Научная статья на тему 'ПОЛИТИЧЕСКИЕ СОБЫТИЯ В ВОСТОЧНОМ ТУРКЕСТАНЕ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА МЕЖГОСУДАРСТВЕННЫЕ ОТНОШЕНИЯ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ В XVIII-XIX ВВ'

ПОЛИТИЧЕСКИЕ СОБЫТИЯ В ВОСТОЧНОМ ТУРКЕСТАНЕ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА МЕЖГОСУДАРСТВЕННЫЕ ОТНОШЕНИЯ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ В XVIII-XIX ВВ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
85
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СРЕДНЕВЕКОВАЯ ИСТОРИЯ / КАШГАР / СРЕДНЯЯ АЗИЯ / МОНГОЛЫ / СОЮЗНИКИ / ХОДЖИ / ВОССТАНИЯ / ЗАХВАТ ВЛАСТИ / ДЖУНГАР / ИСТОЧНИКИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саидов Султон Махмадович

Данная статья посвящена изучению политической ситуации и дипломатических взаимоотношений Кашгара со Среднеазиатскими ханствами в XVIII-XIX вв., на основе сушествующих исторических источников. Сегодня Кашгар является частью КНР. Кашгар входил в состав многих государств и империй таких как Цин, Тюркский каганат, Монгольская империя, Тибетское религиозное государство, Йеттишахр, Туркестан и другие. Многонациональное общество Кашгара до присоединения к КНР было очень связано с Кокандским ханством. Средневековая история Кашгара, как и других земель Средней Азии, была подвержена испытаниям. Но и в поздний период, когда Кашгар входил в сферу влияния ходжей, они постоянно держали народ в состоянии бунта и захвата власти, поэтому в обществе всегда царил страх войны и мести провинциальных (джунгар) или центральных властей. Например, попытки во главе Сарымсака восстановить власть династии Ходжей в 1763 году, а также других восстаний во главе Джахонгира в 1826-27гг.; через три года, в 1830 году кокандские войска во главе с Мадалиханом напали на Кашгар - все это говорит о тесных связах Кашгара со среднеазиатскими ханствами.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POLITICAL EVENTS IN EAST TURKESTAN AND ITS IMPACT ON INTERNATIONAL RELATIONS OF THE CENTRAL ASIAN KHANATES IN XVIII-XIX CENTURIES

Today Kashgar is part of the people's Republic of China. In the distant past to the recent times, Kashgar was part of many States and empires such as the Qing,the Turkic Kaganate,the Mongol Empire, the religious state of Tibet, Jettison, the Islamic state of Turkestan, and others.Multicultural society of Kashgar to the accession of China, was very connected to the Kokand khanate. The very word «Kashgar» is still interpreted by scientists in different statements. In my opinion, the word «Kashgar», like other names of towns and villages of Tajikistan, out of the ancient Persian (Sogdian) language, such as «Vulgar», «Otogar», «Begar» and others.

Текст научной работы на тему «ПОЛИТИЧЕСКИЕ СОБЫТИЯ В ВОСТОЧНОМ ТУРКЕСТАНЕ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА МЕЖГОСУДАРСТВЕННЫЕ ОТНОШЕНИЯ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ В XVIII-XIX ВВ»

УДК:93

ББК63.5(5Т).3

ТАЪСИРИ BG^EA^GH СИЁСИИ ТУPKИCТOHИ ШАРЦЙ БА MУHGCИБGТИ БAЙHИДAБЛAТИИ XGHH^GH GCИЁИ MHËHA ДАР ACP^GH XVIII-XIX

CAИДGБ С. М.

Донишгохи давлатии тичорати Точикистон

Минтакаи чyFpофие, ки имpyз бо номи КошFаp шинохта шyдааст, даp гузаштах,ои дyp, даp хдйати чандин давлатх,о ва импеpияx,о, ба мисли импеpияx,ои Теин (Хитой), Хоконии TypK, импеpияи мyFyлx,о, давлати динии Тибет, Йеттиша^ ва Давлати исломии Тypкистони шаpкй шомил бyда, имpyз яке аз ша^хои калони нохдяи маъмypии Синзян УЙFypи Ч,ХХ ба х,исоб меpавад. Он таъpихи беш аз ду x,азоp сола дошта, тибки ахбоpи таъpихнигоpон, аз OFOЗи ташкилëбиаш, пайванди кавие бо маpдyмони оpиëии фалоти Помиp ва атpофи онpо доштааст. Доиp ба маънои лyFавии истилохд «КошFаp», олимон фаpзияx,ои гyногyнpо пешних,од намyдаанд. Хдочанд ки pочеъ ба маънои калимаи «КошFаp» фаpзияx,ои гуногун пешних,од шудааст, масалан, х,иссаи аввали ин калима «кошй» ryë аз забони yЙFypй маънои макони фypyши санг, аниктаpаш «санги нефpит» аст.Ба акидаи инчониб ин вожа аз забони фоpсии кадим саpчашма мегиpад ва хдмчун калимаи сyFдй даp катоpи исмх,ои ифодакунандаи номи шах£у дех,оти Моваpоyннаx,p, мисли ФалFаp, УтоFаp, БеFаp ва Fайpаx,о мавкеи хyдpо доpад. Таъpихи асpx,ои миëнаи КошFаp низ, чун халвдои дигаpи Осиëи Маpказй, пас аз вокеах,ои мудхдши ба саpи маpдyм оваpдаи мyFyлx,о, пyp аз фочеа ва вайpонкоpиx,о будааст. Баpои даp зеpи нуфузи худ каpоp додани КошFаp ва музофоти атpофи он куввах,ои сиëсие чун хоних,ои Осиëи Миëна, Хитой, x,аpакатx,ои озодихох,она бо саpваpии Хочах,ои бyзypг, ки аз чониби маpказx,ои Хилофати исломй (даp он рангом Тypкияи усмонй С.С.) ва гох,е аз чониби саpони хонигаpиx,о ва маpказx,ои динй ва чаpаëнx,ои мазхдбие, чун «неъматуллохдя», «накшбандия», «увайсия» ва дигаpx,о маблаFгyзоpй ва созмондих,й мегаpдиданд, накши боpизи хyдpо гузоштаанд.Мавкеи муносиб ва даp маpкази чоppоx,аи тичоpатии Шорохи бyзypги Абpешим каpоp гиpифтани шах£и КошFаp, сабаби бештаp мавpиди таваччух, каpоp доштани он нисбат ба маpказx,ои маъмypии дигаpи хдмин минтака, чун Янги X^^p, Ёpканд, Хутан ва дигаpx,о гаpдидааст.Ин шах£ даp осоpи таъpихй чун маpкази маъмypии вилоятх,о ва давлатх,ое мисли Юэчих,о (асpи II то м.), Хоконии тypк (асpи IV м.), Кдоахондан (асpи Х1),Давлати исломии Тypкистони шаpкй (с.1933-1934) ва баъзан чун ифодакунандаи номи давлат ва ë хонигаpй зи^ ëфтааст.

