CC BY
18
УДК 340 ББК 67.01
ШокировГайбулло Абдуллоевич, н.и.ц., дотсенти кафедраи назария ва таърихи давлат ва цуцуци факултети цуцуцшиносии ДДХрСТ; Расулзода Нигора, магистранти бахши 2-юми ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Шокиров Гайбулло Абдуллоевич, канд.юрид. наук, доцент каф. теории и истории государства и права юридического факультета ТГУПБП; Расулзода Нигора, магистрант 2 курса ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Shokirov Gaybullo Abdulloevich, candidate of economical sciences, Associate Professor of the department of theory and history ofstate and law under the faculty of jurisprudence attached to TSULBP; Rasulzoda Nigora, 2-nd year holder of master's degree of TSULBP, (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: shga1959@mail.ru
Вожах,ои калиди: цуцуц, меъёри цуцуци, моцияти цуцуци, адолат, ахлоц, одат
Мафцум, моцият, таъриф ва шарцдиции цуцуц, ки танзимкунандаи муносибатцои цамъияти ба цисоб меравад, мавриди тацциц царор дода шудааст. Муносибатцои гуногун нисбати фацмиши моцияти цуцуц, ба риштаи тацлил кашида шудааст. Ба масъалаи таносуби цуцуц бо дигар танзимкунандагони ицтимои чун ахлоц, одат, анъана ва меъёрцои дини диццати алоцида дода шудааст. Мафцуми меъёрцои цуцуци позитивы, ки бояд ба талаботи цуцуци фитри цавобгуй бошад, тацлил карда шудааст. Фарци байни цуцуц ва ахлоц махсус барраси карда шуда, умумияти цуцуц ва ахлоц, цамкории мутацобилаи онцо муайян карда шудааст.
Ключевые слова: право, нормы права, сущность права, справедливость, мораль, адат (обычное право)
Исследованы понятие, сущность, определение и трактовка права, которое является регулятором общественных отношений. Проанализированы различные подходы к пониманию сущности права, существующие в юридической науке. Также отдельное внимание уделяется проблемам соотношения права с другими социальными регуляторами, такими как мораль, адат (обычное право), традиции и религиозные нормы. Особо рассматриваются различные определения права и морали, выявляются единство права и морали, а также их различие и взаимодействие друг с другом.
Key-words: law, law norms, justice, morality, adats, essence of law
The article dwells on concept, essence, definition and treatment of law being a regulator of social relations. The authors have analyzes various approaches to a comprehension of the essence of law existing in juridical science. Special attention is also paid to the problems of correlation of law with other social regulators, such as morality, adats, traditions and religious norms. Special consideration is aimed at different definitions of law and morality, unity between law and morality, their difference and interaction with each other are elicited.
ПРОБЛЕМАМИ ИЛМИИ МАФХУУМВА МОХДЯТИ ХУЩУЩ: ЦАНБАХрИ НАЗАРИЯВИ
НА УЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПОНЯТИЯ И СУЩНОСТИ ПРАВА: ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ
SCIENTIFIC PROBLEMS OF CONCEPT AND ESSENCE OF LAW: THEORITICAL ASPECTS
Дaр x,ap як дaврaи тaърихй инсон тaлaботи худро (фaъолияти медштй, мyносибaт бо дигaр одaмон) конеъ нaмyдa, as ягон востии тaнзимкyнии ичтимой истифодa мебaрaд. Проблемaи илмии мaзкyр тули чaнд сaдсолaдо дaр мaркaзи тaвaччУди мyдaккикон ^рор дорaд. Ba дaтто дaр зaмони муосир низ мyносибaтдои чaмъиятй ти6ки воситaдои ичтимой 6a тaнзим дaровaрдa мешaвaнд. Тaвре дaр aдaбиëти илмй омaдaaст, дaр чомеa мyносибaтдои ^мъиятй «ти6ки теъдоди зиëди меъëрдои ичтимой, aз кaбили aхлокй, динй, корпорaтивй, дукукй, одaт Ba aнъaнaдо aмaлй гaрдонидa мешaвaд Ba ... дaр низоми тaнзимкyнaндaгони ичтимой - дукук мaкоми хеле мудимро ишFOл метамояд» [8, с. 46].
