Научная статья на тему 'ПОЛИСЕМИЯ-ОДНОЙ ИЗ СПОСОБОВ ХУДОЖСТВЕННОЙ ИЗОБРАЖЕНИЕ'

ПОЛИСЕМИЯ-ОДНОЙ ИЗ СПОСОБОВ ХУДОЖСТВЕННОЙ ИЗОБРАЖЕНИЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
236
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МНОГОЗНАЧНОСТЬ / ПОЛИСЕМИЯ / РОМАН / ОБРАЗ / ТОНКОСТЬ / СТИЛ / ХУДОЖСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ / ПРОИЗВЕДЕНИЯ / ПРИЕМ / ГЕРОЙ / ДИАЛЕКТИЗМ / ФРАЗЕОЛОГИЗМ / КРАСОЧНОСТЬ / РАЗНООБРАЗНОСТЬ / ЛИТЕРАТОР / ПИСАТЕЛЬ / ПОЭТ / ПЕЙЗАЖ / НОРМА / СЮЖЕТ / ЭКСПРЕССИВНОСТЬ / ЭМОЦИОНАЛЬНОСТЬ / ЯЗЫК / КОММУНИКАТИВНОСТЬ И ПР

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исмоилов Шамсулло

Многозначность, или полисемия в худжожственной произведении является одной из средств художственного изображения. По этому опытные поэты и писатели в своей творчестве очень часто обращаются к словам, имеющий разные, но и тонкие значение, как способа стилистические и художственные выражение мысль. При помощью таких слов литератор находить возможность тварить типп, изобразить пейзаж, создать художственных образов и разные эпизоды, а также способствуеть индивидуальность языка героя в своем творчестве. В данной статьи автор подробно охарактеризоваль способ, место и необходимостью использовании многозначных слов в романе Гулрухсора Сафиевой “Занони Сабзбахор”(“Жешины Сабзбахора”). Доказывает, что большинство таких слов в романе имеют таджикское происхождении и они дали возможность писателью повышать тонкость стил своего иследования, нравственного, художственного качества, образности и экспрессивно-эмоционального воздействия языка своего произведении. Язык - это живая система и его функции разделены на коммуникативную и экспрессивную, для осуществления которых необходым ряд условий: точное виражение мысли, разнообразие лексики, наличие разные оттенка лексической значении. Реализация же всего перечисленного напрямую зависит от такого языкового явления как полисемия. Гулрухсор в романе “Занони Сабзбахор” в основном использовала три типа многозначных слов: а) слова, имеющий литературный характер; б) слова, относяющийся к диалектами; в) слова -фразеологизмы. Эти три разние типи слова по значению дали возможность автору обеспечить экспрессивно-эмоциональность, стилистической тонкости, яркость и красочность языка романа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POLYSEMY AS ONE OF THE WAYS OF AN ARTWORK

Multiple meaning or polysemy is considered to be as a means of an artwork. That is why the experienced poets and writers often use the words which have different, but delicate meaning as stylistic and literary way of expressing the phrasing in their works. In this way literary artist finds the opportunity to create the character, depict the landscape, produce the word pictures and other different episodes. It also can express the language identity of the character in artistic creativity. In this article the author closely characterizes the method, place and the necessity of using the words with multiple meaning in a novel, written by Gulrukhsor Sa’dieva «Занони сабзбаҳор» (Women of Sabzbahor). It justifies that lots of such words of the above mentioned novel have Tajik background and they gave an opportunity to the writer to enhance the delicacy of his narration, morality and artistry of the quality, figurativeness and expressively emotional language effects of her work. A language is a living system and its functions are divided into communicative and expressive ones that, in order to be realized has the necessity for the set of circumstances: exact expressions of thoughts, lexis variety, existence of different tones of lexical meaning. And its realizationof all the above mentioned circumstances depend onsuch a lingual phenomenon called polysemy. Gulrukhsormainly used three types of words with multiple meaning in her novel: a). words having the features of literary meaning, b). words covering the dialects, c). phrasal words. These three different types of words gave an opportunity to the author to provide the expressively emotionality, stylistic delicacy, brightness and colorfulness of the language of the novel.

Текст научной работы на тему «ПОЛИСЕМИЯ-ОДНОЙ ИЗ СПОСОБОВ ХУДОЖСТВЕННОЙ ИЗОБРАЖЕНИЕ»

ЗАБОНШИНОСЙ / ЯЗЫКОЗНАНИЕ

ЯК ВОСИТАИ ОФАРИДАНИ ОБРАЗИ БАДЕЙ Исмоилов Ш.

Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода

Як кабати таркиби лугавии забони точикиро калимахои сермаънй ташкил медих,анд. Бояд кайд кард, ки дар забони точикй теъдоди маънй дар мукоиса бо калима ва таркибу ибора чанд баробар зиёд аст. Сабаби ин ходиса дар он аст, ки баъзе аз калима ва таркибу иборахо метавонанд дар ифодаи чанд маънй - хам маънии асосй ва хам маънихои иловагию тобишхои гуногуни мъной ба кор раванд. Ин падидаи вокеиро дар забоншиносй бо номи ходисаи сермаъной дар калима, ё ба истилохи маъмул полисемия, мешиносанд.

Сермаъной дар калимахо ва таркибу иборахо одатан зимни тагйирот ва табодулоти хурду бузурге, ки дар сохтори ичтимоию фархангии чомеа ба вучуд меояд, пайдо мешавад: зухуроти техникаву технологияи нодир дар хаёт, рушди куввахои истехсолкунанда дар истехсолот, олоти корй, дастгоххои нави мехнат, бархурди фархангхову забонхои аквоми гуногнуни бо хам хешу бегона ва амсоли инхо заминаи асосии ба амал омадани маънохои мухталифро дар калимахо ва таркибу иборахо таъмин месозанд. Сермаъной бошад, чунон ки М. Мухаммадиев менигорад, дар навбати худ, яке аз роххои мухими бой гардидани таркиби лугавии забон ба хисоб меравад [Мухаммадиев 1968, 11].

Вокеан, таркиби лугавии забон мухррик аст. Вай хамеша дар чунбиш, тараккиёту такомулот ва тагйиоту тахаввулот карор дорад. Ин аст, ки пайваста фонди захиравии худро аз хисоби вожахои нодир ва умдаю зубдаи нутк, мафхумхои нав зина ба зина такмил мебахшад. Хрдисаи рушд ва афзоиши маънй дар калима ва таркибу ибора, рафта-рафта тавсеа ёфтани худуди маънй, зухуроти тобишхои рангоранги услубй аз них,оди калима ва таркибу ибора, дар хакикат, руйдоди хамешагист. Аммо, баръакси ин, бояд донист, ки раванди аз миён рафтани маънихои каблй ва нузули маънохою тобишхои нави маъной дар вожахо ва таркибу иборахо низ дар забон истисно нест. Балки ин чараён ногузир ва конунию бардавом аст, ки дар хама забонхои олам вобаста ба мухити нутк мунтазам, вале гох боохистагву гох ботундй сурат мегирад. Ин равандро С. И. Ожегов дар мисоли маводи забони русй ба тадкик гирифта, онро аз омилхои ташаккулу тахаввули маънохои иловагй дар калима маънй мекунад [Ожегов 1974, 69].

Аксарияти унсурхои сермаънои забони точикй баромади сирф точикй(эронй) доранд ва аз даврахои хеле к;адим то ба имруз дар муносибату муоширати мардуми точик ба кор мераванд. Аз кабили cap -узви биологии инсон ва хайвонот, паррандаю хазандахо(сари кудак); сар-аввал, ибтидо (сари кор, сари рох); сар-баландй, боло, кулла ( сари дарахт, сари кух ); себ-дарахт, себ-мева(дарахти себ, себи ширин), сук -хасакхои сузанмонанди хушаи гандуму чав (суки чав); сук-кабургахои борик-борику нугтези мохй(суки мохй), даромад-ворид шудан(ба хона даромадан), даромад- дахл, даромад кардан(фоида дидан) ва гайра.

Маънохои гуногуни калимахо ва таркибу иборахои сермаъно ба пахлухои мухталифи ашё, аломат, шаклу намуди зохирии предмет, амалу харакат, хислат, тарзи ичрои амалу харакати инсон, микдору дарача, замону макони ичрои амал ва амсоли инхо вобаста мебошанд. Сермаъной дар калимахо зимни пайдоиши маънихои иловагии худи унсурхои забон ба амал меояд. Маънохои иловагй, дар навбати худ, вобаста ба завку шавк ва ахдофи гуянда, муносибати нихоии у ба амалу вокеият ва ашёи атроф пайдо мегарданд. Аз ин ру, байни маънихои лугавии унсурхои сермаъно як навъ муносибати мураккаб ва печидае эхсос мегардад, ки натичагирй аз ин ё он маънии калима як навъ тааммул ва мушохидаю мулохизаи дакикро такозо мекунад.

Н. М. Шанский мегуяд, ки дар муайян намудани маънихои калима мавкеи матн нихоят калон аст. Берун аз матн собит намудани маънй хусусияти тахминй пайдо мекунад [Шанский 1972, 36].

Ин aK^a комиган дypycт acт, зepо мax,з дap доxили мaтнx,ои яклуэт Ba тapкибy ибоpax,ои aлоxддa мeтaвонaнд мaъниx,ои иловaгй ë тобишх,ои мaъноии як кaлимa ë тapкибy ибоpax,о paвшaн бa 4rnraa оянд. Бapои миcол cифaти мустахкамро мeгиpeм, ки 4a4A мaънй доpaд Ba мaъниx,ои он дap aлокa бо aшë (иcм) дap колaби ибоpa paвшaн мeшaвaнд: мустахкам (бaнди муатах^^, бaкyввaт), мустахкам (дустии муагах^м, aбaдй), мустахкам (бинои мycтaxкaм, ycтyвоp ) Ba Faйpa.

Унcypx,ои cepмaънй дap acapx^ бaдeй зиëд бa коp мepaвaнд. Сaбaб он acт, ки усту6и бaдeй иcтифодa as воcитaxои обpaзнок, пypмaънй, доpои xycycиятx,ои экcпpeccивию эмотcионaлиpо бeштap тaкозо мeкyнaд Ba яю xaмон гyнa воcитaxои пypобpaз, мyaccиp Ba доpои мaънию мaнтики бaлaнд кaлимaxои cepмaънй мeбошaнд. Зepо мaxз тaвaccyти xaмин гyнa воcитax,ои зaбонй aдиб имкон пaйдо мeкyнaд, ки y aз xиcлaт, xapa^rep, paфтоpy киpдоp Ba мyноcибaтy мyошиpaти пepcонaжx,ои acapи xyд бa axли чомea xyбтap K^cca кyнaд Ba хдм мapоми эчодии xyдpо paвшaнтap pyи коFaз бapоpaд. Хдмин туш имконият дap вохидхои cepмaънй ниcбaт бa дигap гypyxxои лyFaвй-мaъноии кaлимaxо бeштap бa мyшоxидa мepacaд.