16

Ба xамагон pавшан аст, ки аз замони пайдоиши давлати Сищои Хитой (аз соли 644), то OFOЗи асpи ХХ КошFаp чун маpкази сиëсй, маъмypй, динй, фаpxангй, xаpбй ва ик;тисодии к;исмати Fаpбии Хитой будааст.Пас аз xyчyми Темypланг даp охиpи асpи XIV ба ислом гаpавидани аxолии КошFаp 0F0З меëбад. Лозим ба тазаккyp аст, ки аввалин маpотиба даp к;атоpи номxои Тypкистони Шаpк;й, Йеттиша(x)p, истилоxи «Бyхоpои хypд»-pо ба КошFаp афсаpи xаpбии Россия ва шаpкшинос Ч. Алихонов истифода каpдааст. Ба Бyхоpо (xаpчанд Бyхоpои хypд xам бошад) ташбеx додани КошFаp ва атpофи он маънои онpо дошт, ки даp КошFаp низ аз нишонаxои пешpафтаи тамаддуни точикони Бyхоpо даp бисëp чанбаxо ба назаp меpасид. Ин истилоx («Бyхоpои хypд»), асосан пас аз ниматобеъ гаштани Амоpати Бyхоpо аз чониби pyсxо маъмул гашт. Минбаъд, нуфузи доиpаxои сиëсй ва диние, ки маpказашон даp хонщои Осиëи Маpказй к;аpоp доштанд, боpxо кyшишxои даp зеpи таъсиpи худ каpдани мyсyлмонxои КошFаp ва атpофи онpо каpдаанд. Ба ин мисол шуда метавонад, имоми таpик;ати нак;шбандия бо исми Аппак Хоча, (номи пyppааш Дидоятулло Афак Хоча ибни Хоча Мyxаммад Юсуф (1626-1693), ки бо Далай Лама, пешвои динии бyтпаpастони к;исми чанубу Fаpбии Хитой xамнишин xам гаpдидааст. Тамоми xаpакоти динй ва мyбоpизаxои оштинопазиpи «^оздашьи pоxи ислом, баxpи озод сохтани ин саpзамин аз «бедищо» мутадовим юpиш ташкил менамуданд, маxз Ч0нибдоpон ва авлодону меpосхypони Дидоятулло Афак Хоча буданд.Масалан, муносиботи байнидавлатии хонщои Осиëи Миëна бо xамсоягони хеш, аз чумла бо xамсояи xамдинy хдмзабони шаpк;ияшон, яъне КошFаp хеле гyстаpиш ëфт.[5,с.9.] Аз xамин вак;т шypyъ намуда, кyшишxои аз худ каpдани КошFаp аз чониби Хонии Хукднд бештаp зоxиp гаpдидааст. Аз «чанголи бединон», яъне аз зеpи зулми хитоиxо озод намудани саpзамини мусулмоннишини музофоти КошFаppо бештаpи мусулмонони Осиëи Маpказй низ чонибдоpй менамуданд ва ба самти КошFаp лашкаp кашидани к;yвваxои мyсаллаxи хонии Хyк;андpо даp якчоягй бо F0Зиxои pоxи ислом маблаFгyзоpй низ мекаpданд, ки даp мавpидаш зикp хоxем каpд. Пас аз pyйдоди вок;еаxои сдасии миëнаи асpи XVIII даp Эpон, махсусан баъди вафоти Нодиpшоxи Афшоp, вазъи сиëсии минтакд таFЙиp каpд. Аз чониби дигаp, бесаpиxо, вайpонкоpиxо ва Fоpатгаpиxое, ки аз чониби мyбоpизони pоxи озодй даp саpзамини КошFаp pyй медод, хашму Fазаби хитоиxоpо ба боp меоваpд. Дукумати Хитой ин амали мyбоpизони pоxи исломpо Fайpик;онyнй пиндошта, шypишгаpонpо аз кулли минтакди Тypкистони Шаpк;й, аз чумла аз КошFаp меpонд. Даp акдби ин гypезаxо, ки ба самти Хукднд пас мегаштанд, даxxо xазоp аxолии мусулмони KpшFаp низ аз таpси аз чониби лашкаpи хитоиxо кушта шуданашон, макони зисти хyдpо таpк намуда, бо зану фаpзандони худ pоxи Хукднд ва дигаp минтак^ои Осиëи Маpказиpо пеш