Мyaллифи дигар тaъкид мекyнaд, ки низоми тaнзими мyносибaтдои чaмъиятй меъëрдо Ba коидaдои гуногунро дорост, ки одaмон дaр дaëт Ba фaъолияти дaррyзaи худ ондоро 6a инобaт мегирaнд. Бa aкидaи ин мyaллиф низ, дaр бaйни меъëрдои ичтимоии гyнногyннaмyд меъëрдои дукукй, aхлокй, одaт, aнъaнa, меъëрдои корпорaтивй Ba Faйрaро чудо кaрдaн мумкин aст, ки дaр бaйни ин тaнзимкyнaндaгони ичтимой, дaр тaнзими мyносибaтдои чaмъиятй 6a дукук Ba aхлок мaкоми хосa додa мешaвaд [4, с. 9].
Дaр ин мaколa мо тaсмим гирифтем нукгаи нaзaри олимонро дaр борaи мaфдyм, модият, тaъриф, шaрддидy идроки дукук мaвриди тaдкик ^рор додa, мaвкеи хешро мyкaррaр нaмоем.
Дaр нaзaрияи дукук, пaдидaи мaзкyр яке aз мaсъaлaдои aсосии илмй 6a дисо6 мерaвaд. Аз тaрaфи дигaр, мyaйян нaмyдaни мaфдyми дурусти дукук, яке aз омилдои хеле мудимми пешрaфти илм вобaстa 6a омyхтaни пaдидaи мaзкyр мебошaд. Шaрди мaфдyми дукук aдaмияти нa тaндо нaзaриявй, хдмчунин aмaлй низ дорaд.
Х^укук дaр мaрдилaи мyaйяни инкишофи чaмъияти инсонй тайдо шyдa тaърихи тулонй дорaд. Зaрyрaти онро худи дaëти чомеa, мaчyдияти инсон тaкозо нaмyдaaст. Бaрои пaйдоиши дaмa гyнa додисaи ^мъиятй ë тaбий шaроитy тaдкyрсии мyaйян зaрyр aст. Х^укук низ дорои конуниятдои мyaйян aст, ки ондоро мудити чyFрофй, шaроити тaърихй, сaбaбдои пaйдоиши дaвлaт Ba зaрyрaти ичтимоии он мyaйян месозaд.
Бино 6a тaъкиди Е.З. Бекбaев, дaр илми дукукшиносй то имруз бештaр aз сaд тaърифи дукук мaвчyд мебошaд, ки имкон медидaд дукукро aз дигaр предметдои тaдкикоти илмии 6a он мошнд чудо нaмоем. ^aрчaнд мyaллифони тaърифдои мaзкyр метaвонaнд чунин пиндорaнд, ки ryë aломaтдои aз дaмa мyдимтaрини дукукро мyaйян кaрдaaнд, худи фaкти 6о як тaърифи мyчaз вокеияти ^роташудани ходиш Ba aз чони6и умум эътироф гaрдидa бaëн нaшyдaни модияти дукук шодиди он aст, ки ондо то дол мaдз aломaтдои фaрккyнaндaи дукукро чун предмети мaхсyси тaдкики илмй сaбт мекyнaнд [3, с. 41].
Х^укук дaр чомеaи тодaвлaтии инсонияттйдо шyдaaст. Тaвре мaълyм aст, aœœ тaшкили ичтимоии дaëти одaмони чaмъияти тодaвлaтй чaмоaи оилaвй 6уд. Докимият бошaд, хaрaктери ичтимой дошт. Институти aсосии докимияти пешвоëни чaмоaи оилaвй -Шурои кyдaнсолон 6уд. Принсипи aсосии фaъолияти шуро интихобшaвaндaгй Ba ивaзшaвии мyнтaзaм дисо6 мешуд, шaкли докимият бошaд, потестaрй (aз кaлимaи лот. -«potestus» докимият ë rçy^a^ бyдa, 6a обрyвy нуфузи пешво Ba имконияти истифодaи мaчбyрсозй aсос меëфт. Чунин тaшкили дaëти ичтимоии чaмъияти тодaвлaтй фaъолияти мyътaдили «хочaгии aзхyдкyнaндa»-ро тaъмин мекaрд.