Дap xa^R^, мaъниxои acлию иловaгии кaлимaxои cepмaънй xycycияти обpaзнокй доpaнд. Аз ин чихдт, ощо бapои офapидaни обpaзxо, мyкaммaл нaмyдaни cyжeти acap, caxex бaëн cоxтaни мaтлaб, тaъмин кapдaни обypaнги бaдeй Ba тобишхои мaнтикию ycлyбии зaбони acap, дap чой Ba мaвpиди мyноcиб бa кaлaм додaни мaъниxои зapypй, инчунин бapои мyшaxxacy мyчaз бa pиштaи тacвиp кaшидaни тapзи гyфтоp, мyноcибaтy мyошиpaт Ba коpy фaъолияти пepcонaжxо бa aдиб имконияти вaceъ фapоxaм мeоpaнд.

Дap aдaбиëти точик acapxои пypмaзмyн, нигохи FOя Ba cyжeт бaк;yввaт, nyp Ba^m^ тacвиp, 4Mxa,m зaбон Ba шeвaи нигоpиш дap пояи бaлaнд зиëдaнд. Якe онхо «earora Сaбзбaxоp» ном pомaни Гyлpyxcоp acr. Ин acap aз кaлимa Ba тapкибy ибоpaxои cepмaънй, гyногyнмaънй, ифодaxои мaчозию обpaзофap, фpaзeологизмxо, ки нaмaки cyxaн xиcоб мeëбaнд, ниxоят бой aCT. Ин нaвъи вожaxо Ba тapкибy ибоpaxо дap pомaн, ки он бa тacвиpи xaëт Ba ^py пaйкоpи зaнxои кyxиcтони Точикистон дap cолxои Чднги Бyзypги Вaтaнй дap миcоли фaъолияти зaнxои як дexaи кyчaк - Сaбзбaxоp бaxшидa шyдaacт, вaзифaxои мyaйяни ycлyбию бaдeй пaйдо кapдa, боpи мaxcycи мaънй низ бap душ мeгиpaнд. Кaлимaю тapкибxои cepмaънй дap '^нони Сaбзбaxоp" xaмчyн воcитaи мyxими ycлyбй Ba омили зиндaвy дap гapдиш бa к;aлaм гиpифтaни xодиcaвy вокeaxои тacвиpшaвaндa бa коp paфтaaнд. Адиб ин нaвъи воxидxои нутк^ xaм дap cyxaни тacвиpии xyд Ba xaм дap нутки пepcонaжxои acap мaвpиди иcтифодa кapоp додa, бо ин pоx чиxaтxои ycлyбию бaдeии зaбони acapи xyдpо пypкyввaт нaмyдaacт. Бapои нaмyнa китоби мaзкyp тapкиби cap доданро дaлeл овapдaн мумкин acт. Ин воxиди лyFaвй дap лyFaт бо мaъниxои зepин бa Ka-йд гиpифтa шyдaacт: a) pa^ кapдaн; б) aз capи xyA чудо шyдaн, b) xyдpо бa кyштaн додaн (ФЗТ 1969, 196). Дap зaбони xaлк тapкиби cap додан боз бa мaъниxои <oaroK додaн, чудо шyдaн xaмcapи xyд », <^a 4yüe об paвон кapдaн» Ba дигapy .nrnrap мaъноxои иловaгию мaчозй низ бa коp мepaвaд, ки инх,о мaфxyмxои '^хо кapдaн, тaлок додaн, об paвон кapдaн бa 4^e" зимни x,одиcaи cepмaъной cap зaдa бошaнд, ««удоо кypбон кapдaн» бо онхо дap мaвкeи омонимй кapоp мeгиpaд. Тapкиби мaзкyp дap '^нони Сaбзбaxоp" дap нутки Зeбо (кaxpaмони мapкaзии acap) дap мaвpиди нишон додaни мyноcибaти y бо Зи^и caбyкпо, ки бо Тош xилвaт-xилвaт ишквapзй мeкapд, бо мaънои якушш бa коp paфтaacт:

Сaдкaи дyxтapонaт шaвй, бeномyc! Мapо cap дex, xapом [c. 199].

Аз ин тapкиб иcтифодa кapдaни aдиб дap cyxaни кaxpaмон бeвоcитa бa тaлaботи ycлyб aлокaмaндй доpaд, чунки Зи^ бa домони Зeбо caxт чacпидa, бо зоpй yзpи гyноx мeпypcaд Ba бо чaшмони пypaшк илтичо мeкyнaд, ки cиpи ypо фош нacозaд, aммо Зeбо бо кapоxaт ypо тeлa додa, бо овози бaлaндy шyнaво «cap дex» мeгyяд, ки ин мaфxyми « нaфpaт Ba xaлоc шyдaн ягон чизи ифлоcy олyдa »^о доpaд. Дap x,aмин мaвpид шнонимхои он ин тобиши ycлyбиpо ифодa кapдa нaмeтaвонaнд. Дигap ин ки, тapкиби cap додан xycycияти омиëнa дошт^ мaнcyб бa зaбони xaлкй-гyфтyгyй шиноxтa мeшaвaд Ba Зeбо, ки xyA нaмояндaи xaлк acтy мaълyмоти нaдоpaд, дap нутки y мaxз xaмин тapкиб бояд иcтифодa мeшyд, нa мypодифx,ои aдaбй-китобй (pa^ кapдaн Ba Faйpa)-и он, ки ин мax,оpaти xyби cyxaншиноcию мaвpидпaзиpию доштaни нaвиcaндa бepyн мeояд.

Миши ин таркиби гиребон доштан низ аз воxидxоecт, ки дар забон ду маъниро фаро мeгиpaд: а) аз ги^бони кace капидан, ба каге пapxош варзидан, дacтбaгиpeбон шyдaн; б) хайрон мондан, тавба кардан, аз Худо авфи гунох пypcидaн. Албатта, маънои дуюм заминаи мачозй дорад ва аз он чо cap зaдaacт, ки мардуми кухистон дар мавриди хайрон мондан аз кори каге ва ë аз Худо пуротдани авфи гунох xaмeшa дacт ба гиpeбони xyд мeбapaнд.

Ин таркиб дар cyxaни тacвиpии адиб хангоми ба калам додани вазъи пapeшонивy хайратзадагии Зeбо, ки y аз py ба py омадан бо Зикаю Тоши aйшxох ба хамин холати ногувор гирифтор гардида буд, ба кор рафтааст:

-Сад тавба! Занаки душавхара? Зeбо гапашро гум карда, гиpeбон дошт [c. 199].

Чунон ки дида мeшaвaд, ин чо таркиби гиребон доштан дар мафхуми дуюм руи кор омaдaacт ва хадафи адиб аз истифодаи он, аз як тараф, нишон додани вазъи рухии кахрамони марказии acap -Зeбо бошад, аз тарафи дигар, пeши чашми xонaндa ба чилва овардани xycycиятxои пcиxологй ва нишон додани чихатхои этникии мардуми махалхои алохидаи Точикистон acт.

Иcтифодaи ин ë он маънии калима ва ибораю таркибхои cepмaъно ба завки мycохиб ва хадафхои нихоии y вобacтa аст, ки он хадафхо дар рафти cyxбaт аз мушохидаи авзои давр ва мукожаю мукобилаи чихатхои aë^ ноaëни xодиcaxои руйдода дар табиату чамъият cap мeзaнaнд.

Дар хакикат, маънихои калима ва таркибу иборахои cepмaъно аз як манбаъ ба зухур мeоянд. Аз ин py, иртиботи маънй миëни онхо xe4 гох гycиcтa нecт. Дар мавриди канда будани риштаи алока мдани маънихои acоcивy иловагии калима мeбояд мо на дар xycycи ходжаи cepмaъной дар забон, балки доир ба муношбати омонимии вохидхои нутк мухокима pонeм.

Дар acapхои бaдeй адибон вожахои cepмaъниpо аз руйи хадафхои муайян ба кор мeбapaнд: а) аз хиcоби онхо мeъëpхои забони адабиро ганй мecозaнд; б) забони acap ва тарзи бaëни xyдpо чилои бaдeй мeбaxшaнд. Ба ин муношбат калимахои cepмaънй ду чанба пайдо мeкyнaнд, ки ягеи чанбаи зaxиpaвй ва дигape чанбаи ycлyбй мeбошaд. Чанбаи зaxиpaвии ин навъи калимахо чунин маънй дорад, ки чохои xолии лугати забони адабй ба воштаи онхо пур мeгapдaд. Чанбаи ycлyбии yнcypхои гермаънй ба робитаи бeвоcитaи xyди онхо бо дигар вожахо cypaт мeгиpaд. Бо ин рох лавхахои чаззоби адабй бо ycлyби зeбои бaдeй офарида мeшaвaнд ва ходиcоти давр во^й, чоннок ва мувофик ба дарки xонaндaгон тacвиp мeëбaнд. Бинобар он, чанбаи ушубии онхо чун воcитaи xyби тacвиp дар чойи аввал карор мeгиpaд. Х,аминро ба хжоб гирифта, адибони cохибтaчpибa аз вожахои гермаънй ба cифaти воштаи xyби ycлyбй дар acapхои xyд хaмeшa иcтифодa мeкyнaнд.

Aкcapияти маънихои иловагй дар калимаю таркибхои гермаънй зимни мачоз ба амал мeоянд. Macaлaн, таркиби фeълии нон кандан, ки дар романи "Занони Сабзбахор" ба калам paфтaacт, мохиятан xaлкй- гуфтугуй буда, мафхуми фpaзeологй (дар дами марг будан) дорад ва дар хамин замина боз маънии «азоб кашидан, ранч бурдан»-ро низ ифода мeкyнaд, ки ин тобиши он низ дар acоcи мачоз пайдо шудааст. Бояд гуфт, ки фeъли нон кандан маънии «ранчу азоби андак»-ро нe, балки маънии «мexнaтy захмати аз хад здад вазнину ca^H^-pc мeфaxмонaд.

Дар романи «Занони Сабзбахор» Гyлpyxcоp аз маънои дуюми он иcтифодa кapдaacт. Чунки мaкcaди y ба нишон гирифтани мapоcими дафни кампири Марчон ва ба арзи xонaндa pacонидaни ранчу азоби вазнини y дар зиндагист. Кампири Марчон фарзанд надошт ва тамоми мушкилоти xaëтpо дар танхой бо азобу мexнaти caxт паш cap мeкapд. Аз чониби дигар, зимни истифода аз ин pexтaи фpaзeолгй, ки xycycияти xaлкй дорад, адиб xоcтaacт, ки лутфу мexpyбонии xaмдиëpонpо дар мyноcибaти Нурия бо кампири Марчон rnc аз маргаш ба тacвиp гирад ва ба ин вошта pиcолaти одамии Уро хамчун инcони комил дар чомea нишон дихад. Вокeaн, вазифаи хар як acapи бaдeй, пeш аз хама, тарбияи инcони комил аст, интою, ки ба чомea нафъ биратонад ва дар хама бурду боxти зиндагй хамрозу мададгори мардум бошад:

-Инcофaтонa Худо гирад!- Марчони бepyзй нон канда xонa обод кард, ки миши фалгарии дар Кухи Намак мурда гураш кушд?- Арвохи кампир хамаатона мeзaнaд [c. 216].