мегиpифтанд.Чyнин шypишxои зиддихитой, аз соли 1758, ки хитощо КошFаppо забт намуданд, ба тавpи муназзам pyх медод.Хитощо мачбyp гаpдиданд, саpваpи шypишгаpон, хочазодагон Ч,аxонгиp тypа ва Даккyлиpо баpои xабси абад ба хонигаpии Хуканд бифиpистанд ва баpои даp xабс нигоx доштани онxо, xамасола ба хони Хива маблаги пулй паpдохт намоянд.Аммо,тиpамоxи соли 1818, зимни ба шикоpи беpyназшаxpй сафаp каpдани хони Хива Умаpхон, онxо аз xабс фиpоp намуда, даp даштxои Алай шypишгаpони ба самти КошFаp xаpакаткyнандаpо чамъ менамоянд [7,с.109]. Даp аввал ба ощо имконияти ба самти КошFаp pафтан даст намедиxад, аммо пас аз заминчунбии сахте, ки соли 1822 даp Хуканд pyх додааст, аз фypсат истифода бypда, бо каме омодагй ба самти КошFаp pавона мешаванд.Соли 1826 чонибдоpони чанги мукаддас аз шаxpy навоxии Хуканд, аз Уpотеппаю Шаxpисабз хони Хyкандpо талкин менамоянд, ки даp ишF0ли Йеттишаxp ба Ч,аxонгиp тypа кyмак pасонад. Дамин тавp, xам мешавад ва бо кyмаки Мyxаммадалихон, Ч,аxонгиp тypа ба Йеттишаxp œx^ шуда, ^prô 9 моx xy^p0rnñ мекунад: Ч,аxонгиp тypа ниxоят, пас аз воpид шудан ба КошFаp, хyдpо «^озй» эълон каpда, бо ^маки хукандщо, инчунин ^pFrox0, мехоxад, ки KpшFаppо ба дасти худ гиpад. МаблаFxои пулии зиëде аз xаp гyшаи Осиëи Маpказй ва беpyн аз он аз мусулмощо ба дасти y меpасид. Мyxаммадалихон xам соли 1826 ба Ч,аxонгиp кyмак меpасонад.Пас аз 9 моxи забт шудани ^ошFаp аз чониби шypишгаpон, бо pасидани лашкаpи муназзами 70 xазоpаи хитоиxо, Ч,аxонгиp шикаст мехypад ва yp0 киpFизxои Олой дастгиp каpда, ба хитоиxо месyпоpанд.Соли 1828 Ч,аxонгиppо даp панчаpаи оxанин, якчанд pyз даp Пекин xамчyн хоин нигоx дошта, сипас ба тавpи ваxшатнок ба катл меpасонанд.Ин вокеаpо сайëx Вуди англис низ тасдик мекунад [7,с.25 ]. Аз чониби дигаp xамон сол (1826), амиpи Бyхоpо Дайдаp тавассути сафиpаш Исматуллобий ба хони Хуканд Мyxаммадалихон баpои «муваффакона» бозгашт каpдан аз <^азавот» баp зидди кофаpxо тyxфаxо мефиpистад ва Мyxаммадалихон низ тавассути сафиpонаш Султонхон ва Азимбой ба амиpи Бyхоpо Дайдаp xадяxои хyдpо иpсол менамояд. Аз ин баpмеояд, ки ба амиpон ва хощои Осиëи Миëна, xyчyм каpдан ба КошFаp ва иштиpок даp чанги мукаддас, баxpи озод сохтани хоки он xамеша даp авлавият ^p0p доштааст. Аз соли таъсиси хонии Хуканд то соли 1830, даp самти шимолу Fаpбй, якчанд маpотиба чунин кyшишxо анчом ëфт. Дамон тавpе ки зикp гаpдид ба Мyxаммадалихон низ ин коp даст додааст. Аммо, он деp давом намекунад ва каpиб xамаи чунин юpишxо бебаpоp анчомидаанд.На танxо бебаpоp xатто бо кyштоpи xазоpxо аxолии бегyноxи Тypкистони шаpкй аз чониби аpтиши хитоиxо хотима пазиpyфтааст.Масалан, соли 1830 кyшишxои хон Юсуфхоча (додаpи Ч,аxонгиp) бо кyштоpи 80000 бегyноx меанчомад. Мyxаккик Тypсyнов Б.Р. даp хусуси ба Хуканд фиpистода шудани сафиpи хитой аз чониби генеpал

