CC BY
18
УДК 581.9:502.4 (574.25).
А.С. Цожамжарова, Л.С. Кожамжарова,* З.Б. Есимсеиитова**
С.ЖАсфендияров атындагы Казац улттыц медицина университетi *М.Х.Дулати атындагы Тараз мемлекеmmiкуниверсиmеmi **Эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситетi
КОН.ЫРБАСТАР Т¥КЫМДАСЫ ТУРЛЕРШЩ АНАТОМДЫ-МОРФОЛОГИЯЛЬЩ К¥РЫЛЫС ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Poaceae Barnhart туцымдасы Alopecurus pratensis L, Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L, Setaria viridis Beauv., всiмдiктерiнiц сабагыныц анатомиялыц цурылысындагы ерекшелiктерi аныцталды. Сабацтыц цурылысындагы диагностикалыц белгiлерi бойынша Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv., всiмдiктерiнде мезофитке тэн мынадай белглер аныцталды: склеренхима улпасыныц жацсы жетлу^ сабацта вткiзгiш шоцтардыц склеренхимада жэне негiзгi паренхимада орналасуы.
TYÜiHÖi свздер: Геоботаника, фитоморфология, фитоэкология, склеренхима, паренхима, флоэма, ксилема.
Коцырбастар туцымдасы (Poaceae Barnhart.) -даражарнацтылар класыныц (Liliopsida) ¡шшдеп ец ipi туцымдас. ТМД елдершде бул туцымдасца 146 туыс жэне 986 тур, ал Казацстанда 83 туыс, 418 тур жатады. Коцырбастар туцымдасыныц eкiлдерi барлы; жерлерде кездеседъ Эйресе, шалгындар мен шелейт жерлердiц еймдштер жабынында басым келедi. Негiзiнен б!ржылдык;, тамырсабацты кепжылды; мэдени жэне жабайы 0сетiн ш0птесiн 0сiмдiктер, сирек агаш сабацты TYрлерi де кездеседi (бамбук). Непзп тамырлары жер бетiлiк еркешнщ т0менгi буыннан цаулап 0сiп жетшетш шаша; тамыр. Сабагы жумыр цилиндр тэрiздес буындар мен буынаралыцтарынан турады. Кепшiлiгiнiц
буынаралыцтарыныц iшi цуыс, ал буындары улпалармен толтырылган болып келедъ ягни саба; сабан деп аталады (бидай, царабидай, атцонац жэне т.б.). Сонымен цатар кейбiр дацылдардыц сабагыныц буынаральщтарыныц iшi борпылда; жумса; паренхималы улпаларга толы болып келедi (жYгерi, борыццамыс, цумай ЖYгерi т.б.). Дацылдардыц сабацтары буындарында болатын цыстырма меристема клеткаларыныц белiнуi нэтижесiнде узарып есш отырады [1; 2].
Соцгы жылдары есiмдiктер анатомиясы гылымында зерттеулердiц ЖYргiзiлуi Yлкен цызыгушылыц тугызуда. Геоботаникалы; фитоморфологиялы; жэне
фитоэкологиялы; зерттеулерде есiмдiктер
цауымдастыгына кiретiн есiмдiктердiц вегетативтiк MYшелерiн зерттеу мацызды екендiгi айцындалады. Мундай жумыстардыц нэтижелерi есiмдiктер цауымдастыгыныц, TYрлердiц кешенд сипаттамасын жэне есiмдiктердiц тiршiлiк формаларын аныцтаганда пайдаланылады. Осыган байланысты зерттеу жумысымыздыц мацсаты Poaceae Barnhart. туцымдасы кейбiр есiмдiктерi сабацтарыныц анатомиялыц цурылыс ерекшелiктерiн аныцтау. Зерттеу объектiлерi болып Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv. еймдштершщ сабацтары алынды. Эймдш TYрлерi Ацмола облысы, Кекшетау цаласы жэне Зерендi ауданы мацайындагы табиги фитоценоздардан жиналды.
Сабацтыц сабацтыц ортацгы белМнен анатомиялыц кесiндiлер даярланды, цалыцдыгы 10 - 15 мкм, барлыгы 100 уацытша препараттар даярланды. 9сiмдiктер MYшелерi Страсбургер -Флемминг эдiсi бойынша фиксацияланды. Анатомиялыц зерттеуде сызыцтыц елшеуге арналган окулярлы микрометр (окуляр х 15, объектив х 8) цолданылды. 9сiмдiктер жалпыга бiрдей цабылданган ботаникалы; эдiстер арцылы зерттелдi [3]. Анатомиялыц цурылысын сипаттауда Эзау К. (1980), математикалы; ецдеуде Г.Ф.Лакин ецбектерi цолданылды. Alopecurus pratensis L. Кепжылды; шептесiн есiмдiк. Биiктiгi 80-120 см. Жапырацтары таспа тэрiздес, жалпа; жасыл, жапырагыныц енi 3-5 мм. ^лшогыры цилиндр тэрiздi, узындыгы 5-9 см жэне еш 6-9 мм. Масагы эллипс тэрiздi немесе сопацша, масацшалары жасыл немесе цызFылт-кулriн рецдi; жемк тузерде цараймайды, кiрпiкшелi.