Таркиби гощрядии ба по хестан низ дар ce маънй роич acт: а) боло шудан, аз чо рост xeCT^; б) ба шур омадан, киëм кардан, мубориза бурдан; в) xypcaндй кардан, болидан,

ифтиxоp нaмyдaн, бa шaвк омaдaн. Мaъноxои дуюму есюми он тобиши фpaзeологй доpaнд Ba дap иpтибот бa мaънии aввaлa бa aмaл омaдaaнд. Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» тapкиби мaзкyp бa мaънии есюми xyд иcтифодa шyдaacт Ba тaвaccyти он aдиб тaвониcтaacт, ки xyc™ тaвaччyxи xaмдиëpонpо ниcбaт бa Нозй дap мaвpиди гуштй гиpифтaни y бо мapди ношиноc Ba xaводоpии мapдyмpо ниcбaт бa y дap хдмон лaxзaи бacо xaееоc Ba шодиву xypcaндии онxоpо aз ин aмaли мapдонaгии як нaфap зaни чacypy бaоp бa кaлaм диxaд:

- X,a, бигиp, xa, бизaн ypо!-Фapëд мeкapдaнд мapдyм ба по хеста [c. 230] Ё xyд мeгиpeм ибоpaи гули кахкахаро, ки дap зaбони xaлк бa ду мaъни pоич acт: a) номи як швъи гули бaxоpй; б) лaкaби зaнx,ои шyxмизочy xaндонpyй. Мaънии дуюми он дap зaминaи монaндкyнй ë шaбоxaти ду aшë- дap aйни хол зс6о бо гули KaxKaxa, ки он гул xaмeшa шукуфону кyшодaбapг мeбошaд, пaйдо шyдaacт. зс6о xaм, ки доим xyдpо зоxиpaн xyшxол нишон додa, дap a^ap мaвpид xaндон буду бо тaбaееyми бa xyд зeбaндa cyxбaт мeкapд, дap acap зимни тaшбex бо он гул xaмин лaкaбpо гиpифтaacт:

Аз дapи xонaи paиc воpид шyдa, Гули кахкаха мсшукуфт, aбpyвонaш, ки aкcap ryë бa чояш мeaндeшидaнд, cap бa cap мepacидaнд [c. 174].

Адиб иcтифодaи ин ибоpaи фpaзeологй ниcбaт бa зс6о, ки y paиcи чaмоaт acтy пaйвacтa бa мapдyми гyногyнxиcлaт capи коp мeгиpaд, ду мaкcaд доpaд: a) мexоxaд, ки pоxбap дap xaмa гyнa шapоит, xaтто дap мaвpиди ночУpиxои зиндaгй низ, бa то6сону коpaфтодaгон бо 4exparn кушоду лaби пypтaбaееyм cyxбaт доштa бошaд, то ки мycоxиб тaвонaд apзи xyдpо бexapоc бa pоxбap pacонaд; б) тaбaccyм, гyфтоpи шку, нapмy xaлимонa Ba nyp лутф, ки зс6и инcон aCT, aз ниxоди кace бepyн мсояд, ки, дap xaкикaт, тapбия ^Aa бошaд. зс6о, вокeaн, дap дacти пaдapи мexpyбони xyд - aмaки Нaим, ки caводи xyби динй дошт, тapбияи дypycт гиpифтa буд.

Мaводи acоcии зaбон кaлимa Ba тapкибy ибоpaxоcт. Кaлимa Ba тapкибy ибоpaxо, ки доpои мaънию мaфxyмxои мyaйян мeбошaнд, xaмвоpa дap тaFЙиpот Ba инкишофи мaънй кapоp доpaнд. ТaFЙиpотy тapaккиëти мaънй дap кaлимaxо зимни дигapгyниxои xaëти воpиcони зaбон cap мeзaнaд. Зepо дap xap дaвpy зaмон пpсдмeтxои нaв Ba xодиcaxои мaтлyбy номaтлyб дap чомea ногyзиp бa зyxyp мсоянд, ки ощо aз cоxибони зaбон ном тaкозо мeкyнaд. Бapои ин мapдyм бeштap yнcypxои тaйëpи лaфзй коp мeгиpaнд, ки ин paфтa-paфтa бa cepмaъноивy есpвaзифaгии вожaxо бypдa мepacонaд. Мacaлaн, кaлимaи дам, ки мaънои acоcии он «нaфac, пуф, caдо, овоз» мeбошaд, бa xaмин воcитa мaъноxои иловaгии «лaxзa» (як дaм) «cyбxидaм» (дaми caxap), «^боби оxaнгapй» (дaми оxaнгapон) Ba Faйpa (ФЗТ 1969, 37) пaйдо кapдaacт, ки ин мaъниxо xycycияти мyaееиpии нутки гyяндa ë нaвиcaндapо тaъмин нaмyдa, дap мaвpидxои зapypй чун ифодaxои обpaзнокy nyp бaдeият бapои бa тacвиp кaшидaни лaxзaxои чyдогонaи xaëти пepcaнaжxо дap acapxои бaдeй бa коp мepaвaнд.

Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» aз мaънии якуми кaлимaи дам (нaфac, caдо, овоз) иcтифодa шyдaacт. Тaвaccyти он нaвиcaндa як лaxзaи кapaxтй Ba xaйpонию aз шиддaти aлaм бa дapyн aфтидaни нaфacy caдои ^мпи^ Acaл Ba лолу бexиc rap^na™ кслини y- Тобонpо, ки nac овapдaни xaти cиëxи Шодй чониби зс6ову Сyмaн бa capи онxо боp гapдидa буд, нишон додaacт:

Сyмaн xaти cиëxpо оcтин бapовapдa тaги нaмaд монду кaмпиppо бa тaкяи xyд гиpифт. Дами кaмпиpy apycaк бa дapyн aфтидa буд [c. 197].

Дap ин поpчa вожaи дам(нaфac, овоз) xycycияти мapкaзй пaйдо кapдa, дигap кaлимaxоpо дap aтpофии xyд мyттaxид нaмyдaacт, ки дap нaтичa тaмapкyзи xaдaфмaндонaи мaънй дap як мaтни яклyxт бa aмaл омaдaacт. Бa ин воcитa aдиб тaвониcтaacт, ки як лaxзaи бapои xонaндa биеëp мyaccиp, яънс xолaти pyxию эxcоcоти кaлбии пepcaнaжxоpо бо тaмоми чyзъиëт, вокeъбинонa Ba диди aмики пcиxологию этникй бa тacвиp гиpaд.

Вожaи мaзкyp дap зaбони xaлк мaънии дигap xaм доpaд, ки он мaънй ин acn «xypок, xypдaнй, xypиш, Fизои гapм». Нaвиcaндa дap acap ин мaънии дам дap мaвpиди бa тacвиp гиpифтaни мyноcибaти xyбy xymrn ду пaлонч -Мapчонy Acлия, ки дap як xaвлй yмp бa cap мeбapaнд, коp гиpифтa, бо xaмин acоcй бyдaни cyдxy caлоxpо зимни зиндaгии якчоя дap xap як оилa бунлоди xaërи xyбy xym мexиcобaд:

X,ap гоx ки Аш^ дами гарм пyxтa, ypо мypоот мeкapдy Мapчон capи як дacтypxон бо кyдaкони шaвxapи cобикaш мeнишacт, гyноxи ypо xaзоp боp бaxшидa, шyкpи ободии xонaи

онхоро мeкapд [c. 217].

Дар ушуби бaдeй хар як калима ва таркибу ибора чои коpбacти xyдpо дорад ва дар мавридхои муайян барои амалй намудани ахдофи адиб ба кор бурда мeшaвaнд. Аз ин py, иваз намудани онх,о ба калимахои хаммаъно ë наздикмаъно он имконияти ycлyбиepо, ки дар матн фарохам омaдaacт, аз мдан мeбapaд. Бинобар он адибони xyшзaвк барои ба маърази таваччухи xонaндa гузоштани вокeaxо ва ба нишон рато^Аами ниятхои ycлyбивy эчодии xyA ба ковиш ва чycтyчyи вожахои зарурй миëн мeбaндaнд. Х,амин гуна як амали caвоб дар романи «Занони Сабзбахор» аз чониби Гyлpyxcоp эxcоc мeшaвaд. Адиби маъруфи pyc А. Фaдeeв дар вакташ дуруст гуфта буд, ки «Барои ëфтaни калимаи даркорй биcëp мexнaт мeбояд кард, аз кaлимae кор гирифтан лозим acт, ки aндeшaи муатеиру xaячонбaxши адибро дакику амик ва нозуку пурмаънй ифода карда тавонад» [Фaдeeв 1960, с. 84].

Дар хакикат, калима ва таркибу иборахои cepмaъно пypтaъcиpaнд ва мудаои адибро равшан фаро гирифта, xонaндapо водор мecозaнд, ки аз чанд маънии калимаи даркорй capи он маънии бакаламдодаи нaвиcaндa ба xотиpи дарефт аз ахдофи y чукур ба aндeшa нишинад.

Дар романи «Занони Сабзбахор», чунон ки дида мeшaвaд, адиб аз ду навъи yнcypxои cepмaъно- аз калимахо ва таркибу иборахо иcтифодa ба амал овардааст.

Ходдоаи cepмaъной дар калимахои алохида аз он чо ба зухур мeояд, ки калимахо дар баробари ифодаи як мафхум имкон дорад, ки зимни инкишофи xaëти чомea боз дар маънии дигар aшë ва руйдодхои олами вокeй низ истифода шаванд. Macaлaн, вожаи арабии барк дар забони адабии точик acоcaн дар ду маънй ба кор мepaвaд: а) дар маънии оташак- як ходжаи табиат (раъду барк);б) дар маънии чароги агектрикй. Аммо дар забони гуфтугуии xaлк калимаи мазкур зимни мачоз маънии <сузи дарунй, алами дил, дарди чонгудоз»-ро низ ифода карда мeтaвонaд. Ин маънй, албатта, дар заминаи маънои бyнëдй pyидaacт, ки мдани он маънохо торхои пайванд то хол гycиcтa нecтaнд. Дар роман аз маънии xaлкии он кор гирифта шудааст, зepо чойи истифодаи калимаи мазкур, ки нутки пepcонaжи дexотй -Нозй мабошад, такозо намудааст, ки адиб аз мафхуми xaлкии он иcтифодa намояд.

- Кдбри муллоро ту оташ задй?

- Ман ш, оромтар чавоб дод занак, -ман ш, барки дили ман аз оcмон ба кабр афтод [c. 227].

Дар таркиби ибораи барки дили ман чун чузъи мexвap ба калам рафтани вожаи барк ва ба он тобeъ cоxтaни иcми дил, аз як тараф, ба xотиpи таъмини обуранги бaдeии cyxaни пepcонaж бошад, аз тарафи дигар, барои аз он маънихои боло чудо кардану ба caмъи xонaндa pacондaни маънии мачозии барк дар cyxaни xaлк мeбошaд. Чунки мафхуми мачозй пайдо кардани он танхо ба воштаи чузъи тобeи он - вожаи дил ба амал мeояд.