Чан Лин ва имзо шудани сyлxнома мдани Хуканд ва Хитой маълумоти нодиp медщад. Дакикатан xам даp мукобили Хитой муковимат каpда тавонистан ва ба шаpтномае, ки пyppа манфиати хонии Хyкандpо нишон медщад, имзо каpдан коpи осон набуд.Ин амал натичаи фаъолияти хуби дипломатияи хонии Хyкандpо даp xамон давp нишон медиxад [10,с.20].Соли 1838 xокими «сохтаи» Еpканд ва КошFаp Хон Хоча, ки шахси такводоp будааст, пас аз пахш шудани шypиши зиддихитой даp Бадахшон пинxон мешавад, вале шоxи Бадахшон ypо ба асиpй мегиpад. Даp он вакт чунин pасм будааст, ки xангоми пазиpyфтани зеpсyлтагии Хитой ë ин ки ба вассалияти Хитой воpид шудан сафиpони хyдpо бояд бо санщои кимматбаxо ба назди импеpатоpи Хитой мефиpистоданд.Чyнин амалpо солxои 1764 ва 1769 аз чониби шоxони Бадахшон мyшоxида менамоем. Ин нишондщандаи он аст, ки Бадахшон даp он вакт сахт пойбанди Хитой будааст[7,с.56].Пайванди мyносибатxои xокимони Бадахшон бо Хитой, каxpи xокимони мусулмони минтакаpо меоваpдааст ва зидди онxо лашкаpкашиxо каpдаанд.Аз ин чост, ки соли 1820 xyчyми XOкими Кундуз Мypодбек тавассути каламpави Бадахшон ба чануби KошFаp сypат гиpифтааст.Юpиши навбатй ба KошFаp соли 1847 бо саpваpии яке аз хочазодаxо бо номи Катта тypа (ypо Хоча тypа ва Эшонхон тypа xам мегуфтаанд С.С.), сypат мегиpад. У талабгоpи тахти XOкимй даp KошFаp буд ва баpои забти KошFаp теъдоди зтеди FOЗиëнpо Xидоят менамояд.Даp шаxpи Ош ба y киpFизxо xамpоx мешаванд. Ба ^HpFroxO 2 бий, яке Хидиpбий ва дигаpе Олимбий pоxбаpй мекаpданд.Ин навбат низ KошFаp аз чониби FOЗиëн, яъне Катта тypа ишFOл мешавад. Аммо, Мусулмонкул, Хидиpбий ва Олимбий, Катта тypаpо ба xоли худ гузошта бо сабабxои ба мо номаълум, бо кyвваxои киpFизии худ KошFаppо таpк мекунанд. Катта тypа xам аз таpси танxо монданаш py ба гypез ме-ниxад. Хитоиxо xамаи кошFаpиxои ба ин амал вобаста бyдаpо бо тамоми аxли хонаводаашон аз KошFаp меpонанд. Зимистони каxpатyни xамон сол (1848) кyдаконy пиpон ба xалокат меpасанд. KошFаpиxо даp Хуканд дyхтаpони хyдpо (бо 2-4 pyбли pyсй) аpзон мефypyхтанд, то ин ки поpаи ноне даpëб кунанд[7, с.125].Хони Хуканд Маллабек бо фиpистодани сафиpи худ Абдyфаттоx мyносибаташpо бо Хитой хеле хуб намуд. Ин муносиботи хайpхоxона аз соли 1859 OFOз мешавад.Сафиp ба ша^и Ёpканд меояд. Дангоми ба самти Пекин pаxсипоp шудан, ypO ичозати сафаp намедиxанд ва пас аз чанд муддат сафиppо ба катл меpасонанд. Ин амалpо xокими Ёpканд ичpо мекунад, аммо баъдтаp аз каpдаи худ пушаймон xам мешавад ва ба Хуканд бо сафиpони хеш тyxфаxои киммат мефиpистад. Аммо, Маллабекхон ин тyxфаxоpо кабул намекунад. Сафиpи дигаpи Хyкандиxо бо номи Махдуми Конибодомй ба Ёpканд фиpистода мешавад Махдум даp Ёpканд муддати даpоз икомат мекунад ва боз пас мегаpдад. Намояндагони махсус, яъне чосусони кишваpxои xамсоя ва

