2O'zbekiston - 2030 strategiyasi: inson salohiyatini ro'yobga chiqarish imkoniyatlari
Tashkent State University of Economics
Uzbekistan - 2030 Strategy:
PSIXOLOGIYADA HIMOYA MEXANIZMLARI VA ULARNI BOLALARDA
NAMAYON BO'LISHI
Psixologik himoya - bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo'naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko'rsatish jarayonlari asosida yotadi.
Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlaming miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya - bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo'naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko'rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo'ladi va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kechinmalardan himoya qiladi, psixologik qulaylik (komfort)ni saqlab berishga yordam beradi. Psixologik himoyaning funksional vazifasi va maqsadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablarini o'zlashtirishi, oila va jamiyatning qoida va normalarini o'zlashtirish o'rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan ya'ni shaxsni ichki nizolarini (havotirlik, siqilish) engillashtirishdan iborat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolami yengillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi.
Kcng ma'noda "psixologik himoya" atamasi psixologik diskomfortni bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativizm kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi "yolg'onlar" paydo bo'lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o'zgartiruvchi har qanday harakatlarni tushuntirishda qo'llaniladi.
Tor ma'noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexanizmlarini funksiyalashuvi natijasida ong tarkibini o'ziga xos tarzda o'zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular tushkunlik, rad etish, proeksiya, identifikatsiya, regressiya, izolyatsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalardir.
Xusniddin Shamsiddin o'g'li Komilov
Pedagog va psixolog xusniddinkomilov762@gmail.com
ANNOTATSIYA
357
https://tsue.uz/
^_17-aprel,_2024_
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
Tashkent State University of Economics
O'zbekiston - 2030 strategiyasi: inson salohiyatini ro'yobga chiqarish imkoniyatlari Uzbekistan - 2030 Strategy:
Himoya mexanizmi - bu xatar yoki xavotir manbaini buzib ko'rish rad etish yoki qochish mumkin bolgan har qanday jarayon. Himoya mexanizmlari, shuningdek, bizning "Men" ligimizni ideallashtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o'zimizni qabul qilishimiz qulay bolishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd birinchilardan bo lib, himoyaning ko'p turlarini identifikatsiyalangan va bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan.
Himoya mexanizmlarini juda ko'p qo'llovchi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunk! ular emotsional energiyalarining ko'pini xavfhi nazorat qilish va o'zi haqidagi yolg'on tasawurlarini saqlab qolishga harakat qiladi. SHunga qaramay himoya mexanizmlarini foydasi mavjud. Ular ko'pincha xavfhi engib o'tishga yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutilish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo bo'ladi. Agar siz bizning aytganlarimizdan o'zingizga taalluqliligini olgan bo'lsangiz, bu siz o'zingizni faqatgina himoya qilaverasiz degani emas. Avval ta'kidlaganimizdek, hamma ham himoya mexanizmlarini qo'llab turadi.
Odam qarib ulg'aygan sayin, har bir inson boshqa odamlar bilan samarali muloqot va samarali o'zaro munosabatlarga xalaqit beradigan turli xil omillarga duch keladi. Natijada, u murosaga borishi, xatti-harakatlarini o'zgartirishi, kamroq yaqin munosabatlardan mamnun bo'lishi kerak. Buning uchun aloqa jarayonida odam ongli ravishda, lekin ko'proq, anglamasdan, psixologik himoyaning turli shakllaridan foydalanadi. V.I. Garbuzov odamning ishbilarmonlik aloqalari sohasida ishlatadigan psixologik himoyaning turli shakllarini tasvirlab berdi.
Freyd bolalarda himoya mexanizmlari tabiatda ko'pincha himoya xususiyatiga ega ekanligini va shaxsning normal psixologik holatini saqlab turishini, uning buzilishini oldini olishini ta'kidladi.