Маълум acт, ки cepмaъной аз зухуроти мухими забон xиcоб мeëбaд. Ифоданокиву пурмазмунии матн дар acapxои бaдeй дар биcëp маврид ба гермаъноии калима зич алокамандй дорад. Ин аст, ки нaвиcaндaгон пaйвacтa аз вожахои гермаъно иcтифодa мeкyнaнд ва ба ин вошта образнокии забони acapxои xyдpо таъмин мeнaмоянд.

Дар романи «Занони Сабзбахор» адади вожахои гермаъно, ки мафхумхои гуногунро дар иртибот ба якдигар фаро мeгиpaнд, зиëдaнд. Haвиcaндa ба маънои бу^дии вожахо такя намуда, дар ин замина аз маънохои дуюму геюми онхо иcтифодa ба амал мeоpaд. Барои намуна вожаи тафро мeгиpeм. Калимаи мазкур дар лугатхо ба маънии «гармй, харорат, бyxоp» оварда шудааст [ФЗТ 1969, 339]. Лeкин дар забони зиндаи xaлк калимаи таф acоcaн маънии «канот» (каноти парранда)-ро ифода карда, зимни ходжаи мeтaфоpa боз мафхуми як чузъи caмолëт(кaноти он)-ро низ дар бар мeгиpaд (тафи caмолëт). Илова бар ин, дар лахчахои чанубй таф ба маънои як узви биологии ишон (аз китф то оринч) хам ба кор мepaвaд.

Маънохои махаллии вожаи таф, чунон ки мeбинeм, дар забони xaлк зимни шабохати пpeдмeтxо ва вазифаи онхо дар xaëirc инcонy чонварон ба зу[ур омаданд.

Дар роман ин вожа аз руи маънои геюм дар мавриди ба калам додани холати бeмоpию бexолии paиcи кaлxоз- Хдоан Ризо, ки аз зaxми тири аду дар Ч,анги Ватанй ба ин хол гирифтор шуда буд, дар cyxaни тacвиpии xyn^ адиб ба кор paфтaacт:

Зeбоpо аз орзуи бадаш шарм омад. Китфашро зepи тафи Рaиc гузошт:

-Рaфтeм!

-Ё пирам! Рaиc ба по рост шуд [c. 175].

Дap чои дигap нaвиcaндa вожaи тафро дap cyxaни тacвиpии xyд бa мaънии «^aCT, бозу, оpинч» иcтифодa кapдa, бa ин воcитa вaзъи ниxоят caнгинy мудаиши кaмпиpи Мapзияpо, ки мapги пиcapaш-Сaид бa capaш боp кapдa буд Ba дap чунин pyз xaмдиëpон лутфу эxcон дидaни ypо дap мyноcибaти xaйpaндeшонaи Нозй бо y бa кaлaм овapдaacт:

Нозй aз дигap тapaф пaйдо шyдa, тафи кaмпиpо, ки пошояш зaминpyб бyдaнд, г^ифт [c. 283].

Вокeaн, кaлимaи таф pyи он ce мaънои боло, ки он мaъниxо бо xaм pобитaи нaздик доpaнд, моxияти лaxчaвй пaйдо кapдa, зyмpaи вожaxои есpмaънои лaxчaвй бa xиcоб мepaвaд Ba бо кaлимaи таф, ки дap лyFaтxо бa мaънии «гapмй, xapоpaт, бyxоp» овapдa шyдaacт, дap мaвкeи омонимй кapоp мeгиpaд.

Дap омaди гaп, бояд гуфт, ки кaлимa[ои лaxчaвй доиpaи Bacern интшоp нaдоpaнд Ba онxо дap xyдyди гyишxои aлоxидa бa ^p мepaвaнд. Аз ин py, дap cyxaни тacвиpии aдиб иcтифодa шyдaни ощо дap acapxои бaдeй 6С тaкaзои ycлyб caлоx дониcтa нaмeшaвaд. Дap вarтaш ycтод Айнй Пулод Толиcpо бapои он capзaниш кapдa буд, ки дap xикояи «Стyдeнтшaвaндaxо» кaлимaxои лaxчaвии зодгоxи xyд (ким, кaчaн, чypeд) коp гифта буд (Айнй 1948, 37-41). Бинобap он, Гyлpyxcоp дap ин мaвpид мeбоиcт муодили точикиву ^accrn^ он-каш (тaги кaш), ки дap лyFaтxо мyфaееaл тaфcиp ëфтaacт, ë xyд муодили дигapи он- багал, ки имpyз дap зaбони aдибии точик бо xaмин мaънй мaъpyфият доpaд Ba мeтaвонaд вожaи таф-и лaxчaвиpо пyppa бaдaл cозaд, rap мeгиpифт.

Кaлимaи хат xaм cepмaъниcт Ba дap лyFaт бa чaндин мaънии acлию мaчозй бa rap paфтaни он зикp ëфтaacт (ФЗТ 1969, 469-470), ки якс он мaъниxо «номa, мaктyб» мeбошaд.

Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» хат бa xaмин мaънй коpбacт шyдaacт, чунки ycлyби нигоpиш Ba paфти тacвиpи вокeaxо, чою мaвpиди иcтифодaи вожaи мaзкyp дap acap, ки нутки пepcонaжи мaктaбнaдидa acт, тaкозо нaмeкyнaд, ки мypодифxои aдибй-китобии он, aз кaбили «мaктyб ë номa» pyйи коp оянд. Дигap ин ки, дap зaбони гуфтугуии мapдyми точик, бaxycyc дap лaxчaxои кyx,иcтон, тaнxо xaмин муодил иcтeмол мeëбaд, нa мypодифxои aдaбии он -мaктyб ë номa. Вокeaн, ин лaxзaи тacвиppо aдиб дypycт бa ^тоб гиpифтa, бa ин воcитa xоcтaacт, ки мyxити зиcт Ba мaъpифaти мapдyми мaxaллиpо, чунон ки xaCT, 6с ягон тaxaввyл дap cypaти acл тaвaееyrи мyошиpaт Ba тaбодyли aфкоpи ощо бa xонaндa бозгу нaмояд.

- Аз Сaид xaтy xaбap xacт?- пypcид parnc.

- Динa хат гиpифтaм, - ^tox чaвоб дод Зс6о [c. 175].

Бояд aфзyд, ки бужди ин поpaи мaтн зaминaи воксй доpaд Ba ниxоди он чунин мaънй мeтaвон бa бepyн овapд: вaзъи дyшвоpy пeчидaи зиндaгии мapдyми точик дap дaвpони чaнг, интизоpй Ba пapeшонивy нигapонии пaдapy модapон, пaйвaндy нaздикон Ba зaнxои чaвон вaчxи фapзaндонy шaвxapони xyд, ки дap caнгap кapоp доштaнд. Ин чо вaзни a^cm мaънй бap души вожaи хат боp гapдидa, мexвapи бyнëдии тacвиp кapоp гиpифтaacт.

Вожaи хат дap зaбони гyфтоpии мapдyми точик шноними хабар низ доpaд Ba ин ду cиноним дap aкcap мaвpид дap шaкли чуфт (xaтy xaбap) бa коp мepaвaнд. Дap caтpи aввaли мaтни боло дap нутки parncrn кaлxоз- X,acaн Ризо иcтифодa шyдaни ин cиноними чyфтиcтeъмол моxияти ycлyбй зоxиp кapдaacт Ba чиxaти ycлyбии он тaвaееyти чузъи дуюм -вожaи хабаp, ки aндap тaъкиди лeкеeмaи хат омaдa, мaънии онpо кyввaт мeбaxшaд, paвшaн эxcоc мeгapдaд.

Дap воксъ, як омили xyби aмикy дaкик бa xонaндa pacонидaни aндeшaи ни^оии aдиб Ba xrncc^'m ботинии y низ дap бaмaвpид коp гиpифтaн кaлимaxои aлоxидa мeбошaд. Ин пaxлyи мacъaлa дap тapкиби cиноними чyфтиcтeъмолии хату хабар ^arc^, номa) пyppa инъикоc ëфтaacт.

Кaлимaи пай xaм xaмин гута xycycият доpaд. Вaй чyмлaи вожaxои cepиcтeъмолy cepмaънои зaбони точикист, ки мaънии бyнëдии он «кaдaм, пой» бyдa, дap ин зaминa боз дигap мaъноxои иловaгй низ шйдо нaмyдaacт. Xa-мчун «нишон, acap, шкши пой», «бaъд, пac, бapои, бaxpи» Ba Faйpa (ФЗТ 1969, 92). MaB^rn вожaи мaзкyp бa cифaти чузъи фaъол дap зyxypоти кaлимaxои мypaккaбcоxт низ бyзypг aCT. Х,оло биеëp воxидxои лyFaвй, зyмpaи пайроха, пайгир, пайшинос, пайрв Ba aмcоли инx,оpо мeтaвон шмуш овapд, ки мaxз тaвaееyти чузъи пай тaшaккyл ëфтaaнд.

Дap xa^^^ кaлимa дap зaбон, xap кaдap ки фaъол бошaд Ba дap шaклxои гуногуни ycлyбии нутк здад иcтифодa шaвaд, бa xaмон aндозa 6сш мaъниx,ои иловaгию мaчозй шйдо

мeкyнaд. Калимаи пай аз чумлаи онхост.

Дар романи «Занони Сабзбахор» вожаи пай бо пeшоянди аз таркиб бacтa, ба ин воcитa мохияти пeшояндй кacб нaмyдaacт, ки мафхуми «пac, кафо, аз пacи, аз кафои»-ро ифода мeкyнaд ва ин аз нaxycтмaънии он пайдо шудааст.

Дамин xycycияти онро К. Myxтоpй дар эчодиëти Рудакй ба кайд гиpифтaacт (Myxтоpй 2006, 74). Ин дaлeли он acт, ки мохияти гошояндй зохир намудани вожаи пай дар забони точикй xодиcaи нав шст, балки ин pyйдодecт тешина, ки хануз аз даврахои аввали рушди забони адабии точик ба амал омaдaacт.

Бояд гуфт, ки пeшояндxои таркибии номй aкcapaн бо хамин рох зухур мeëбaнд ва тобишхои маъной-грамматикии онхо дар заминаи чузъи номй cap мeзaнaд. Баъзан чузъи номии онхо мeтaвонaд дар мавридхои муайяни ycлyбй yнcypxои гуногуни грамматикй кабул намояд. Аз чумла бандакчонишин гирифтани вожаи пай дар романи «Занони Сабзбахор» бо такозои хамин амри во^й cypaт гирифтааст.

Дacaн Ризо лангон-лангон идораро тарк кард. Аз пайаш дигарон низ capxaм баромаданд [c. 170].

Аз шакли энклитикии чонишин шaxcи геюми танхо кор гирифтани нaвиcaндa бо калимаи пай, аз як тараф, ба xотиpи ишораи мyшaxxac ба объeкти мухокима ва бaëни фишурда дар ифодаи aндeшa бошад, аз чониби дигар, ба xотиpи нишон додани макоми шaxc дар чомea, дар айни xол Дacaн Ризост, ки чун paиc амал ва рафтору кирдори y дар acap намунаи ибрат бахри дигарон тacвиp ëфтaacт.