абаркудрат, мисли англисхо ва русхо дар омузиш ва дахолати корхои сиёсии Кошгар фаъол буданд.Соле набудааст, ки фиристодахои махсуси Хукумати Англия ба Кошгар наоянд.Бештари онхо аз Бадахшон низ дидан мекарданд. Соли 1836 англис Вуд (хамсафари Борнс) аз Кобул, Кундуз, Бадахшон бо хамон рохе, ки Марко Поло дидан карда буд, рох мепаймояд, кули Сарикол ва Помирро хазинаи чамъшавии оби Оксус (Амударё) меномад. Аммо, бо огози чанги аввали англису афгон аз соли 1838, кариб 20 сол ба сарзамини Бадахшон аз аврупоихо касе кадам нагузоштааст.Танхо соли 1857 олим А. Шлагинтвейт ба Кошгар рох меёбад ва чунон ки зикр гардид, дар шурише, ки аз чониби Валихон тура (аз авлоди Хоча Аппак - хони собики Кошгар) ба амал омада буд, сар бурида мешавад.Сабаби кушта шуданаш, ба Валихон нишон надодани навиштахояш ё худ сафарномааш будааст.Сипас, майор Мангомери ё Абдулмачид соли 1860 аз Бадахшон ба Кошгар рох ёфта буд ва Мирзо солхои 1868-70 ба он чо сафар кард. Тобистони соли 1857 яке аз авлоди хочазодахо бо номи Валихон тура шуриши мардумиро бар зидди зулми манчурихо огоз намуд.Пас аз як сол, хитоихо шуришро пахш намуданд ва Валихон тура аз самти Помир ба Дарвоз расид, аз чониби шохи Дарвоз Исмоил дастгир шуда, ба Хуканд ирсол гардид. Дар он айём русхо даштхои киргиз-кайсакхоро ишгол намуда буданд ва англисхо Хиндро нигохбонй мекарданд. Русхо ба хотири ором нигох доштани Туркистони Шаркй ба мудохила дар умури Кошгар огоз намуда буданд. Кошгар, ки сад сол кабл дар соли 1760 аз чониби хитоихо забт шуда буд, то соли 1860 хдмчун минтакаи бахснок, миёни Чин, Россия ва Англия бокй монда буд. Россия Чокан Валихонов ном казоки 22-соларо ки дар Вазорати мудофиаи Россия хизмат мекард, барои корхои иктишофй ва маълумотандузй ба Кошгар фиристод [3,Введ;6,с.258].Барои пинхон доштани сирри масъала, ба у номи «Олимбой»-ро доданд, шугли точирй барои ичрои чунин амал, айни муддао буд.Чокан Валихонов, ки шаркшинос буд, аз Кошгар дастхатхои зиёдеро чамъоварй намуда ба ватанаш овард, ки бештари сарчашмахои хаттй ба забони форсй-точикй буданд. Аз чумла, «Тазкираи султон Сатук Бугрохон», «Тазкираи Туглук Темурхон», «Тазкираи Хочагон», «Абумуслими Марвазй» ва гайрахо.Сарчашмаи дигаре, ки дар бораи хаёти сиёсиву ичтимой ва таърихию фархангии Кошгар маълумот медихад, ин «Таърихи Синзян» (соли таълифаш 1892) мебошад, ки аз чониби Мухаммади Олам навишта шудааст.Дастхати нодирро консули дар Кошгар будаи русхо Н.Ф. Перовский дастрас намуда, ба А.А.Семёнов месупорад ва дар навбати худ А.А.Семёнов ин дастхатро ба В.В. Бартолд додааст. Ба русй ин китоб «Источник по истории Сыньцзяна» («Сарчашма оид ба таърихи Синтсзян») ном дорад. В.В. Бартолд онро ба Осорхонаи осиёгии Петроград супоридааст, ки аз 61 сахифаи 11 сатрй иборат аст.Сарчашма доир ба вокеаи шуришро сарварй кардани заминдори

калон Дабибулло ва нияти КошFаpy Ёpкандpо ишF0л каpдан ва давлати Хyтанpо созмон додани yp0 даp баp гиpифтааст.Даp 0F0З Дабибулло аз хони Хуканд ëpï мепypсад, хони Хуканд ба назди y Яъкyббекpо мефиpистад. Аммо Яъкуббек, ба чои ëpï pасондан бо кyмаки англисxо ба КошFаp соxиб мешавад [6,с.361].Саpчашмаxои дигаp низ доиp ба ин шypиш маълумот медиxанд. Вокеаxои даp соли 1865 KpшFаppо ишF0л каpдани Бyзpyкхон, ки аз авлоди Хоча Аппак буд ба ин мисол шуда метавонад. Даp муддати кyтоx аз бенизомй даp Пекин истифода бypда Бyзpyкхон бо чандин давлатxо, xатто бо Диндустони англисxо низ сафоpат баpкаpоp мекунад. Даp ин боpа муаллифи «Таъpихи Шаxpyхй» чунин менигоpад: «Даp соли нyxyм аз чулуси Бyзpyкхон ибни Ч,аxонгиp бо чанд xазоp одами хукандй ва кошFаpй инфиpоp намуда,дохили КошFаp гаpдиданд.Даp соли даxyм аз чулус Исобеки меxтаp низ инфиpоp намуда, дохили КошFаp гаpдид..., даp соли ëздаxyм аз чулус (чулуси Бyзpyкхон С.С.) буд, ки Fайpат даp ниxоди Мyxаммад Алихон (хони Хуканд, солxои 1822,1842 С.С.) ва аpкони давлат боло гаpдида, ба маслиxати кушуни Fазо даpафтоданд ва мегуфтанд, ки ба ин дабдабаи султонй ва асомии хоконй каxолат ваpзида, таFофyл намоем, аз доиpаи номдоpй ва аз зyмpаи коpгyзоpй дyp афтода бошем...»[11,с.114].Аммо, деpе нагузашта КошFаp тавассути фаpмондеx Яъкуббек ишF0л шyд.Fайp аз англисxо, кишваpxои дигаp, аз чумла Россия, давлати таъсисдодаи Яъкуббе^о ба тавpи pасмй нашинохтанд, зеpо нахостанд бо Хитой мyносиботpо тиpа созанд. Гаpчанде, ки Яъкуббек хyдpо аз англисxо дyp нигоx медошт, аммо англисxо мехостанд бо xаp p0x бо y наздик шаванд. Бояд гуфт, ки табаддулоти xаpбй ва ба даст оваpдани xyкyмат даp КошFаp ба Яъкуббек маxз бо ^маки силоxxои англисй сypат гиpифта буд.Ба назди Яъкуббек чосусони англис омаду pафт доштанд. Танxо соли 1868 се нафаp чосусони англисpо ба кайд гиpифтаанд: пандитxо (чосусони аз xиндтабоppо англисxо чунин меномиданд) Мyxаммад Дамид, Ч^ч Хейyоpд ва Робеpт Шоу. Яъкуббек, ки хyдpо Бадавлат лакаб гузошта буд, ба саволи Шоуи англис даp боpаи бо Англия наздик шудан чунин гуфта буд:«Маликаи Англия мисли офтоб аст, ки бо нypаш xама чоpо гаpм мекунад. Ман, ки даp мавкеи саpдй каpоp доpам, мехоxам, ки чанде нypи эшон ба ман чилва намояд...».Албатта, бо иттиxод бастани англисxо бо КошFаp, иттиxоди наве баp зидди Россия ва Хитой ба вучуд омаданаш мумкин буд.Ин иттиxодpо Англия бо саpваpи Тypкия султон Абдулазиз метавонистанд xамчyн чаpаëни динии исломй баp зидди Россия ва Хитой ба rap баpанд.Як муддат (то соли 1877) чунин xам шуд. Бо маблаFи пулии зиëде, ки аз Тypкия ва Англия ба КошFаp воpид мегаpдид, коpхонаxои силоxсозй сохта шуданд Максади xамаи ин омодагиxо тасхиpи хониxои Осиëи Миëна ва аз он чо pондани pyсxо буд. Рyсxо бошанд, то ба анчоми фочеа интизоp нашуда, соли 1870 бо фаpмони Александpи II баpои пешгиpй каpдани