Alopecurus pratensis L. еймдМ сабагыныц анатомиялыц цурылысы даражарнацты шептесiн есiмдiктерге тэн
курылыста болады. Жабындык улпа-эпидерма, механикалык улпа, етгазпш улпа жэне Heri3ri паренхимадан турады. Механикалык улпа-склеренхима эпидерма астында орналаскан. Склеренхима ойыктарында хлоренхиманыц жука кабаты болады. 9ткiзгiш шоцгар жабы; коллатеральды, ретсiз орналаскан. Сырткы шецбердщ кiшi 0ткiзгiш шоктары склеренхима сакинасымен жанасып жатыр, олардыц саны 25-27. 1шга шецбердiц 0ткiзгiш шоктарын паренхима арасында жатыр, олардыц саны 26-28. Сабагыныц ортасы- куыс.
Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.. Жщшке, катты, тiк туратын сабактан турады. БтктМ 20-70 см. Жапырактары жщшке, тегiс, шиыршыкталган. Масактыц биiктiгi 3-12 см . Масагы аз, жиырылган, жогары багытталган тегiс немесе будырлы, эр TYрлi биiктiктегi 0сiндiлерден турады. Оныц бiр буынынан 2-7 0сшд шыгады. Масагы 3-5-ГYЛден турады. Сары-^лпн TYCтi. Туцым шашкан кезде толык сары TYCке боялады.
Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.. Сабагыныц буынаралык орталыгы iрi куыс ауамен толтырылган. Сабактыц бYкiл негiзгi улпалары шеткi б0лiгiнде орналасады. Эпидермис жасушаларыныц кабыргалары CYректенедi. Терецiрек склеренхиманыц тутас сакинасы орналасады Склеренхимдi сакинасыныц астында талшьщты шоктар 0тедi. Шоктар щенбер бойында орналаспай бiр-бiрiн ыгыстыра орналаскан. Механикалык улпа- склеренхимада диаметрi гашшеу 0ткiзгiш шоктар жанаса орналаскан. Непзп паренхималарда iрi 0ткiзгiш шоктар орналаскан. Phleum pratense L. К0пжылдык ш0птесш 0сiмдiк, борпылдак немесе тыгыз шым TYзедi. Сабагы куыс, биiктiгi 30-100 см. Сабактыц 3-5 буынаралыктары болады. Жапырак тактасы жасыл TYCтi, TYKтi емес, енi 3-8 мм жэне узындыгы 6-40 см.
Phleum pratense L. 0ЙмдМ сабагыныц к0лденец кесшдта. Сабагы да мезофиттi курылымгы ие. Сабактыц к0лденец кесiндiсiнен оныц сырт жагын бiр кабат эпидермис коршайтыны белгiлi. Эпидермистен T0менiрек склеренхималык талшыктары бар механикалык кабат орналаскан. Талшыктар арасында дифференциациясы аякталмаган усак 0тгазпш шоктар болады, олардыц саны 13-15. Сабактыц мацызды биологиялык ерекшелiгi 0тгазпш шоктардыц болуы. Склеренхима кабатынан кешн паренхималык жасушалар арсында 20-22 дамыган туйык коллатеральды типтi 0ткiзгiш шоктар орналасады. Олардыц склеренхималы жэне паренхималы жабыны болады. Механикалык улпа мен 0тгазпш шоктарыныц осылай орналасуы сабакка берiктiк касиет бередi. Setaria viridis Beauv. Бшктш 20-80 см. Сабагы тш немесе бутакталган, ГYЛ шогырыныц астынгы жагы кедiр-будырлы, Жапырак тактасы еш 2-12 мм, жалпак, 0тгар Yшкiрленген. ГYЛшоFыры калыц цилиндр тэрiздi. Масагы жумыртка пiшiндi сопакша келген немесе эллипс тэрiздi, айналасы жасыл немесе щлпн TYCтi TYKтермен коршалган. Тукымы жумыртка пiшiндi Yлбiрлi кабыкпен капталган дэн. Маусым- кыркYЙек айында ГYЛдейдi. Тукым шашуы-маусым- казан айында.