Bolada har bir himoya mexanizmi birinchi navbatda o'ziga xos instinktiv impulslarni o'zlashtirish uchun shakllanadi va shu tariqa individual rivojlanishning ma'lum bir bosqichi bilan bog'liq. Ularning shakllanishining tashabbuskori bolalarga xos bo'lgan ontogenezda yuzaga keladigan turli xil tashvish turlari. Bularga jismoniy bezovtalikdan tashvishlanish reaktsiyasi, ajralish va mustaqillikdan qo'rqish (yolg'izlik, zulmat, cheklangan joylar), o'lim qo'rquvi (hujum, kasallik, ota-onalarning o'limi, ertak qahramonlari, elementlari va boshqalar), bo'ysunish qo'rquvi (jazolanishi, uyalishi va boshqalar) kiradi. o'zgarish qo'rquvi. Ular bolani ichkaridan paydo bo'ladigan norozilikdan (ichki instinktiv rag'batlantirish) va tashqi dunyoda manbalari bo'lgan norozilikdan himoya qiladi. Bolaning himoya tizimini shakllantirishning o'ziga xos xususiyati shundaki, dastlab u boshlang'ich aqliy funktsiyalar ishtirokida vosita (xulq-atvor) reaktsiyalari hisobiga va darajasida
358
https://tsue.uz/
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
Tashkent State University of Economics
O'zbekiston - 2030 strategiyasi: inson salohiyatini ro'yobga chiqarish imkoniyatlari Uzbekistan - 2030 Strategy: Opportunities to Realize Human Potential
namoyon bo'ladi. Bular asta-sekin travmatik ta'sirga, stimulga yoki taassurotga javoban yuzaga keladigan xatti-harakatlardagi avtomatik o'zgarishlarni murakkablashtiradi, bolaning yangi hayot sharoitiga moslashishini ta'minlaydi. Bunga bolani yangi hayotiy vaziyatga moslashishini ta'minlaydigan jismoniy noqulayliklarga nisbatan tashvishli reaktsiyalar kiradi. Masalan, bir yoshga to'lmagan bolada tug'ma motor reaktsiyalari (himoya tortish, qoqish, qichqiriq, yig'lash, jilmayish, so'rib olish, tanani harakatlantirish, oyoq-qo'llar, bosh va ularning majmualari) bilan ajralib turadi. Xulq-atvor reaktsiyalari ekspressiv bo'lib, tashqi kuzatuv va ro'yxatdan o'tish uchun qulaydir, shuning uchun nafaqat tashqi muhitda muayyan o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradi, balki atrofdagi kattalarning e'tiborini jalb qiladi. Shunday qilib, keyinchalik himoya mexanizmlari shakllantiriladi, ularni amalga oshirishda asosan aqliy funktsiyalar ishtirok etadi: idrok va hissiyotlardan xotira va tafakkurgacha. Bunday himoya jarayonlar bolani tashqi dunyodagi o'zgarishlar tufayli emas, balki ichki o'zgarishlar tufayli -dunyoning ichki rasmini va o'zini imidjini o'zgartirish (inkor etish, proektsiyalash, almashtirish) tufayli atrof-muhitga moslashishga imkon beradi. Psixologik himoyaning to'la-to'kis tizimining shakllanishi bola ulg'aygan sari, individual rivojlanish va o'rganish jarayonida sodir bo'ladi. Himoya mexanizmlarining individual to'plami bola duch keladigan hayotning o'ziga xos sharoitlariga, oiladagi ko'pgina omillarga va bolaning ota-onalar bilan munosabatlariga bog'liq. Himoya mexanizmlari bolada quyidagilar natijasida yuzaga keladi:
1) ota-onalar tomonidan namoyish etilgan himoya harakatlarining o'zlashtirilishi;
2) ota-onalarning salbiy ta'siri.
REFERENCES
1. M.X.Xalilov. Bilish jarayonlari psixologiyasi -SamDU,1998.
2. E.G'oziyev. Intellekt psixologiyasi. -T.: O'qituvchi 1998.
3. E.G'oziyev. Psixologiya muammolari. -T.: O'qituvchi 1996.
4. E.G'oziyev. Umumiy psixologiya. -T.: O'qituvchi, 2011.
5. E.G'oziyev. Tafakkur psixologiyasi. -T.: 0'qituvchi,1990.
6. S.M.Nemov.Psixologiya.-M.:1994.
7. A.I.Ivanov, M. Zufarova. "Umumiy psixologiya" T. 2010
8. M.Voxidov.Bolalar psixologiyasi.
359
https://tsue.uz/
^_17-aprel,_2024_
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