xyчyми англисxо Кyлчаpо забт намуданд. Даp ин юpиш генеpал Колпаковский диловаpй нишон дода, соxиби нишони Геоpгияи Мукаддаси даpачаи 3 гаpдид.

Докими Саpикол Алафшоx ба Яъкуббек, ки даp KошFаp xyкyмати хyдpо созмон дода буд, саp намефаpоваpд. Яъкуббек Алафшоxpо таъкиб мекунад ва соли 1868 бо xамин баxона аxолии таxчоии Саpиколpо ки аз точикони таxчоии кадими ончо буданд, бадаpFа мекунад ва онxо ба KошFаp ва Яpкент мyxочиp мешаванд.Мyxаккики точик Дайдаpшо Пиpyмшоев дypyст тазаккyp додааст, ки бо забт шудани Хуканд аз чониби pyсxо даp соли 1876, англисxо, афFOнxо ва хитощо бо xаp восита воpиди КошFаp ва саpзамини Помиp шуда, ба вокеаxои сиëсии он чо таъсиp pасондан_ мехостанд[8.с.301]. Аммо, такдиp ба Яъкуббеки Бадавлат омад накаpд. У соли 1877 ба тавpи муаммоангез вафот каpд, гyë ypO заxp дода бошанд.Пас аз чанде соли 1878 бо xyчyми хитоиxо тамоми саpзамини КошFаp валангоp шуд ва беш аз 10 xазоp чyнгаpxовy дунгащо ба хоки Россия паноx оваpданд.Бо xамин таъpихи давлатдоpии Яъкуббек низ ба анчом pасид [6,с.612].Хитоиxо KошFаp ва Саpиколpо тасхиp намуда, то Яшилкул соxиб мешаванд, яъне Помиpи Шаpкиpо пyppа ишFOл мекунанд.

Муаллифи маколаи «Кишваpи Помиp» Зайтсев даp хусуси сохтани pоxи оxан то саpxади KошFаp пешниxоде менамояд. Ба акидаи y чунин амал баpои пешpафти тичоpат кyмак меpасонад. Англисxо баpои пеш бyp-дани тичоpат даp Динд яpмаpкаxо ташкил мекаpданд [4-2 с.16 ].

Чуноне ки зи^ шуд, хочаxо (аз авлодони Хочаи Аппак) максади бозпас гиpифтани KошFаppо аз Хитой доштанд, аммо xамеша ба шикаст py ба py мешуданд. Шоxи Бадахшон Султон шоx, яке аз хочазодагони FOЗиpо бо исми Боpонид, ки ба самти y гypеза шуда буд, саp бypида, ба импеpатоpи Хитой фиpистод. Саpи бypидаи y, даp панчаpаxои тахтагини назди даpвозаи шаxpи Пекин якчанд pyз ба намоиш гузошта шуд. Даp аввал шоxи Бадахшон намехост, ки чунин ^ppO анчом диxад, яъне pоxбаpони шypишpо хоx зинда ва ë мypда ба хитоиxо сyпоpад. У аpз каpда буд, ки чунин нахохдд каpд, вагаpна ба Fазаби авлодони паëмбаpи ислом гиpифтоp хоxад шуд.Вакте ки аpтиши хитоиxо бо саpваpии генеpал Фу Дэ ба пойтахти y наздик омад ва rnTOp дод, Султон шоx мачбyp шуд, ки саpваpони шypиш ва xокимони худхондаи КошFаppо, ки даp саpзамини y паноx бypда буданд, саp бypида, ба хитоиxо сyпоpад.