Х^укук 6a монaнди дaвлaт мaдсyли тaрaккиëти чaмъият aст. Дaр чомеaи инсонй дукук чун тaнзимкyнaндaи aсосии меъëрии мyносибaтдои чaмъиятй 6a вyчyд меояд. Бо мурури вaкт рaсмy оин, меъëрдои aхлокию динии чaмъияти и6тидой мaвкеи худро 6a тaнзими дукукй медидaнд. Акидaвy aндешaдо дaр борaи дукук, пaйдоиш, мaвкеъ Ba модияти он дaр низоми тaнзими меъëрй 6о инкишофи худи чомеa, тaкмил ëфтaни aфкори илмии дукукй,
тадти таъсири омилдои гуногуни айнй ва зеднй дигаргун мешаванд.
Тавре Р.Ш. Сотиволдиев таъкид менамояд, истилои дукук ба ду маънй истифода мешавад: 1) умумиичтимой; 2) дукукй. Аз нигоди мудаккик, агар дар зери мафдуми «умумиичтимой»-и дукук, озодии рафтори инсон аз нигоди ахлок, одат, коидадои рафтори иттидодиядои чамъиятй, талаботи ичтимоии чамъият, мафдумдои дукуки ахлокии (маънавии) чамъият, дукуки аъзои дизби сиёсй, дукуки миллат ба худмуайянкунй ва гайра фадмида шавад, пас дар зери мафдуми «дукукй» дукуку озодии рафтори инсон аз нигоди конун дар назар дошта мешавад, дар ин маврид дукук дар шакли дукуки позитивй чой дорад ва онро давлат бо назардошти дукукдои фитрии инсон мукаррар менамояд [10, с. 90].
Лозим ба таъкид аст, ки бадсдо оид ба модияти дукук бисёр мудим ба дисоб меравад. Дар бораи модияти дукук натандо дукукшиносон, дамчунин файласуфон ва сиёсатшиносон низ ибрози акида менамоянд ва дар натича вобаста ба падидаи мазкур гоядои илмии гуногун ва назариядо нав пешнидод мегарданд. Масъалаи фадмиши модияти дукук дар назарияи дукук яке аз масъаладои асоситарин ба дисоб меравад. Чи тавре зикр гардид, дар илми назариявй-дукукй, новобаста аз муносибатдои гуногун ба ин падидаи илмй ва ё таълимот оид ба худи дукук ва ё оид ба навъдои фадмиши дукукй, таърифи ягонаи мафдуми «модияти дукук» тадия нашудааст. Дар сарчашмаи илмй таъкид шудааст, модияти дукук чун мушаххасаи сифатии он, аз нуктаи назари муносибатдои анъанавй (равиядои юснатуралистй, позитивй, сотсиологй) ва гайрианъанавй (равияи интегративй) ба фадмиши дукук баррасй гардидааст. Fайр аз ин хусусияти серпадлуии табиати дукук натандо ба воситаи мушаххасоти модиятии ин мафдум, балки тавассути алокамандии зиччи дукук ва ахлок низ зодир мегардад [9, с. 40].
Дар вокеъ инсон дар чомеа зиндагй мекунад ва талаботи меъёрдо ва коидадои гуногунро ичро менамояд. Тавре маълум аст, чунин меъёрдо ва коидадо умуман, дар меъёрдои ичтимоии гуногун, аз кабили меъёрдои дукукй, ахлокй, одатй, корпоративй ва гайра инъикос меёбанд. Дар адабиёти илмй омадааст, ки дар низоми танзими ичтимоии чомеа ба меъёрдои дукукй ва ахлокй макоми хоса дода мешавад. Истинодан ба акидадои Т.Ю. Шидловская, В.С. Бялт таъкид менамояд, ки дукук ба содадои даётан мудими танзими чамъиятй ворид гардидааст. Дамчунин ба акидаи муаллиф, дар навбати худ ахлок низ ба муносибатдои гуногуни байни одамон ворид шуда, дар бештари меъёрдои дукукй мустадкам гардидааст [4, с. 9].
Хдмин тавр, вобаста ба он, ки дукук мафдуми хеле муракккаб дар чомеаи инсонй ба шумор меравад ва оид ба мафдум, модият, таърифот, шарддидй ва дарккунии дукук дар таърихи афкори сиёсй ва дукукй акидадои гуногун, назария ва равиядои мухталиф ба назар мерасанд. Раванди мазкур то дол дар илми назарияи дукук идома дошта, маърифати дукук чузъи мафдуми дукук ба дисоб меравад.