Чунон ки маълум аст, адиб офаридгор acт, офаридгори поpтpeт ва лахзахову порчахои бaдeй. Офаридани шмохои бapчacтa дар acap ва порчахои бaдeй аз адиб такозо мeкyнaд, ки xyди y низ дар иртибот бо маънихи каблй ë чории вожахо маънй ë тобишхои нави маъной биофарад. Маънохои нав, албатта, аз ниходи кaлимaxоe ба бepyн оварда мeшaвaнд, ки онхо мexвap ë муттакои матн ба xиcоб мepaвaнд ва хам мароми эчодии адиб низ такя бар онхо дорад. Ин зарурат дар мaвpидe пeш мeояд, ки агар маънихои чории калимаи мexвap натавонанд лахзахои тacвиppо бо хама чузъдат фарогир буда бошанд ва мароми эчодии адибро низ, ки ба xонaндa pacонидaни он аз вазифахои нaxycтини хар як acapи бaдeиcт, натавонанд бартамом инъикоc намоянд.

Ана хамин вазъи эчоди бaдeй боиc мeгapдaд, ки дар acapxои бaдeй зимни ycлyби нигориши ахли калам калимахои чудогона маънохои пав ба нав пайдо намоянд. Барои мжол вожаи аламро мeгиpeм. Ин вохиди лугавй дар лугат ба чандин маънй caбт ëфтaacт, ки «дард, озор, ноxyшй» аз зумраи онхоянд [ФЗТ 1969, с. 54-55].

Дар романи «Занони Сабзбахор» алам ба хамон маънии боло корбаст шуда, тaвaccyти он нaвиcaндa тавонистааст, ки холати рухй ва кайфияту вазъи гомологии пepcонaжpо xyб ба тacвиp овард.

Марчон хар кадар xyдaшpо дacт мeгиpифт, хамон кадар аламаш cyзонтap мeшyд [c. 185].

Дар баробари ин вожаи мазкур боз дар ифодаи номи xоcи шaxc низ оварда шудааст, ки ин мафхум аз ниходи хамон вохидхои хаммаънои «дард, озор, ноxyшй, ранч, азоб, нaвмeдй, » руидааст. Инро адиб ба xотиpи таъмини тамаркузи маънй ва офаридани образ ба чо овapдaacт. Вокeaн, образи Алам дар роман бигёр чолиб acт:

- Чй ном дорй? - Алам!

-- Алам? Дмм...

- Да, Алам, - ох кашида чавоб дод Хайрия, номаш хамрохи xyдaш омад, миcли номи Нишона. Нишона нишони падар аст, Алам алами хама [c. 37].

Дар ин порчаи бaдeй контрасти маънй ба ce руйдоди во^й такя дорад:

а). Падруд гуфтани Maйca-модapи Алам олами xacтиpо дар мавриди хамл ва аз модар ятим мондани Алами кучак;

б). Сузу гудоз ва дарди нихонии кампири Хайрияву дyxтapи y- Нишона аз вазъи ходдоаи фавти дyxтapy xоxapи эшон-Maйca;

в). Вазъи ночуру ноcозгоpи даври чанг, ки ошри он то дexaи дурдасти кухистони Точикиcтон-Сaбзбaxоp pacидaacт.

Дар ин холат вазни маънй acоcaн ба болои вожаи Алам мeaфтaд, ки дар айни хол зимни табодул ба номи xоcи шaxc маънии иловагй пайдо намуда, бо хамин доираи маънои матнро

тaвcea бaxшидaacт.

Дигap xaдaфи aдиб тacвиpи чунин мaнзapa ин aCT, ки y ин ноcозгоpии ^тимо^о, ки зaмони чaнг бa боp овapдa буд, вaлe нaтaвониcт aзмy cyботи мapдyмpо шикaнaд Ba apмонxои xaлкpо бapбод диx,aд, бозгу cозaд. Дap ин мaвpид низ вожaи алам xycycияти мapкaзй зоxиp кapдa, зимни иpтиботи кaвй бо дигap воxидxои лyFaвии мaтн дap тaxaввyли бaдeияти cyxaни aдиб Ba ифодaнокивy обpaзнокии он мaвкeи нaзappac шйдо нaмyдaacт.

Дигap вожaxои cepмaъно дap зaбони точикй, чунон ки гyфтa шуд, кaлимaи cap мeбошaд. Ин yнcypи нутк дap «F^c^^ym» бa мaънои «фикpy xaëл Ba зyp Ba кyввaт Ba capдоp Ba мyкaддaм Ba мaйлy xоxиши чизс... » (Fиëc-yл-лyFOт 41 1987, 419) Ba дap «Фapxaнги зaбони точикй» бо мaънии «кaллa, якс aз yзвxои бaдaни инcон Ba xaйвонот... » Ba бa ин мошнд мaъниxои xeлe зиëд бa кaйд гиpифтa шyдaacт [ФЗТ 1969, c. 193].

Aлбaттa, мaънои acraBy acоcии он якс aз yзвxои биологии инcон Ba xaйвaнот aCT, ки гapдaн боло кapоp доpaд Ba дигap мaъноxои вожaи сар, ки дap зaбон фapовонaнд, дap иpтибот бa xaмин мaьнй cap зaдaaнд. Дaмчyн "ибтидо, aввaл кyллa нуг, бaлaнд, бaлaндй, нaзд, нaзди" Ba Faйpa.

Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» ин вожa бa ду мaънй бa коp paфтaacт:

а) «китф, боло, бaлaндй»: Myйcaфeдон тобути кaмпиppо сари душ г^ифт^ cyи кaбpи нaвкaндa paвон шyдaaнд [c. 219]

Чунон ки мсбинсм, ин чо мaънии вожaи cap бо мaфxyми умумии мaтн яклуэт дap aлокaи ногycacтaнй кapоp гиpифтaacт Ba бa ин воcитa нaвиcaндa имкон пaйдо нaмyдaacт, ки тapзи aмaлy xapaкaт Ba ичpои cyннaтxои мapдyми мaxaл дap мaвpиди дaфн cyxaн бa миëн овapaд.

б) «нaзд, низди, нaздики, ^prô, ^p^rn». Ин мaънй xaм xaнгоми бa тacвиp гиpифтaни он aнъaнaи мapдyмй, ки то нaзди ^p paфтaни зaнx,о дap cyннaти токмони кyxиcтон ичозaт нecт, xини бa xок cyпоpидaни чacaди кaмпиpи Mapчон иcrифодa шyдaacт: То сари ^p paфтaнaшон дигap мумкин нaбyд [c. 219].

Ин ду мaънии вожaи cap, ки дap «Зaнони Сaбзбaxоp» дyчоp мсоянд, мaъниxои иловaгии он xиcоб мeëбaнд Ba, aгap чyкypтap бингapeм, мсбинсм, ки, дap xa^^^ aз ни^оди xaмон мaънои a^OTrn вожaи мaзкyp бa бepyн омaдaaнд. Инpо бa мyшоxидa гиpифтa, пpофeееоp Д. Maчидов мeнaвиcaд, ки «Maъниxои иловaгии лyFaвй дaвоми мaнтикии мaънои acоcй мeбошaяд. Дap ощо aломaтxои гуногуни мaънои acоcй, пaxлyx,ои мyxтaлиф Ba нишонaxои фapкноки он инъикоc мeëбaд» (Maчидов 2007, 48).

Бояд гуфт, ки мaъниx,ои иловaгии вожaxо, бaxycyc дap acapxои бaдeй, paвшaн зоxиp мeшaвaнд, зepо ощо имконияти тaъмини бaдeияти зaбони acappо xyб бa вучуд мeоpaнд Ba xонaндapо водоp мeкyнaнд, ки capи дapкy фaxми мaнтикy мaънии лaвxaxои тacвиp Ba axдофи aндeшaпapвapи нaвиcaндa бa aндeшa нишинaнд.

Тaвaееyти кaлимa олaми мaонй, дyнëи paнгини aдиб, чaxони xодиcотy воксоти дaвp зимни гиpyдоp Ba тaкопyи пepcонaжx,ои acap дap зиндaгй бa pиштaи тacвиp кaшидa мeшaвaд. Аз ин py, лозим мсояд, ки дap биеëp мaвpид нaвиcaндa мaъниx,ои дуюму еeюми кaлимa, ки бaъзaн xaмин мaъниxо мaкcaдpо paвшaнтap ифодa кapдa мeтaвонaнд Ba xaм чилоxои ycдyбй дap ощо боpизтap мeнaмоянд, иcтифодa Ba aмaл оpaд.

Meгиpeм кaлимaи манзилpо, ки дap лyFaтxо бa чaндин мaънй овapдa шyдaacт: «чои фypyд омaдaн... Ba бa мaънои мyтлaк - xонa Ba мaкон» [Fиëc-yл-лyFOт 1988, c. 308], «paботe, ки дap мacофaи мyaйяни pоx бapои дaмгиpии коpвониëн бино кapдa мсшуд, иcтгоx, чои дaмгиpии мycофиpон, мaxaлли мaxcycи acп ивaз кapдaни чопоpxо, коpвонcapой «[ФЗТ 1969, 632]. Вaлe дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» манзил бa мaънии «гyp, кaбp» бa ^p paфтaacт, ки ин мaънии бaъдии он бyдa, зимни xодиcaи cepмaъной xaмон мaънои бyнëдиaш ^ош, мaкон) cap зaдaacт Ba дap зaбони xaлк биеëp мaъдyм мeбошaд. Вaй дap тapкиби ибоpa дap шaкли манзили охират xaм иcтифодa мeшaвaд.

Mapчон дap бaFaли Hypra оpомонa мexобидy aз кунчи лaбaш чyйчaи гулобис мeшоpид. Чaшмони бepyxaш cyM мaзоp -мaнзили оxиpaтaш нигapиcтaaнд. Hypия оxиcтa чaшмони кaмпиppо пушонид [c. 215].

Чунон ки мсбинсм, мaфxyми «кaбp» ë «гyp»-pо фapо гиpифтaни вожaи манзил зaминaи xaлкй доштa бошaд xaм, бо мaънои яклyxти мaтн aлокaи кaвй шйдо нaмyдaacт. Aнa xaмин иpтибоrи ycтyвоpи мaънии як вожa бо мaтн дap мaчмyъ бa нaвиcaндa имкон додacт, ки як

манзараи бигёр xacœc ва пур аз дарду алами инcон, дар айни замон кампири Марчонро дар оxиpин лахзахои xaëтaш -дар лахзаи мавт тacвиp намуда, хамзамон дустиву рафокати ахли диëppо дар cимои Нурияву дигар занхои дex ва мyноcибaти гaмxоpонaвy дилcyзонaи онхоро дар cam^rn^^ лахзахои зиндагй бо якдигар нишон дихад.