318
Вестник КазНМУ №3-2017
Setaria viridis
Beauv. анатомиялык курылыс ерекшелштерь Сабагыныц келденец кесш,щй жабындык улпа, механикалык улпа, хлоренхима, етгазпш шоктар, непзп паренхимадан турады. Жабындык улпа - эпидерма б!р катар клеткалардан турады. Механикалык улпа - склеренхимада кМ етгазпш шоктар, хлоренхима бар. 1р! етгазпш шоктар непзп паренхималарда (клеткаларда) ею катар болып орналаскан. Ортасында
ауалы куыс болады. Этгазпш шоктар флоэмадан, ксилемадан турады. Этгазпш шок жабык коллатеральды, склеренхимамен коршалган. Сабактыц ¡шга курылысында механикалык улпадагы клеткалардыц катар саны 5-6, етгазпш шоктар
саны 36- 38 болды.
А.
В.
Г.
Д.
1- cypeT. Poaceae Barnhart. T¥KbiMgacbi Keööip eciMgiKTepi caöaKTapbmb^ aHaTOMHa-biK K¥Pu-bicbi. A- Alopecurus pratensis L., B- Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., r-Phleum pratense L., ^-Setaria viridis Beauv. CoHHMeH Poaceae Barnhart T¥KbiMgacbi Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.. , Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv., eciMflircrepm^ caöarbrnb^
aHaTOMHH^HK K¥Pbi-bicbmgaFbi epeKme-iKTepi aHbiKTa-gbi. CaöaKTb^ K¥Pbi-bicbmgaFbi gnarHocraKa-biK öe-ri-epi
öoöbmma Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv., eciMfliKTepiHfle Me30$HTKe tsh Mbmagañ öe-ri-ep aHbiKTa-gbi: cK-epeHXHMa ¥-nacbiHb^ ®aKCbi ®eTi-yi; caöaKTa 9TKi3rim moKTapflb^ cK-epeHXHMaga ®aHe Heri3ri napeHXHMaga opHa-acybi. CoHbiMeH KaTap 3epTTe-reH eciMgiKTepg^ aHaTOMHa-biK K¥Pu-bicbi Festucoideae - Fa tsh 6o-bm Ke-egi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Барыкина Р.П. и др. Справочник по ботанической микротехнике. Основы и методы. - М.: Изд-во МГУ, 2004. - 312 с.
2. Кожамжарова Л.С., Сарсенбаев К.Н., Барамысова Г.Т. // Вестник КазНУ, сер. биолог., №1, 7. - 2006. - С. 19-27.
3. Л.С. Кожамжарова, Г.Т. Барамысова К.Н. Сарсенбаев, БЖ. Джиембаев// Матер.Третьей Международной научно - практической конференции «Исследование, разработка и применение высоких технологий в промышленности». - СПб, 2007. - Т 9. - 204 с.
А.С. Кожамжарова, Л.С. Кожамжарова,* З.Б. Есимсеиитова**
Казахский Национальный Медицинский Университет имени С.Д.Асфендиярова *Таразский Государственный Университет имени М.Х.Дулати **Казахский национальный университет имени аль-Фараби
РАСТЕНИЙ СЕМЕЙСТВО POACEAE BARNHARTAHATOMO- МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СТРУКТУРЫ
Резюме: Анатомические особенности строение стебли некоторых растений из семейства Poaceae Barnhart. Определенно анатомические особенности строение стебли растений Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv. из семейства Poaceae Barnhart. По диагностическим признаком строения сетбли в растении Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv. определенно следющие признаки свойственно мезофитам: усовершенствование ткани склеренхима, расположение группы проницаемости в стебли склеренхиме и в основном паренхиме.
Ключевые слова: Геоботаника, фитоморфология, фитоэкология, склеренхима, паренхима, флоэма, ксилема.
A.S. Kozhamzharovа, L.S. Kozhamzharovа,* Z.B. Yesimseiitova**
Asfendiyarov Kazakh National Medical University *M.Kh.Dulaty TarazState University ** al-Farabi Kazakh National University
PLANTS OF THE FAMILY POACEAE BARNHART ANATOMO- MORPHOLOGICAL PECULIARITIES OF STRUCTURE
Resume: Anatomical structure of the stems of some plants from the family Poaceae Barnhart. Defined Anatomical structure features alopecerus pratensis L.stems of plants, Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv. According to the diagnostic features of the structure of the plant stalks Alopecurus pratensis L., Puccinellia tenuissima Litv. ex V. Krecz.., Phleum pratense L., Setaria viridis Beauv.define the following attributes peculiar mesophytes: improvement of sclerenchyma tissue, the location of the permeability of the group in the stems and sclerenchyma mainly parenchyma. Keywords: Geobotany, phytomorfology, phytoecology, sclerenchyma, parenchyma, floema, xylem.