Бадахшон xамеша даpгиpи вокеаxои сиëсии Тypкистони Шаpкй, яъне KошFаp будааст. Масалан, даp даpгиpиxо миëни хочаxо, ки касди бозпас гиpифтани Хутан, яъне KошFаppо аз Хитой мекаpданд, генеpали хитой Фу Дэ шypишгаpонpо таъкиб мекунад ва бо ^маки шоxи Бадахшон дастгиp менамояд[4.1,с.25].Пас аз гузашти 50 сол, xокими Кундуз он амали шоxи Бадахшонpо «ëдоваpй» каpда ба Бадахшон лашкаp мекашад ва касоси

кушта шудани он хочахоро гирифтанй мешавад. Сабаби асосии Кршгарро гирифта натавонистани фиристодахои хукумати вакти хонии Хуканд дар он буд, ки ин шуришгарон байни хамдигар муттахид ва якпорча набуданд. Муборизони рохи озодии ^ошгар, ки бештар аз самти Хуканд ба мубориза огоз мекарданд, худро аз чонибдорони силсилаи накшбандия ё ин ки аз кухи Сафедбудахо (Октаклй) медонистанд. Гурухи дигар худро аз чонибдорони Исходи Валй ё ин ки аз кухи Сиёхбудахо хисоб мекарданд.Мавчудияти чунин тафрикахо муборизони рохи исломро, ки максадашон аз «бединхо», аз хитоихо гирифтани сарзамини ^ошгар буд, ботил месохт ва хитоихо хамеша бо вучуди доштани артиши кам бар онхо галаба мекарданд. Аз ин мухолифатхои онхо хитоихо хуб истифода карда, онхоро шикаст медоданд ва ба чониби Хуканд меронданд. Пас аз омузиши пурраи Бадахшонзамин, англисхо дар огози музокироти сархадбандй миёни Россия ва Британияи Кабир, сархади ду давлатро-бо хати кули Зоркул (Виктория) таксим карданй мешаванд.Аз ин таксимот чониби хукумати шохии Афгонистон розй буданд. Аз ин чост, ки соли 1889 Вахон, Шугнон ва Рушони Бадахшонро ишгол мекунанд. Дар хамон сол англисхо хонигарии Канчутро, ки дар кисмати чанубии Помир мавкеъ дорад, забт мекунанд. Максади асосии англисхо, ин харчй дуртар будани русхо аз сархадоти Диндустонии Британия будааст. Аммо музокироти соли 1895 миёни Англия ва Россия хати сархадро то мавкеи имрузааш тагйир медихад [2.с.643].

АДАБИЁТ

1. Еафуров Б.Е. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна /Б.Е. Еафуров. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна.-Китоби дуюм. Душанбе: Ирфон, 1998.-413с.

2. Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и в России / В.В Бартольд. История изучения Востока в Европе и в России Л.1925-674 с.

3. Валиханов Ч. Ч. Сочинения // ЗРГО.-Т. 24 //Ч. Ч. Валиханов. Сочинения. ЗРГО.-Т. 24. -Спб., 1904; Он же. Собр. соч. -Т. 1. - Алма-Ата, 1961.-Т.2,1962.-526 с.

4.1. Туркестанский сборник сочинений и статей относящихся до Средней Азии вообще, Туркестанского края в особенности. (составитель В.И.Межов. (ч.1-150). СПб.,1878 г. // Н.П.Корытов.Самозванец Пулатхан ч.1,Ежегодник Ферганской долины. Новый Маргелан, 1902 г.

4. 2. Туркестанский сборник сочинений и статей относящихся до Средней Азии вообще, Туркестанского края в особенности, (составитель В.И.Межов (ч.1-150). СПб.,1878 г. // В.Н.Зайцев. Памирская страна. Ежегодник Ферганской долины. Ч.2. Новый Маргелан, 1903 г. 5.Камол.Х. История вторжения кочевых племён Дашт-Кипчака в Среднюю Азию (ХУ1в.). Автореф. на соиск.д.и.н./ АН РТ -Душанбе, 2007.-52с.

6. Медведев А. Война империи/А. Медведев. Война империи.Тайная история борьбы Англии против России. М.,2016.-796 с.

7. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства.-Казань, 1886.-219 с.

8. Х. Пирумшоев. Концептуальные вопросы истории и историографии таджикского народа [Текст]: Сборник статей / Составитель и редактор д.и.н., проф. С. Мухиддинов.- Ч.1.-Душанбе: Ирфон, 2014.-528 с.

9. Саидов А. Политическое и социально-экономическое положение Бухарского ханства в XVII-первой половине XVIII вв. Автореф. На соиск. д.и.н./ АН РТ-Душанбе, 2007.-49 с..

10. Турсунов Б.Р. Муносибатдои дипломатии Хонигарии Хуканд дар давраи дукмронии Мудаммад Алихон (1822-1842) //Номаи донишгодй, №1, (58), 2019. С. 20-23.

11. Мулло Ниёз Мудаммади Хукандй. Таърихи Шадрухй. Казон, 1302д.-162с.

ТАЪСИРИ ВО^ЕА^ОИ СИЁСИИ ТУРКИСТОНИ ШАРЦЙ БА МУНОСИБОТИ

БАЙНИДАВЛАТИИ ХОНИ^ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСР^ОИ XVIII-XIX

Макола фарогири масоили дипломатй, сиёсй, иктисодй ва ичтимоии яке аз музофотдои таърихии Осиёи Марказй мебошад, ки бо истилоди сущи кадим Кошгар номгузорй шуда, дар тули таърихи чандиндазорсолааш, дар дайати давлатдо ва империядои дар дамин минтака мавчудбуда, шомил шудааст.