Вобаста ба мафдуми мазкур акидаи чанде аз мутахассисони содаро мавриди тадлил карор медидем.
М.Н. Марченко таъкид мекунад, ки проблемаи таърифи мафдуми дукук дар илми дукукшиносии хоричй ва ватанй аз руи анъана ба проблемаи хело мудим тааллук дошт ва дорад. Ба акидаи муаллиф, алдол дар адабиёти илмии хоричй ва ватанй таърифдои гуногуни дукук тадия шудаанд ва дамаи ондо вокеияти дукукии мавчударо то ин ё он дарача адекватй инъикос менамоянд. Вале мушкилии коркарди мафдуми устувор ва гузашта аз ин «аз чониби умум пазируфта», ки дамаи падлудои дастии дукукиро дар бар мегирифта бошад, пеш аз дама дар мураккабй, серзинагй ва мутадаррикии сохти материяи дукукй дар замон (даврадои гуногуни таърихй) ва фазо (мамлакатдои гуногун ва
маданияти ху^у^й) инъикос меёбад [6, с. 319-320].
Аз нигохи П.П. Баранов бошад, мафцуми ху^у^ чун категорияи асосии илми ху^у^шиносй, аз руи анъана дар маънихои гуногун истифода мешавад. Ба а^идаи муаллиф, зери мафцуми ху^у^, хам иддаои ичтимоии одамон (ху^у^хои субъективй, ки чанбахои манфии озодиро тавсиф мекунанд, ху^у^и инсон ба дахлнопазирй, хуку^и хал^ ба худмуайянкунй ва гайра) ва имкониятхои расман эътирофшавандаи шахсони чисмонй ва ху^у^й (ху^у^хои субъективй, ки чанбаи позитивии озодиро тавсиф мекунанд ва ху^у^хои мансуб ба «насли дуюм» - ху^ук ба мехнат, истирохат, хифзи саломатй ва гайрахо) ва низоми меъёрцои ху^у^й (ху^ук дар маънии объективй) - «ху^у^и миллй», «ху^у^и россиягй», «ху^у^и конститутсионй», «ху^у^и байналмилалй» ва гайрахо ва нихоят, ху^у^ дар маънии аз хама васеъ - ху^у^ чун низоми мутла^ан хамаи ходисоти ху^у^й фахмида мешавад [2, с. 116].
Ба а^идаи Р.Ш. Сотиволдиев бошад, фацмиши ху^у^ аз чониби субъектхои гуногун, бо истифодаи усулхои мухталиф сурат гирифта, худ дарки ху^у^ чузъи фацмиши ху^у^ мебошад. Дар хамин замина, мухавдщ мафцуми падидаи мазкурро ба тари^и зайл пешниход менамояд: фахмиши ху^у^ - фаъолияти зехнии инсон мебошад, ки дар натичаи он тасаввурот, а^идахо, мафхумхо, назарияхо оид ба мафхум, мохият ва таъйиноти ху^у^ муайян ва пешбарй мешавад [11, с. 352].
Аз нигохи А.Б. Венгеров бошад, таъиноти асосии ху^у^ дар он аст, ки вай бояд танзимкунандаи пур^удрати ичтимой-меъёрй, муайянкунандаи рафтори эхтимолй ва хатмии фардхо ва ташкилахои дастчамъонаи онхо бошад. Муаллиф таъкид менамояд хатмияти ху^у^ бархилофи дигар танзимкунандахои ичтимой дар он аст, ки вай бо имкониятхои мачбуркунии давлатй таъмин карда мешавад, меъёрхои ху^у^й барои хамаи ашхосе, ки ба онхо мансубанд, ^оидаи меъёри рафтори умумихатмй мегардад [5, с. 363].