УДК 630.892.5(574):614.272
А.С.Цожамжарова, Л.С.Кожамжарова,* З.Б.Есимсеиитова**
С.ЖАсфендияров атындагы Казак улттыкмедицинаyHueepcumemi
*М.Х.Дулати атындагы. Тараз мемлекеттж университет **Эл-Фараби атындагы Казак, улттыкyHueepcumemi
ОТАНДЬЩ ФЛОРАНЫН, ОН,ТУСТ1К-ШЬ№ЫС Б9Л1ПНДЕП ФАРМАКОЛОГИЯЛЬЩ К¥НДЫ КЫЗЫЛ МИЯ 9СШД1ПНЩ
ФИТОЦЕОНОЛОГИЯСЫ
Макалада кызыл мия е^мдтнщ экологиялык цауымдастъщ топтары, систематикалык аныцтамасы царастырылган. Биологиялык epeкшeлiкmepi бойынша курамында кeздecemiн эфирл1 глuцepuндi uлiкзаттарыныц химиялыц курамы керсетлген. Tyttmdi свздер: кызыл мия формациясы, кызыл мия экологиялык топтары, субэдификатор, ценоздык калыптасу.
^ызыл мия формациясы Жамбыл облысында кещнен таралып, экологиясымен, курылымымен жэне ешмдышмен ерекшеленетш алуан турл1 кауымдастыктармен керсетыген.
Кызыл мия формациясыныц флорасы 27 тукымдаска жэне 79 туыска жататын 62 турден турады. Олардыц шшде ец Ke6i курдел1 гулд1 тукымдас (24 %), дэнд дакылдар тукымдас (13 %), буршак тукымдас (14 %), марена тукымдас (11 %), раушангYЛдi тукымдас (6 %), баска тукымдастар аздап кана (1-3 %) таратылган.
Биологиялык ерекшелiктерi бойынша барлык TYрлердiц кепшiлiгi узак мерзiмдi есiп-енетiндiрге (47 %), тамырсабактыларга (22 %) жэне бiр-екi жылдыктарга (12 %) жатады. Экологиялык жагдайда есiмдiктер негiзiнен мезофиттермен (71%), галофиттермен (8%), мезогалофиттермен жэне галомезофиттермен (6%), мезоксерофиттермен жэне ксеромезофиттермен (6,8 %) керсетыген.
Бидайык (Elytrigia repens), камыс, айрауык (Calamogrostis pseudophragmites), арпа (H.Brevisubulatum), ажырык есекмия, жоцышка (M.sativa), TYЙе буршак (M.albus), сарыгYЛ (I.iliensis) формациялардыц субэдификаторы болып табылады. Осы еймдштердщ бар болуы келесi кауымдастыктарды айкындауга мYMкiншiлiк бередi: TYрлi шептi-дэндi -миялык; бидайык-миялы; дэндi-миялы; миялы; камыс-миялы; ажырыкты-миялы; аксора-миялы.
ТYрлi шепт1-дэнд1 да^ылды-миялык; ^ауымдастьны экологиясы (Ass.Glycyrrhyza uralensis - Elytrigia repens + Phragmites communis - Leymus multicaulis + Medicago sativa + Inula britanica) аллювиалды-шабындык сортацды жэне ец жогары тел1мдерде орналаскан тогайлардыц арасындагы аллювиалды-шабындык тогай топырактарында таратылган. Доминанттардыц туракты серштестер^ дэнд1 дакылдардан - Calamogrostis epigeios, Aeluropus Litoralis; турл1 шептерден - Goebelia alopecuroides, Melilotus albus, Iris iliensis, Thalictrum Flavum, Cenanchum sibiricum, Galium verum, Suaeda linifolia; тал-шыштерден - Rosa beggeriana. Бiрлi-жарым Elaeagnus oxycarpa, Salix wilhelmsiana кездеседi. Жердiц оттылыгы калыц. Топырактыц есiмiдiктермен жалпы прективтiк жамылгы - 80-95 %. 100 м2-та мияныц 675 сабагы бар. Кызыл миясыныц жер асты органдары топырак кабаттарында эркелкi орналаскан. Олардыц непзп салмагы 20-60 см терецдiкте орналаскан. Механикалык курамы бойынша осы горизонт тыгыздатылган, ылгалдандырылган майда кумды курайды. Мияныц тамырлары мен тамыр сабактарыныц елшемi терецдетiлген сайын азаяды жэне жщшке тамырлары кеп болады. Мия-сортацды ^ауымдастык; экологиясы (Ass. Suaeda linifolia, S.paradoxa - Glycyrrhiza uralensis) непзшен арна арасындагы ойпаттардыц ец жогары учаскелерiнде жэне езендердiц жагаларында аллювиалды-шабындык ескi тогайлык топырактарда жэне шабындык сортац жерлерде еркендеген. Жер асты сулары 2-3 жэне 4-5 м терецдште