Мавкеи аз нигоди стратегй мудимми чойгиршавии Кошгар сабаби дама он пешрафтдо ва нокомидо дар таърих ва сарнавишти миллатдои ин кишвар гардидааст. Муаллиф кушидааст, ки вазъи нобасомони муносибатдои байнидавлатии Кошгарро бо кишвардои дамчавори он дар асрдои XVIII-XIX бозтоб намояд.

Калидвожацо: Осиёи Марказй, Кошгар, Хитой, Хоца^о, Бадахшон, шуришуои зиддщукуматй, Россия, Хуцанд.

ПОЛИТИЧЕСКИЕ СОБЫТИЯ В ВОСТОЧНОМ ТУРКЕСТАНЕ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА МЕЖГОСУДАРСТВЕННЫЕ ОТНОШЕНИЯ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ

В XVIII-XIX ВВ.

Данная статья посвящена изучению политической ситуации и дипломатических взаимоотношений Кашгара со Среднеазиатскими ханствами в XVIII-XIX вв., на основе сушествующих исторических источников. Сегодня Кашгар является частью КНР. Кашгар входил в состав многих государств и империй таких как Цин, Тюркский каганат, Монгольская империя, Тибетское религиозное государство, Йеттишахр, Туркестан и другие. Многонациональное общество Кашгара до присоединения к КНР было очень связано с Кокандским ханством.

Средневековая история Кашгара, как и других земель Средней Азии, была подвержена испытаниям. Но и в поздний период, когда Кашгар входил в сферу влияния ходжей, они постоянно держали народ в состоянии бунта и захвата власти, поэтому в обществе всегда царил страх войны и мести провинциальных (джунгар) или центральных властей. Например, попытки во главе Сарымсака восстановить власть династии Ходжей в 1763 году, а также других восстаний во главе Джахонгира в 1826-27гг.; через три года, в 1830 году кокандские войска во главе с Мадалиханом напали на Кашгар - все это говорит о тесных связах Кашгара со среднеазиатскими ханствами.

Ключевые слова: средневековая история, Кашгар, Средняя Азия, монголы, союзники, ходжи, восстания, захват власти, джунгар, источники.

POLITICAL EVENTS IN EAST TURKESTAN AND ITS IMPACT ON INTERNATIONAL RELATIONS OF THE CENTRAL ASIAN KHANATES IN XVIII-XIX

CENTURIES

Today Kashgar is part of the people's Republic of China. In the distant past to the recent times, Kashgar was part of many States and empires such as the Qing,the Turkic Kaganate,the Mongol Empire, the religious state of Tibet, Jettison, the Islamic state of Turkestan, and others.Multicultural society of Kashgar to the accession of China, was very connected to the Kokand khanate.

The very word «Kashgar» is still interpreted by scientists in different statements. In my opinion, the word «Kashgar», like other names of towns and villages of Tajikistan, out of the ancient Persian (Sogdian) language, such as «Vulgar», «Otogar», «Begar» and others.

Key words: Kashgar,China, Qing, Turkic Kaganate, Mongol Empire, Tibet, Jettison, the Islamic state of Turkestan, Central Asian.

Сведения об авторе: Саидов Султон Махмадович, доцент кафедры общественных наук Таджикского государственного университета коммерции. Адрес:734055, г.Душанбе, улица Дехоти 1/2 .Тел. (+992)935-01-33-12.

Information about the author: Saidov Sulton Makhmadovich-dosent CGUT.Address: 734055,Tajikistan, Dushanbe City, str. Dekhoti ^ Tel: (+992) 935-01-33-12.

УДК: 342.(575.3)

КОНСТИТУЦИЯ СУВЕРЕННОГО ТАДЖИКИСТАНА И ЕЕ РОЛЬ В УКРЕПЛЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННОГО СТРОЯ

ШАРИФЗОДА М. Т.

Институт истории, археологии и этнографии имени А. Дониша

В 90-е годы ХХ в. на заре становления новой суверенной республики, в деле укрепления основ государственной независимости и создания новых структур власти перед государством и обществом стояла судьбоносная задача - сохранение суверенитета и реформа политико-правовой системы. Для этого необходимо было принять новую Конституцию Республики Таджикистан.

Этап разработки первой Конституции Таджикистана начался, когда республика еще была в составе СССР. За период существования республики в составе Союза ССР с 1929 по 1978 гг. были приняты четыре конституции. Последняя советская Конституция от 1978 г. действовала до 1994 г. В целом, становление Конституции как политико-правового института и его окончательное формирование, как правового учреждения приходится на период Таджикской советской республиканской государственности в составе СССР (1931-1991гг.) [13,57]. После объявления о перестройке на съезде КПСС в апреле 1985г., разработанные изменения в общественной жизни требовали проведения глобальных реформ во всех сферах.

Под «организационно-политические мероприятия» перестройки требовалось подвести правовую основу, так как старая законодательная база не могла отвечать новым требованиям. С учетом этого принимается политическое решение о необходимости разработки новой Конституции, как для всего Союза, так и для союзных республик [5,15].

В 1988 г. Верховный Совет СССР принял проект конституционной реформы [13,117], которая подразумевала создание двухуровневой системы представительных органов, пост Президента СССР, строительство социалистического правового государства, а начиная с 1990 г. предпологала пе-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.