Бо ма^сади муайян кардани мохияти ху^у^, мав^еи мактабхои гуногуни ху^у^й, аз чумла мактаби ху^у^ии меъёргарой, мактаби ху^у^ии фитрй, мактаби ху^у^ии таърихй, мактаби ху^у^ии психологй, мактаби ху^у^ии сотсиологй ва мактаби ху^у^ии марксистиро оид ба мафхуми ху^у^ мавриди тахди^ ^арор дода, М.М. Рассолов таъкид менамояд, ки аз сабаби яке аз категорияхои илмии хеле мураккаб, нозук ва серпахлу буданаш, вай дар байни олимони ху^у^шинос ва кормандони амалй бахсхоро ба миён меовард. Ба а^идаи у, худи мафхуми ху^у^ аз чониби одамон дар фахмишхои гуногун истифода мешуд ва мешавад: чун низоми меъёрхо, ки на танхо дар меъёрхои ху^у^й чой дода шудаанд, балки хамчунин дар меъёрхои одатй, ахло^й низ чой дода шуда, чун мелоки ичозатдихй, худуди рафтор, чун ху^у^ ба ягон чиз баромад менамояд. Муаллиф таъкид менамояд, ки маънии ху^у^ хамчунин бо мафхумхои «адолат», «дурустй», «ростй», «ха^и^ат» ало^аманд карда мешуд [7, с. 270-282].
Н.В. Хропанюк бошад, аломатхо ва таърифотхои ху^у^ро тах^и^ намуда, ишора ба он менамояд, ки ху^у^ чун давлат ривочёбии чомеа буда, ба тари^и ^онунй вай дар чомеаи давлатй-ташкилотй чун танзимгари меъёрии муносибатхои чамъиятй пайдо мешавад. Дар идомаи фикрронии худ муаллиф таъкид менамояд, ки одатхо, меъёрхои ахло^й ва динии чомеаи ибтидой ба мадди дуюм гузашта, чои худро ба танзимкунии ху^у^ии муносибатхои чамъиятй медиханд. Ин мухавдщ низ ^айд мекунад, ки а^идахо нисбат ба мафхуми ху^у^, пайдошавй, чой ва ма^оми он дар танзими меъёрии муносибатхои чамъиятй, дар рафти инкишофи худи чомеа, пешравии а^идахои ху^у^ии илмй, тахти таъсири омилхои объективй ва субъективии гуногун тагйир меёбанд. Дар чамъбасти а^идаи худ мухавдщ таъкид менамояд, ки новобаста аз чунин ихтилофхо ва тасаввуроти
гуногуни илмй оид ба дукук, дамаи назариядои мазкур як катор умумиятдо доранд:
- дукук додисаи ичтимой буда, бе вай чомеаи мутамаддин вучуд дошта наметавонад;
- дукук дар шакли меъёрй бояд талаботи адолати умуминсониро инъикос кунад, дар кулл ба манфиатдои чомеа хизмат намояд, вай бояд на манфиатдои синфдои алодида ва ё гуруддои ичтимой, балки манфиатдои фардй ва талаботи шахсро чун асоси ибтидоии чомеа ба инобат гирад;
- дукуки моликияти хусусй асоси дамаи дукукдои инсон ба дисоб меравад;
- дукук меъёри рафтор буда, аз чониби давлат мукаррар ва дифз карда мешавад [12, с. 169].
Дар тадлили дигар омадааст, ки дар раванди баррасии модияти дукук бояд ду чанба ба
инобат гирифта шавад:
1. хукук пеш аз дама танзимкунанда ба дисоб меравад;
2. танзимкунандаи мазкур ба манфиатдои кй хизмат менамояд.
Аз ин лидоз, махсусияти меъёрдои дукукй дар он аст, ки ондо на барои истифодаи якмаротиба, балки истифодаи мукаррар пешбинй мегардад. Хдмчунин на меъёрдои алодида ва на умуман худи дукук абстрактй нест. Аз як тараф, агар дукук пеш аз дама ирода ва манфиатдои синфдо ва гуруддои дар сари докимият бударо баён ва мустадкам намояд, вай дамчунин бояд манфиатдои чомеаро низ дифз намояд. Хдмчунин ба акидаи муаллифон, дукук мадсул ва натичаи ривочёбии табиии чамъият буда, як чузъи маданияти тамоми инсоният ба дисоб меравад [1, с. 78].