Дамин гуна як xycyc^™ cepмaъной дар вожаи бар хам ба мушохида мepacaд. Маълум аст, ки ин калима дар забони адабии мyоcиpи точик дар ифодаи чанд маънй роич буда, чандин тобиши маъноиву ycлyбй низ зохир карда мeтaвонaд.

Бояд кайд кард, ки cepмaъноии вохиди лугавии бар дар мaвpидe зухур мeëбaд, ки агар дар таркиби ибора вазифаи чузъи acоcиpо ба ухда дошта бошад. Намунаи инро мeтaвонeм дар агош маводи «Занони Сабзбахор» ба мушохида ги^м: бар (бари py-як тарафи py), бав (пахлу ë назди чизe:бapи xиpмaн), бар (пахлу ë танаи дeвоp, баландй, багал ë огуши тeппa, кух: бари кух), бар (назди рох: бари рох) ва гайра:

Зика бари руи аргувонашро молида, Зeбоpо xоxapвоp огуш кард [c. 199].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бо мyйcaфeдxо мастихат карда бо кapоpe омаданд, ки pacмy pycyми мурдадориро ба чо оварда, тобутро аз бари xиpмaн ба мазор мeбapaнд [c. 216].

Хиpcи бари дeвоpyм,

Ба xeч кac кор надорум [c. 214].

Дар мавриди дигар калимаи бар бо вожахои хамгуни xyд мyноcибaти омонимй хам пайдо мeнaмояд(Тaлбaковa 2006, 7), ки ин ма^алаи дигар буда, дар чои дигар мавриди тахкикк карор мeгиpaд.

Чи тaвpe ки дида мeшaвaд, вожаи бар дар acл xоcи забони aдaбиcт, аммо он мaфxyмxоe, ки дар романи «Занони Сабзбахор» аз ниходи он баромадаанд (бари дeвоp, бари xиpмaн, бари рох) маншаи xaлкй-гyфтyгyй доранд. Иcтифодaи адиб аз ин маънихо, аз як тараф, ба xотиpи тобиши xaлкй бaxшидaн ба забони романи xyд бошад, аз тарафи дигар, ба xотиpи нишон додани xycycиятxои этникию пcиxологии мардуми точик, рузгор ва мexнaтy захмати шабонарузии занхо дар даврони чанг, хатто дар capи xиpмaн аз гypycнaгй чон додан, вaлe аз xизмaти Ватан даст накашидани онхо acт.

Додиcaи гермаъноии вожахо якe аз мухимтарин зухуроти зaбониcт, ки бaдeият ва мазмуннокии capоcapии матн дар acapxои бaдeй дар aкcap маврид махз ба хамин xодиca иртибот мeгиpaд. Macaлaн, калимаи пир дар забони точикй маънихои зиëд дорад, ки «cолxypдa, кyxaнcол, умрдида, мукобили чавон» (марди пир, зани пир), «пуртачриба, корозмуда, устоди кори xyn» ва гайра аз хамон кабиланд. Дар алока ба маънихои баъдии он ибораи пири кор ба вучуд омадааст, ки маънии «дар ин ë он тохаи кор мохир ва тавонову ухдабаро будан»- ро мeфaxмонaд.

Дар забони aдaбиëти клaccикй ба маънихои аз ин хам фаровон ба кор рафтани он дар лугатхо ба кайд гирифта шудааст [ФЗТ 1969, 62].

Дар романи «Занони Сабзбахор» ин вожа ба чуз маънихои боло боз дар ифодаи ce маънии дигар корбаст шудааст:

а). Ба маънои «мyйcaфeд, хар каш огох аз pycy^ гурондани мурда, чанозагар»:

Мурдаи кампир дар як порча замин назди чанд пири чанозагар нихоят танхою бeкac

мeнaмyд [c. 219].

б). Ба маънии «xacra, бeнyp, логар, paнгпapидa»:Чexpaи кахрабоии paиc ба назараш нихоят пиру пажмурда намуд [c. 193].

в). Ба маънии «^кувват, заиф, нотавон, бeмaдоp». -У пир асту рох мушкил- ба чои Зeбо рад кард cоxиби xонa [c. 223].

Дар ин ce мжол маънихои вожаи пир дар иртибот бо тамоми вохидхои лугавии таркиби матн фахмида мeшaвaнд, ки алокаи байни маънихо ва маънихою ceмaнтикaи калима аз хамдигар чудо нecтaнд. Ана хамин пайванди маънй мyaccиpии нигоришоти адибро таъмин намуда, шруи ичтимоии cyxaни уро дар роман здад кapдaacт.

Вожаи карор низ аз вохидхои гермаъни забони точикист. Дар забони точикй ба чунин маънихо иcтифодa шудани он дар лугат зикр ëфтaacт: «ором, оcоищ, оромй, оcоищтaгй, иcт, чои ист, ахд, кавл, тартиб, caxт истодан» ва гайра [ФЗТ 1969, с. 676]. Дар «Занони Сабзбахор» бошад, вай бо маънии «катъият, устуворй, пофишорй, якравй кардан дар кавли xeш" ба кор

paфтaacт, ки ин xaм бa мaъниxои боло peшaпaйвaнд acт.

-До, уро ба хонаи худашмебарам-гуфт Аслия.

Карори Аслия касеро %айрон накард [с. 217].

Зимни иcтифодa гз ин мaънии вожaи карор aдиб вaфодоpй Ba боaxдивy нaмaкшиноcии пepcонaнcи acap- Acлияpо ниcбaт бa пaломчaш-Mapчон, ки «Mapчон бapои мaн боxчyн (пaлоч -Ш. И. ) нс, xeшовaнд буд» - мсгуяд, пac мapгaш нишон додaн xоcтaacт. Ин, aлбaттa, як pоxи тapбияи инcон дap pоxи зиндaгй acт Ba вaзифaи xap як acapи бaдeй низ capaввaл тapбия нaмyдaнy дap никоди игеон пapвapиш кapдaни мaъpифaти гyмaниcтии уст.

Бояд ^йд кapд, ки дap зaбон мaънии биеëpe aз кaлимaxо инкишоф мeëбaд. Инкишофи мaънии кaлимa оxиcтa- оxиcтa Ba бaтaдpич бa aмaл мсояд, ки ин окибaт бa еepмaъной бypдa мepacонaд. Яънс, дap кaлимa мaъниx,ои иловaгй шйдо мeшaвaнд. Maъноxои иловaгии кaлимaxо Ba тapкибy ибоpaxо вобacтa бa пpотceccи нутк зyxyp мeкyнaнд Ba бо мypypи зaмон бa cиcтeмaи лскш^и зaбон воpид гapдидa, чойxон xолии онpо пyp мecозaнд. Дaмa гущ мaънии иловaгй, чунон ки гyфтa шуд, aз мaънии бyнëдии кaлимa cap мeзaнaд. Бapои миcол вожaи рохро мeгиpeм, ки дap зaбонaмон мaъниxои зиëд доpaд Ba мaънии acлию acоcии он «гyзapгоx, чод^ куч^» (ФЗТ 1969, 146-148) бyдa, дигap мaъниx,ои он иловaгиянд Ba дap иpтибот бa xaмон мaънй pyидaaнд. Тaвaееyти он биcëp кaлимaxои тapкибaн мypaкaб xaм cоxтaн мумкин acт. Аз кaбили рохбар, рахнамо, рохгузар, рохсоз, раховард, рахсипор, рохпуй, рохрав, рохчу, рохсанч, рохдур, рахорах Ba Faйpa, ки мaвкeъи ощо дap тaъмини бaдeияти зaбони acapxои бaдeй, мaxcycaн дap бобaти aфзyдaни ифодaнокию обpaзнокии cyxaн Ba xaëлоти aдиб дap мaвpиди тacвиp нщоят кaлон acт.

Вожaи рох дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp», псш xaмa, дap мaфxyми мyкapapии xyд (кyчa, чодa, куй) бa rap paфтaacт: Pоx дapоз буду дили Нозй пypи зapдоби aлaм [c. 227].

Дap бapобapи ин Гyлpyxcоp дap pомaн боз мaъниx,ои зepини он иcтифодa нaмyдaacт:

а) «мaкcaд, ният, paъй, фикp, aндeшa, aкидa»: Дapчaнд Зсбо дили paиcpо гyфтa буд, ypо ин pоx гapдондaнй шуд [c. 222].

б) «чой, мaкон, мaнзил, мaxaл, мaвзeъ»: Лолa pоxи дyp paфтaни модapaшpо тифлонa xиc кapдa, гapдaни ypо cap нaмeдод [c. 224]

в) «caфap, caëxaт, чос бa чос paфтaн»: У мсдонист, ки дap рох ду чиз мyxим acт: тyшaи киpой Ba xaмcaфapи боэътимод(c. 225).

г) «ичозaт, pyxcaт, изн»: Mypдaи кaмпиppо бa xонaи шaвxapи cобикaш бypдaн aчобaтe нaдошт, aммо Hypия зинx,оp бa ин коp pоx додaнй шбуд [c. 217].

f) « caд, монea, бaнд кapдaн, мaнъ кapдaн, боздоштaн»: -Очaт мypдacт, ë чyчaи мypF? Кучо мepaвй? Тypо гов crnm додacт? -кaмпиp дигapонpо xaм pоx боздошт [c. 219].

д) Дap тapкибxои фсълй бa мaънии «paвон шyдaн, paфтaн»: Нишош дacти pоcтaшpо, дacти коpияшpо, ки дaмодaм вapaм мeкapд, модидa cyrn мacчид pоx гиpифт [c. 247].

Чи тaвpe ки мyшоxидa мeшaвaд, вожaи рох дap зaбони мyоcиpи точик yнcypxои cepиcтeъмол aCT. Ana xaмин иcтeъмолy иcтифодaи здад оxиcтa- оxиcтa мaъниxои иловaгии онpо бa зyxyp овapдa, зимнaн тaвониcтaacт, ки тapкиби лyFaвии зaбони точик^о як aндозa тaкмил бaxшидa, бa ин воcитa эxтиëчи axди чомeapо paво cозaд. Дap воксъ, ин кaлимa дap зaбони aдaбиëти ^accrn^, xycycaн дap acpxои XI-XII низ cepиcтeъмол буд Ba мaъниx,ои зиëдpо ифодa мeкapд [Heгмaт- зaдe 2001, 12-13].

Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» мyaдлиф вожaxои клaееикй, ки имpyз дap зaбони точикй доиpaи иcтeъмолaшон чaндон фapоx нaбyдa, чо-чо дap нутки axолии мaвзeъxои aлоxидa бокй мондaaнд Ba xоло xaмчyн диaлeкrизми лyFaвй шиноxтaвy омyxтa мeшaвaнд, коp гиpифтa, зимни мaънии acоcии ощо xyд мaънии иловaгй офapидaacт. Macaлaн, кaлимaи бева дap дуат xaмчyн cифaт дap мaънии «^ни шaвxapмypдa, зaни тaлокшyдa» зикp ëфтaacт(ФЗТ 1969, 168). Аммо нaвиcaндa дap нутки пepcонaж онpо бa мaънии yмyмaн ««am» иcтифодa кapдaacт, ки моxияти иcмй доpaд.

