimizda qo'llay bilmasak, demak biz asl nafosatdan bebahra yahsagn bo'lamiz. O'qish bu eng yaxshi ta'limdir. Buyuk allomalarning fikriga ergashish esa ilmlarning ichida eng maroaqlisi hisoblanadi. Shunday ekan o'qish va uqishda hech ham charchamaylik! Shu o'rinda Yusuf Xos Hojibning yana bir tilagini eslatib o'tish bilan fikrlarimizni yakunlamoqchimiz:
Tilamadim aslo sharaf-shonu ot,
O'qisa bas dedim yaqinmi yo yot.
O'quvchi o'qisa zamonlar o'tib,
Duo qilsamikan meni yod etib?!
Kitobni har kimga berma, bir so'zim:
Har so'zim - ko'zimdir, o'zimdir, o'zim!
OoHga^aHH^raH agaßneT^ap
1. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. -№. 3.
2. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 4. - C. 559-567.
3. EomaöoeBa Y. HyTK caHtaraHHHr y3Hra xoc xycycutfraapu: MyaMMO Ba eHHMnap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
4. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.
5. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - C. 125.
6. YCMOHOB m. CA^HA^A TAffl^H ^HEOArA AKTEPHHHr MYHOCAEATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.
7. Ycmohob m. Hhm gaproxnra 6up Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).
8. Умарова X,., Усмонов Ш. Санъатга багишланган умр //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
9. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 3. - С. 91-95.
10. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. -№. Conference. - С. 4-4.
11. Абдуназаров З. МИЛЛИЙ УЙИНЛАРИМИЗ ИШТИРОКИДА ЁШ АКТЁРЛАРНИ ТАСАВВУРИ ВА ДЩ^АТИНИ ЧАРХЛАШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
12. Абдуназаров З. ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
13. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 148152.
14. Юлдашева С. Китоб-кунгил чироги //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).
15. Юлдашева С. Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик фаолияти //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
16. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 121-124.
17. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
18. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
19. Ахмедов Р. Миллий мусикий ижрочилик санъатига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
20. Юлдашев К., Эгамбердиев Х. Режиссура: кеча ва бугун //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
21. Талабоев А. Маком санъатида сузнинг урни //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).
22. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
23. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV
24. Омоновна Д. С. ТАРИХИЙ КУЛЁЗМА МАНБАЛАРНИ КОНСЕРВАТЦИЯ-РЕСТАВРАЦИЯ КДЯИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХУСУСИДА //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
25. Угли X. И. Т. ТИЛШУНОСЛИКДА СОЛЩ-БОЖХОНА ТЕРМИНОЛОГИЯСИНИНГ ТАДКИКИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
26. Угли X. И. Т. УЗБЕК СОЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ АФФИКСАЦИЯ УСУЛИ БИЛАН ЯСАЛИШИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
27. Мирзаева Н., Аскарова М. ЧУЛПОН ИЖОДИДА МИЛЛИЙ УЙГОНИШ ХАРАКАТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
28. Турсунов Б. ЧОЛГУ ИЖРОЧИЛИГИ ТАРИХИГА БИР НАЗАР //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
29. Shermatova X. MUSIQA NAZARIYASINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
30. Гофурова Б. АКТЁРНИНГ НУЩИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АДАМИЯТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
31. Пулатов Р. «МИРЗО УЛУГБЕК» ТРАГЕДИЯСИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
32. Qurbonova M. СНЕТ EL MUSIQASI TARIXIGA BIR NAZAR //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
33. Маматкулов Б. ТЕАТРДА САДНАЛАШТИРУВЧИ РАССОМНИНГ КАСБ СИРЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
34. Ismoilova M. CHOLG'U IJROCHILIGIDA NOTAGA QARAB IJRO QILISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
35. O'Taganov R. J. TA'LIM USLUBINING ASOSIY AFZALLIKLARI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
36. Mamatov J. BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA ERTAKLARNING AHAMIVATI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
37. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
38. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
39. Аскарова М. УЗБЕК АДАБИЙ ТАЩИДИ ТАРАККИЁТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
40. Turgunbaev R., Takada H. Co-WEB: A Peer-to-Peer Based, Partially Decentralized Framework for Collaborative Web-Content Publishing //2009 First International Conference on Advances in Future Internet. - IEEE, 2009. - C. 67-72
References
1. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. -№. 3.
2. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 4. - C. 559-567.
3. EornaSoeBa Y. HyTK caHtaTHHHHr y3ura xoc xycycutfraapu: MyaMMO Ba enuMnap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
4. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.
5. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - C. 125.
6. YCMOHOB m. CAXHA^A TAmKH KHEOATA AKTEPHHHT MYHOCAEATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.
7. Ycmohob m. Hhm gaproxura 6up Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).
8. YMapoBa X,., Ycmohob m. CaHtarra SarumnaHraH yMp //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
9. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 3. - C. 91-95.
10. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - T. 5. -№. Conference. - C. 4-4.
11. A6gyHa3apoB 3. MHT-THH YHHH.TAPHMH3 HfflTHPOKH^A Em AKTEP.TAPHH TACABBYPH BA ^HKKATHHH ^APX^Am //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
12. A6gyHa3apoB 3. THMCO.T.TAP CHHMOCHHH ^PATHm //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
13. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 148152.
14. rongameBa C. KHTo6-KyHrun nupoFH //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).
15. rongarneBa C. KHTO6 MyTonaacuHH maKHnnanrapumga KyTy6xoHaHHnuK ^aonHATH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
16. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 121-124.
17. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
18. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
19. AxMegoB P. Mh.mhh MycHKun h^pohhhhk cantarara 6up Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
20. ro^gameB K., 3raM6epgueB X. Pe^nccypa: Kena Ba 6yryH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
21. Tana6oeB A. MaspM caHtaraga cy3HHHr ypHH //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).
22. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
23. AK6apoB T. OO.EK.OP BA AHEAHABHH MYCH^A MACA.A.APH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV
24. OMOHOBHa C. TAPHXHH KV^E3MA MAHEA.APHH KOHCЕPBATЦH£-PЕCTABPAЦH£ KHHHm ^APAEH^APH XYCYCH^A //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
25. You H. T. THnmYHOCnHK^A CO^H^-EO^XOHA TEPMHHO.OTH^CHHHHT TA^^H^H //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
26. YFHH H. T. Y3EEK CO.HK TEPMHH.APHHHHT AOOHKCAЦH£ YCY.H EH.AH ^CA^HmH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
27. Mup3aeBa H., Ac^apoBa M. W.nOH H^O^H^A MH..HHH YHFOHHm XAPAKATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
28. TypcyHOB E. TO.FY H^PO^^RHHTH TAPHXHrA EHP HA3AP //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
29. Shermatova X. MUSIQA NAZARIYASINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
30. Гофурова Б. АКТЁРНИНГ НУЩИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АДАМИЯТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
31. Пулатов Р. «МИРЗО УЛУЕБЕК» ТРАГЕДИЯСИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
32. Qurbonova M. CHET EL MUSIQASI TARIXIGA BIR NAZAR //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
33. Мамащулов Б. ТЕАТРДА САДНАЛАШТИРУВЧИ РАССОМНИНГ КАСБ СИРЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
34. Ismoilova M. CHOLG'U IJROCHILIGIDA NOTAGA QARAB IJRO QILISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
35. O'Taganov R. J. TA'LIM USLUBINING ASOSIY AFZALLIKLARI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
36. Mamatov J. BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA ERTAKLARNING AHAMIVATI //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
37. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
38. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
39. Аскарова М. УЗБЕК АДАБИЙ ТАЩИДИ ТАРА^^ИЁТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. V.
40. Turgunbaev R., Takada H. Co-WEB: A Peer-to-Peer Based, Partially Decentralized Framework for Collaborative Web-Content Publishing //2009 First International Conference on Advances in Future Internet. - IEEE, 2009. - С. 67-72