Вобаста ба мукаррар намудани таърифоти дукук хулосадои пешнидод намудаи В.Н. Хропанюк диккатчалбкунанда мебошад. Муаллиф дар асоси тадлили акидадои Иммануэл Кант, Генрих Гегел, мактаби назарияи фитрии дукук, мактаби таърихии дукук, мактаби сотсиологии дукук, мактаби меъёргароии дукук, мактаби психологии дукук ва мактаби материалистии дукук оиди ба дукук ва таърифоти он, хулосадои хешро иброз менамояд. Аз нигоди мудаккик, дукук бар хилофи дигар танзимкунандагони меъёрии гайридукукии муносибатдои чамъиятй (ахлокй, одатй, анъанавй ва динй дар назар аст) бо нишонадои зерини шаклии худ фарк менамояд:
- якум, меъёрдои дукукй дар чомеаи муосир аз чониби давлат дар санаддои расмй мукаррар карда мешаванд;
- дуюм, меъёрдои дукукй дар долатдои зарурй бо кувваи мачбуркунии дастгоди давлатй мудофизат карда мешаванд;
- дукук низоми ягонаи меъёрдоро пешнидод менамояд, ки барои тамоми адолии дар марзи давлати муайян зисткунанда датмй мебошад;
- дукук дар худ дамодангии иродаи умумй ва фардии шадрвандони давлатро дар муносибатдои байнидамдигарии ондо баён менамояд.
Дамчунин муаллиф таъкид менамояд, ки вобаста ба аломатдои мазкур дукук чун танзимкунандаи давлатии муносибатдои чамъиятй баромад намуда, ривочёбии озодонаи шахс, муташаккилй ва тартиботро дар чомеа таъмин менамояд. В.Н. Хропанюк, таърифи зайли муаллифиро пешнидод кардааст: дукук - низоми умумидатмии коидадои рафтор буда, аз чониби давлат мукаррар ва дифз карда шуда, манфиатдои умумй ва фардии адолии мамлакатро ифода намуда, чун танзимкунандаи муносибатдои чамъиятй баромад менамояд [12, с. 170-181].
Оиди мукаррар намудани таърифоти дукук мулодизадои Р.Ш. Сотиволдиев них хеле диккатчалбкунанда мебошад. Аз ин лидоз мо низ дамфикрии худро ба акидадои у баён менамоем. У низ, мисли В.Н. Хропанюк, назариядои гуногуни мактабдои (назарияи фитрй-дукукй, назарияи позитивй-дукукй, дукукшиносии сотсиологй, назариядои дигари дукукй)
дукукиро мавриди тадкик карор дода, таърифи муаллифии хешро пешнидод менамояд: дукук - низоми мукаррароти меъёрии умумидатмй мебошад, ки адолат, озодй, дукукдои инсон ва арзишдои дигари дукукиро инъикос намуда, шаклдои расмии ифода дорад ва муносибатдои чамъиятиро бо максади таъмини муташаккилй, тартибот ва рушди чомеа танзим мекунад. Дар идомаи тадлилдои худ Р.Ш. Сотиволдиев низ чанде аз аломатдои дукукро баён менамояд, ки баёнгари дамфикрии у бо В.Н. Хропанюк мебошанд [11, с. 354-372].
Тадлили таърифдои мазкур собит месозад, ки бо вучуди ихтилофот ва гуногунии тасаввуроти илмй дар бораи дукук, дамаи ондо як катор хулосадои умумй доранд: дукук зудуроти ичтимой буда, мавчудияти чамъияти мутамаддин бидуни он имконнопазир аст; дукук дар шакли меъёрй бояд эдтиёчоти адолати умумибашариро ифода кунад, на ба манфиати синфдои алодидаи чамъият ё гуруддои ичтимой, балки ба манфиати умумии чамъият хизмат кунад, манфиатдои фардй ва эдтиёчоти шахсиятро чун заминаи асосии чамъият ба дисоб гирад; дукук мелоки рафтори муайянест, ки давлат мукаррар ва мудофизат мекунад.
Храмин тарик, дукук низоми меъёрдои (коидадои) умумидатмии рафтору кирдори шаклан ифодаёфта, ки аз чониби давлат мукаррар, тасдик ва мудофизат шудаест, ки манфиатдои умумй ва алодидаи адолии мамлакатро ифода намуда, дамчун танзимкунандаи муносибатдои мудимми чамъиятй баромад менамояд. Мо низ бар онем, ки дар дакикат дукук чун категорияи илмй дар назарияи дукук ва фалсафаи дукук аломатдои худро дорад ва ондо дукукро аз дигар воситадои ичтимоии танзимкунандаи муносибатдои чамъиятй, аз кабили ахлок, одат, дин ва меъёрдои дигари ичтимой фарк кунонида, дар як вакт мафдум ва модияти онро дар худ ифода мекунанд.