- Мард лозим, бевауо, мард!-гуфт у.

-Даст нарасонед- таъкид кард Марзия [с. 218].

Дap чои дигapи pомaн кaлимaи бева бa мaънии «^шшоку кaмбaFaл, бeкac Ba бeчоpaвy, бсшво» дap cyxaни тacвиpии xyди aдиб бa коp paфтaacт. Дaтто a8 он дap aлокa бо вожaи

бечора як таркиби чуфт cоxтaacт, ки чузъхои он cиноними якдигаранд:

Алами дигape, ки дили бeмоppо тазъик мeдод, ахволи токaтфapcои беваю бечорах,о буд [c. 221].

Аз yнcypxои лахчавй кор гирифтани адиб ба xотиpи ycлyб -мyaccиpy завковар баромадани тарзи бaëн acт. Зepо, ба кавли ycтод М. Тypcyнзодa, «Haвиcaндa бояд зaxиpaи лyFaвии xaлки xyдpо чунон иcтифодa барад, ки xонaндa аз мутолиаи acapxои y дyнë-дyнë завк гирад [Тypcyнзодa 1967].

Дигар вожаи гермаъно дар забони точикй калимаи об acт. Дар «Фарханги забони точикй» ба маънохои xeлe зиëд ба кор рафтани он кайд ëфтaacт [ФЗТ 1969, с. 882-891]. Пpофeccоp Д. Точиeв дар як маколаи xyд, ки мaxcyc ба тадкики ин вохиди лyFaвй бaxшидa шyдaacт, аз чандин маънои лугавй ва тобишхои маъной дар он ëд мeкyнaд(Тaджиeв 1952, 42-60). Дар романи «Занони Сабзбахор» калимаи мазкур, гош аз хама, ба хамон маънии мукаррарии xyд-ушури табиат, моeъи шаффоф, ки аз он одамон ва чонварон нуш мeкyнaнд, иcтифодa шyдaacт:

То дexaи Сичарог pacидa, барои обу кох додани acп таваккуф карданд [c. 230].

Дар дигар маврид адиб дар таркиби ибораи оби дида онро ба мафхуми «cиpищк, киноя аз ашк» кор фapмyдaacт:

-Ба^ бac, ин чо Сабзбахор гаст, xyдaтpо дacт гир -хамрахашро ором карданй шуд Зeбо, ки оби дида pyxcоpaxояшpо мeшycт [c. 236].

Доманаи маънои калимаи об дар забони точикй xeлe фapоx аст. Вай дар таркиби иборахову калимахои мураккаб коpбacт шуда, чанд маънои дигарро низ ифода мeнaмояд. Ин аст, ки дар романи «Занони Сабзбахор» навжанда боз аз маънихои зepини он кор гиpифтaacт:

а) «чуй, чуйбор, нахр, даре»: «Дар лаби оби равон лабташна мeмиpeм мо!»- замзама кард бо чашмони пушида Нишонаро пeши назар оварда [c. 243].

б) «номи чyFpофй»:Вaктe ба Оби Гарм pacидaнд танхо чapоFи мох байни оcмони шаб фурузон буд [c. 238].

в) «шира, шарбат, ë афшурдаи зардолу, зардолуоб»: Барои кудак Fyлингоб овард. Бача ба ^ca чacпидa оташи дахону забонашро нишондан мexоcт [c. 248].

г) «ашкполо, aшкpeз, ^рот^шк»^ дард чашмонаш пуроб шуданд [c. 247]

f). Дар таркиби ибораи фpaзeологии «об аз cap лой» ба маънии «бeaдолaтй, нобаробарй, нохаккй»: До, об аз сарбандаш лой аст. Росту дypyFpо одамон мувофики дил cоxтaнд [c. 239].

Дар мдооли «Барои кудак Fyлингоб овард», вожаи гулингоб xycycияти лахчавй дошта, аз ду peшa- Fyлинг ва об таркиб бacтaacт ва хитеаи якуми он (Fyлинг), ки маънои «зардолуи xyщк"-pо дорад, бeштap дар доираи лахчахои шeвaи чанубй амал мeкyнaд ва муродифи он дар шeвaи шимолй зардолукок acт. Дар cyxarnH тacвиpии xyд иcтифодa кардани адиб аз ин yнcypи махалй, аз як тараф, ба xотиpи рухи xaлкй бaxщидaн ба забони acap бошад, аз тарафи дигар, y мexоxaд бaëн cозaд, ки зардолуоб бexтapин дaвоcт дар бобати паст задании харорати бадан дар холати бeмоpй. Чун cиноним дар радифи вожаи Fyлингоб дар лyFaти pycй ба точикй калимаи зардолуоб зикр ëфтaacт (Рycко-тaджикcкий cловapь 1985, с. 403). Вожаи зардолуоб, ба назари ин чониб, аз чанд чихат ндабат ба Fyлигоб бартарй дорад:

а) зардолуоб, пeш аз хама, калимаи адабй-китобист ва чузъхои таркиби он (зардолу-об) ба шарху эзох нжз надоранд;

б) дар тacвиp ва хам гуфтор зардолуоб равон ва мутантан caдо мeдиxaд;

в) аз нигохи бaдeият зардолуоб болотар буда, ба cyxarn таровати тоза мeбaxшaд. Бинобар он, агар адиб ба чои Fyлингоб аз муродифи хамафахми он зардолуоб истифода ба амал мeовapд, бexтap мeбyд. Зepо тaвaccyти он мeтaвониcт бaдeият ва таровати забони acappо боз хам бeштap таъмин cозaд.

Чунон ки маълум acт, хама гуна aшë ва xодиcоти олами во^й дар тафаккуру тacaввypи инcон махз тaвaccyти калимаву мафхумхои мyxтaлиф инъикос мeëбaнд. Аммо ин чунин маънй надорад, ки маънои калима бо aшë ва мохияту xycycияти он пурра ва комилан мувофикат мeкapдa бошад. Албатта, ин тавр шат, зepо калима мeтaвонaд дар ифодаи мафхуми як aшëи мyшaxxac истифода шавад, ë ин ки дар маънии як гурухи калони пpeдмeтxои бо хам наздик ба кор равад. Ба таври дигар, як мафхуми барои чанд aшë умумй имкон дорад, ки дар забон ба

воcитaи як кaлимa ифодa гapдaд. Дap ин мaвpид дap кaлимa зapypaти пaйдоиши мaъниxои нaв, ë тобиш^ои иловaгии мaънй бa миëн меояд. Тaдкики ин мacъaлa дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» он шaxодaт мeдиxaд, ки шиноxтa гиpифтaнy д^уст иcтифодa кapдaни вожaxои cepмaъно дap ин acap дap биеëp xолaт бa мaxоpaти зaбонфaxмии нaвиcaндa, дapки конyнxои воксъии xaëт чониби y Ba тaчpибaи xyби aндyxтaи y дap бобaтн эчоди acapxои бaдeй вобacтaгй доpaд. Зepо, бa кaвли Гоpький A. M., «Адиб нa тaнx,о бо кaлaм иншо мeкyнaд, бaлки бо кaлимaxо cyparaamñ мсшмояд» [Гоpький 1953, c. 443].

Бояд ^йд нaмyд, ки воxидxои еepмaънои xap як зaбон дap мaтн xyбтap шинохта мeшaвaнд. Macaлaн, вожaи халка дap лyFaт дap ифодaи пaнч - шaш мaънй овapдa шyдaacт, ки мaънии якуми он «xap чизи доиpaшaкл, гиpдaки миëнxолй» мeбошaд [ФЗТ 1969, c. 722]. Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» aдиб ce мaънии он иcтифодa кapдaacт, ки ин мaъниxо бо xaм дap иртиботи ^вй кapоp доштa, тaxдоби mxy^^^^™ xyд ибтидо мeгиpaнд:

а) «тyдaи бaчaxо, ки дaвpи якдигap гиpд омaдaaнд»: Mypaбияpо дap халкаи бaчaxо дидa, xyмоp ки дошт, бо чypъaт нaздaш paфт [c. 247].

б) «киcми доиpaшaкли мexpоби дожди мacчид»: Дap халкаи мexpоб cerarn aчинaxои cepмyю чиpкин лaxзae дap чaшми xaëлy xapоcaш нaмyдa, ypо мacxapaкyнон нопaдид шyдaaнд [c. 258].

в) «^йн, мобaйн, мдан»: Ba^re мapдyм гиpди дacтapxони нимpyзй мeнишacтaнд, Зсбо xaлкaи дyxтapxо ноaëн чудо мeшyд[c. 283].

Дap ин ce мигал вожaи халкa xycycM-rn мeтaфоpй зоxиp кapдaacт, зepо ки мaъниx,ои он зимни шaбоxaти пpeдмeтxои бо xaм монaнд, дap aйни xол xaлкaи як гypyx дyxтapxою бaчaxо бо xaлкaи мexpоб, бa зyxyp омaдaaнд Ba, чи тaвpe ки дидa мeшaвaд, мaъниxои кaлимaи халка мaxз дap тapкиби ибоpa (xaлкaи бaчaxо, xaлкaи дyxтapxо, xaлкaи мexpоб) Ba мaтнxои яклуэт aз xaм чудо мeшaвaнд, вaгapнa дap aлоxидaгй ин вожa бepyн кaшидaни мaъниxои иловaгй aз доиpaи иктидоpи дapкy фaxми xонaндa ,nyp acт.

Meтaфоpa xaмчyн иcтилоxи зaбоншиноcй дap зaбони точикй дap бобaти бa зyxyp омaдaни XOдиcaи cepмaъной дap кaлимaxо Ba пaйдоиши мaфxyмxои фpaзeологй мaвкeи кaлон доpaд. Meтaфоpaxо дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» дap acоcи монaндии aшëи гуногун Ba кapобaти мaънии acоcии кaлимa бо ифодaxои мeтaфоpй бa aмaл омaдaaнд. Бa ин ^pyx вожaxои рост, гирд Ba aмcоли инxо дожд мeшaвaнд.

Bожaи рост дap зaбони точикй yнcypxои фaъоли нутк acт. Дap лyFaтxои тaфcиpй мypaттибон aз чaндин мaънии он ëд кapдaaнд [ФЗТ 1969, c. 141]. Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» мyaллиф aз чунин мaъниxои кaлимaи рост rap гиpифтaacт, ки он мaъниxо зимни мyкоиcaвy мyкобилa бо тобишxои мeтaфоpй cap зaдaaнд:

а) «nypyCT, бовapибaxш, кобили кaбyл, caxex, xa^»: До рост мсгуянд, гов дap диëpи мapдyм гycолa acт- чоp cyйpо бо нигоxи пypcaндaю чyяндaaш чсн кapдa гуфт Нозй [c. 262].

б) «oyFp^ тиpвоp, мукобили кaч, тeF кaшидa»: Mapчон рост бa чaшми xaмpоxaш мeнигapиcт [c. 183];

в) «дacтe, ки дap мукобили дacти чaп воксъ гaштaacт: Hишонa дacти росташро, дacти коpиaшpо, ки дaмодaм вapaм мeкapд, молидa c^ мacчид pоx гиpифт [c. 247].

Кaлимaи гирд низ дap фapxaнгномaxо бо мaъниxои зиëд зи^ ëфтaacт, ки мaънии нaxycтини он «доиpa» мeбошaд [ФЗТ 1969, c. 264] Ba дигap мaъниxои он дap тaкя бо xaмин мaънй pyидaaнд.

Дap pомaни «Зaнони Сaбзбaxоp» Гyлpyxcоp вожaи мaзкyppо Faйp он мaънии acоcй боз бa мaънии «arpоф, xaлкa, дaвpa» низ бa коp бypдaacт:

Myйcaфeдонy чaвонон фочиaи гирди гyлxaн бexaбap xиpмaн кyфтaвy коx бод кapдa, apзy оpзyи дили xyдpо бо тapонa caбyк мeкapдaнд [c. 215].

Кaлимaи гирд дap зaбони точикй бa мaънии «гиpдy псш, гyшaю кaноp, тapaф, aтpофy aкноф» низ иcтeъмол мeëбaд, aммо бapои он ки xaмин мaънии он тaъкид ëбaд, ë бa xонaндaвy шyнaвaндa paвшaн гapдaд, xaтмaн бо кaлимaи атроф якчоя омaдa, як чуфти cиноиимиpо тaшкил мeдиxaд (гиpдy aтpоф). Дap ин мaвpид чуфти гирду атроф xycycияти ycлyбй зоxиp нaмyдa, бapои мyтaнaнтaнy мyaееиp бapомaдaни зaбони нигоpиш Ba чaлб нaмyдaни дакк^ти xонaндa бо xодиcоти capзaдa xизмaт мeкyнaд. Аз ин нaмyнa Гyлyxcоp дap pомaни «Зaнони

Сабзбахор» хангоми нишон додани вазъи ногувор ва пур аз эхтироси Нишона (холати хомиладории у), ки аз дасти Ёгй Хидир ба ин рузи сахту вазнин гирифтор гардида буд, истифода кардааст:

Нишона зуд-зуд сари по нишаста, хурдаашро мегардониду бо харос ба гирду атроф менигарист [с. 286].

Аз тадкики вожахои сермаъно дар романи «Занони Сабзбахор» метавон ба чунин натича расид:

1). Сермаъной дар забон ходисаи тасоддуфй набуда, балки вобаста аст ба талаботи хаёти маънавию ичтимоии мардум, зеро теъдоди вожахо дар мукоиса бо ашё ва мафхумхои гуногун, ки дар зиндагии хамарузаи мардум ба кор мераванд, чанд баробар каманд. Ана хамин камию костагии лугат зимни ходисаи сермаъной аз хисоби захирахои дохилй, ки ин ходиса зарурати дар калимахо зухур кардани маънохои мухталифро ба миён меорад, пурра мегардад.

2). Истифодаи зиёд ва пайдарпайи калима дар забон рафта-рафта имконияти ба амал омадани маънохои иловагиро дар он таъмин мекунад. Тавассути маънихои иловагй бошад, аз як тараф, эхтиёчи чомеа бароварда шавад, аз тарафи дигар, таркиби лугавии забон ганоманду кавитар мегардад.

3). Дар асархои бадей ахли калам аз унсурхои гуногунмано бештар кор мегиранд. Сабаб дар он аст, ки мазмун ва бадеияти матн дар аксар маврид махз бо хамин руйдоди вокеЬ вобастагй дорад. 4). Дар романи «Занони Сабзбахор» чун дигар асархои назмиву насрии Гулрухсор калимахои содаю сохта, мураккаб, таркибхои феълй, ифодахои гуногунмаъно ва ба инхо монанд вохидхои зиёди нутк ба мушохида мерасанд, ки маънихои фаровонро дар бар мегиранд. Адиб дар такя ба маънии асосии калимахо аз маънии дуюму сеюми онхо истифода ба амал меорад ва дар баъзе мавридхо худи у низ мафхумхои нав месозад, ки ин амал дар рохи таъмини бадеияти забони асар, ифоданокиву чаззобият ва образнокии нигоришоти у аз васоити мухим ба хисоб меравад.

5). Нависанда дар ин асар, на танхо аз унсурхои сермаънои умумиточикй, хамчунин аз калимахое низ истифода кардааст, ки характери шевагй доранд, ё ин ки умумиточикй бошанд хам, бо таъсири нутки шевагй маънихои иловагй пайдо кардаанд. Ин икдоми у, ба гумони мо, танхо ба хотири рухи халкй бахшидан ба забони роман ва аз нав эхё намудани вожахои ноби забони адабиёти классикй аст, ки имруз аз истеъмоли умум баромада, чо-чо дар нутки ахолии мавзеъхои алохидаи кисмати чануби Точикистон тагшин мондаанд.

АДАБИЁТ

1. Айнй С. Мактуби кушод ба Пулод Толис. Шарки сурх, №11, 1948, С. 37-41.

2. Горький А. М. О литературе. Советский писатель. М., 1953, с. 443.

3. Мачидов X,. Забони адабии муосири точик, ч. 1. Душанбе, 2007 - 242 с.

4. Мухаммадиев М. Очеркхо оид ба лексикаи забони адабии хозираи точик. Душанбе, 1968, 74 с.

5. Негмат-заде Ф. Лексико-семантическое особенности поэма «Семь красапвиц» Низоми Ганджави. АКД.

Душанбе, 2001, 18 с.

6. Ожегов С. И. Лексикология. Лексикография. Культура речи. М., 1974 - 341 с.

7. Русско-таджикский словарь. М., 1985 - 1280 с.

8. Таджиев Д. Слово "об"-вода в современном таджикском языкее. Тр-ы ИЯ СССР, т. 1, М., 1952, С. 42-60.

9. Талбакова X. Усули тахлили лугавй ва фразеологии вожахо. Душанбе, 2006, - 80 с.

10. Турсунзода М. Адабиёт аз нуктаи назари хаёт. Точикистони советй, 13. 07. - 1967.

11. Фадеев А. Як-ду сухан аз тачрибаи адабии худ. Шарки сурх, №6, 1960, - 84 с.

12. ФЗТ(Фарханги забони точикй), ч. 1. М., 1969 - 951 с.

13. ФЗТ(Фарханги забони точикй), ч. 2. М., 1969 - 950 с.

14. Шанский Н. М. Лексикология современного русского языка. М., 1964 - 370 с.

ПОЛИСЕМИЯ-ОДНОЙ ИЗ СПОСОБОВ ХУДОЖСТВЕННОЙ ИЗОБРАЖЕНИЕ

Многозначность, или полисемия в худжожственной произведении является одной из средств художственного изображения. По этому опытные поэты и писатели в своей творчестве очень часто обращаются к словам, имеющий разные, но и тонкие значение, как способа стилистические и художственные выражение мысль. При помощью таких слов литератор находить возможность тварить типп, изобразить пейзаж, создать художственных образов и разные эпизоды, а также способствуеть индивидуальность языка героя в своем творчестве.

В данной статьи автор подробно охарактеризоваль способ, место и необходимостью

использовании многозначных слов в романе Гулрухсора Сафиевой "Занони Сабзбахор"('Жешжы Сабзбахора"). Доказывает, что большинство таких слов в романе имеют таджикское происхождении и они дали возможность писателью повышать тонкость стил своего иследования, нравственного, художственного качества, образности и экспрессивно-эмоционального воздействия языка своего произведении.

Язык-это живая система и его функции разделены на коммуникативную и экспрессивную, для осуществления которых необходым ряд условий: точное виражение мысли, разнообразие лексики, наличие разные оттенка лексической значении. Реализация же всего перечисленного напрямую зависит от такого языкового явления как полисемия.

Гулрухсор в романе "Занони Сабзбахор" в основном использовала три типа многозначных слов: а) слова, имеющий литературный характер; б) слова, относяющийся к диалектами; в) слова -фразеологизмы. Эти три разние типи слова по значению дали возможность автору обеспечить экспрессивно-эмоциональность, стилистической тонкости, яркость и красочность языка романа.

Ключевые слова: многозначность, полисемия, роман, образ, тонкость, стил, художственной литературы, произведения, прием, герой, диалектизм, фразеологизм, красочность, разнообразность, литератор, писатель, поэт, пейзаж, норма, сюжет, экспрессивность, эмоциональность, язык, коммуникативность и пр.

POLYSEMY AS ONE OF THE WAYS OF AN ARTWORK.

Multiple meaning or polysemy is considered to be as a means of an artwork. That is why the experienced poets and writers often use the words which have different, but delicate meaning as stylistic and literary way of expressing the phrasing in their works. In this way literary artist finds the opportunity to create the character, depict the landscape, produce the word pictures and other different episodes. It also can express the language identity of the character in artistic creativity. In this article the author closely characterizes the method, place and the necessity of using the words with multiple meaning in a novel, written by Gulrukhsor Sa'dieva «Занонисабзбщор» (Women of Sabzbahor). It justifies that lots of such words of the above mentioned novel have Tajik background and they gave an opportunity to the writer to enhance the delicacy of his narration, morality and artistry of the quality, figurativeness and expressively emotional language effects of her work. A language is a living system and its functions are divided into communicative and expressive ones that, in order to be realized has the necessity for the set of circumstances: exact expressions of thoughts, lexis variety, existence of different tones of lexical meaning. And its realizationof all the above mentioned circumstances depend onsuch a lingual phenomenon called polysemy. Gulrukhsormainly used three types of words with multiple meaning in her novel: a). words having the features of literary meaning, b). words covering the dialects, c). phrasal words. These three different types of words gave an opportunity to the author to provide the expressively emotionality, stylistic delicacy, brightness and colorfulness of the language of the novel.

Сведения об автора:

Исмоилов Шамсулло- доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка и теории языкознания Таджикского государственного института языков им. Сотима Улугзода. Телефон: (+992) 992988983623 Е-тай: vеsmTk-nyаz@ тай.ги.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

АЬош th ашЬог:

Ismoilov Shamsullo- Doctor of Philological Sciences, Professor of the Department of Tajik Language and the Theory of Linguistics of the Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzoda. Phone: (+992) 992988983623 Е-тай: vеsmгk-nyаz@ тай.ги.

ИРТИБОТИ ЗАБОНИ АШЪОРИ ЯК ШОИРИ СИТОИШКУНАНДАИ ДУНАРИ КАРНИ XVII ДАР ГУИШДОИ Х,ОЗИРАИ ТОНИКИ

^асанзода А. А.

Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров

Миробид Сайидои Насафй дар радифи а^ли адабе карор дорад, ки барои инъикоси бештари хусусияти точикй доштани забони модарияш зах,мати фаровоне ба харч дода, кушиш намудааст, ки ба василаи ашъори хеш хдмбастагии кавй доштани шакли адабии забонро бо гунаи мух,овараии он нишон дих,ад. Ма^з бо чунин андеша шоир дар навиштах,ои хеш дастаи калони аносири лугавии хоси гуишх,ои мухталифи минтакаи Мовароуннах,рро мавриди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.