Пайнавишт:
1. Алексеев С.В., Гостев Р.Г. Сущность и значение права и законодательства в сфере физической культуры и спорта //Культура и физическое здоровье. - 2016. - № 4 (59). - С. 77-84.
2. Баранов П.П. К вопросу о понятии и сущности права // Северо-Кавказский юридический вестник. - 2013. - № 3. - С. 116-123.
3. Бекбаев Е.З. Сущность права //Пробелы в российском законодательстве. - 2014. - № 4. - С. 40-42.
4. Бялт В.С. Право и мораль в системе социального регулирования //Ленинградский юридический журнал. - 2015. - № 3 (41). - С. 9-16.
5. Венгеров А.Б. Теория государства и права: учебник [для юрид. вузов] / А.Б. Венгеров. 6-е изд., стер. -М. : Омега-Л, 2009. -607 с.
6. Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права: учеб. - М. : Проспект, 2008. - 768 с.
7. Рассолов М.М. Теория государства и права: учебник для вузов /М.М. Рассолов. - М. : Юрайт, 2010. - 635 с.
8. Сенников И.Е. Правовое регулирование и реализация права: проблемы взаимодействия // Проблемы в российском законодательстве. - 2011. - № 5. - С. 46-50.
9. Соловьева Л.Л., Павлова Е.В. Сущность права и проблемы правопонимания в воззрениях Н.И. Палиенко //Право и государство: теория и практика. - 2018. - № 11 (167). - С. 40-43.
10. Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи умумии ууцуц ва давлат. Китоби дарсй барои донишцуёни факултаи ууцуцшиносй. - Душанбе: Империал-Групп, 2008. - 566 с.
11. Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи давлат ва ууцуц: китоби дарсй барои муассисауои таусилоти олии касбй. - Душанбе: Сино, 2018. - 784 с.
12. Хропанюк В.Н. Теория государства и права: учебник для высших учебных заведений / Под ред. проф. В.Г. Стрекозова. - М.: Интерстиль, Омега-Л, 2008.- 384 с.
Reference Literature:
1. Alekseev S. V., Gostev R. G. Essence and Significance of Law and Legislation in the Field of Physical Culture and Sports // Culture and Physical Health. - 2016, - No. 4 (59). - pp. 77 - 84.
2. Baranov P.P. On the Issue of Concept and Essence ofLaw // North Caucasian Juridical Bulletin. - 2013, - No. 3. - pp. 116-123.
3. Bekbaev Ye.Z. The Essence of Law // Problems in Russian Legislation. - 2014. - No. 4. - pp. 40-42.
4. Byalt V.S. Law and Morality in the System ofSocial Regulation // Leningrad Juridical Journal. -2015, - No. 3 (41). - pp. 9-16.
5. Vengerov A.B. Theory of State and Law: manual [for juridical universities]/A.B. Vengerov. The 6-th edition, stereotyped. -M. : Omega-L, 2009. - 607pp.
6. Marchenko M.N. The Problems of State and Law Theory: manual. - M. : Prospect, 2008. - 768pp.
7. Rassolov M.M. Theory of State and Law: manual for universities / M.M. Rassolov. - M.: Yurayt, 2010. - 635pp.
8. Sennikov I. Ye. Legal Regulation and Implementation of Law: Problems of Interaction // Problems in Russian Legislation. - 2011, - No. 5. - pp. 46-50.
9. Solovyova L.L., Pavlova Ye. V. The Essence of Law and the Problems of Law Comprehension according to the Outlook of N.I. Palienko //Law and State: Theory and Practice. - 2018, - No. 11 (167). - pp. 40-43.
10. Sotivoldiyev R.Sh. General Theory ofState and Law. Manualfor law students. - Dushanbe: Imperial-Group, 2008. - 566 pp.
11. Sotivoldiyev R.Sh. Theory of State and Law: manual for institutions of higher professional education. - Dushanbe: Sino, 2018. - 784pp.
12. Khropanyuk V.N. Theory of State and Law. Manual for higher educational institutions // Under the editorship of Professor V.G. Strekozov. -M.: Interstyle, Omega-L, 2008. - 384pp.
