CC BY
29
УДК 80 ББК 81.2-4
ФРАЗЕОЛОГИЗМ..О ДАР ФАР.АНГИ "БУР.ОНИ ЦОТЕЪ "-И МУ.АММАД.УСАЙН
БУР.ОН
ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ В СЛОВАРЕ "БУРХОНИ КОТЕ " МУХАММАДХУСАЙНА БУРХОНА
PHRASEOLOGISMS IN MUKHAMMAD KHUSA YN BURKHON'S DICTIONARY "BURHONIKOTE"
Ра^матова Ша^ноза Равшановна,
унвонцуи кафедраи забон ва адабиёти МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
Рахматова Шахноза Равшановна,
соискатель кафедры таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ им. акад. Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Rahmatova Shakhnoza Ravshanova, claimant for candidate degree of the Tajik language department under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafu-rov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: "Буруони цотеъ"-и Мууаммадуусайни Бурбон, фаруангнигории форси-тоцики, фаруангуои тафсирии форси-тоцики, фразеологизм, усули ташреу
Мацолаи мазкур оид ба масъалаи омузиши фразеологизмуо дар фаруанги "Буруони цотеъ "-и Мууаммадуусайни Буруон бахшида шудааст. Таъкид шудааст, ки ин фаруанг аз цумлаи фаруангуое мебошад, ки пас аз худ раванди нави фаруангнигориро дар фаруангнависии форси-тоцики ба миён овардааст. Аз цумла, бо тартиби алифбои овардани моддаи лугави, зиёд кардани мицдори моддауо (20 уазор), ба фаруанг ворид кардани архаизмуо, калимауои ицтибоси, фразеологизмуо, цумлауо ва амсоли ин аз мууимтарин хусусиятуои ин раванд маусуб меёбад. Муаллиф воуидуои фразеологии фаруангро тибци тацсимбандии меъёруои забони адабии уозираи тоцик ба навъуо цудо намуда, мицдори онро 3562 адад муайян намудааст. Хуллас, дар ин мацола дар "Буруони цотеъ" уамчун моддаи лугави овардани иборауо, таркибуо ва цумлауои фразеологи тауциц карда шудааст, ки ин яке аз вежагиуои хоси фаруанги мазкур мебошад.
Ключевые слова: "Бурхони котеМухаммадхусайна Бурхона, таджикско-персидская лексикография, таджикско-персидские толковые словари, фразеологизмы, принципы комментирования
Дан анализ фразеологизмов из толкового словаря "Бурхони коте("Неоспоримое доказательство", XVII в.) Мухаммадхусайна Бурхона. Подчеркивается, что рассматриваемый словарь заложил новое течение в персидско-таджикской лексикографии. Это, в частности, расположение словарных статей в алфавитном порядке, увеличение количества словарных статей (до 20 тысяч), внесение в словарь архаизмов, заимствованных слов, фразеологизмов, предложений и т.д., которые считаются отличительными особенностями данного словаря. Фразеологические единицы, собранные в словаре, в соответствии с классификацией, принятой в современном литературном таджикском языке, разделены на группы. Установлено, что в "Бурхони котевстре-
чаются 3562 фразеологические единицы. Другой отличительной чертой рассматриваемого словаря является приведение фразеологических словосочетаний, составов и предложений в качестве словарных статей.
Key words: "Burhoni Kote" by Mukhammad Khusayn's, Tajik-Persian lexicography, Tajik-Persian interpretation dictionaries, phraseologisms, principles of commenting
The article is an analysis of phraseologisms from the interpretation dictionary " Burhoni Kote" ("Irrefutable Proof', the XVII c.) by Mukhammadkhusayn Burhon. It is underscored that the dictionary canvassed laid a new trend in Persian-Tajik lexicography. In particular, here refer: arrangement of dictionary articles in alphabetic order, increase of the latters (up to 20 thousand), introduction of archaisms, borrowed words, phraseologisms, sentences and etc. ; all the enumerated items being considered as distinctive features. Phraseological units collected in the dictionary according to classification accepted in Modern Tajik literary language are divided into groups. It is ascertained that 3562 PhUs occur in "Burhoni Kote". Another distinctive feature of the dictionary in question is an adducement of phraseological word-combinations, sequences and sentences as dictionary articles.
Фарханги "Бурхони котеъ" яке аз фархангхои муътамади асри XVII буда, ба калами Мухаммадхусайн Бурхон ибни Халафи Табрезй тааллук дорад. Фархднги мазкур дар радифи фархангхои тафсирии дорои хусусияти энсиклопедй карор дошта, диккати олимону донишмандони забоншиноси зиёдеро чалб намудааст. Фарханг на танхо дар замони таълиф, балки то имруз низ нуфузу эътибори хешро нигох доштааст.
Дар баробари он ки дар фарханги мазкур маводи фаровон доир ба топонимика, этнография, тиб ва гайра мавчуд аст, онро яке аз пурэътимодтарин фархангхои фразеологй низ каламдод намудан мумкин аст, зеро такрибан аз 20 хазор моддаи лугавй, тибки хисоби эхсоии мо 3562 онро вохидхои фразеологй ташкил медиханд, ки худуди 18% моддахои лугавии фархангро дар бар мегирад. Бехуда нест, ки Х,.Мачидов ба ин чанбаи фарханги мазкур бахои баланд дода, гуфта буд: "Яке аз фархангхои муътамади гузашта, ки захираи фразеологии забонамонро хаматарафа инъикос кардааст, "Бурхони котеъ"-и Ибни Халаф ат-Табрезй (1652) мебошад" (2,96).
Истилохи фразеология аз калимахои юнонии phrasis (ибора) ва logos (таълимот) иборат буда, илме мебошад, ки мачмуи ифодаву иборахои рехтаву устуворро хамчун вохидхои таркибии системаи забон меомузад. Вохидхои фразеологй, ки бо истилохи фразеологизмхо дар илми забоншиносй маълуму машхуранд, яке аз унсурхои мухими забон ба шумор рафта, хусусиятхои хоси худро доранд. Вохидхои фразеологй таркибхову иборахои рехтаеро дар бар мегиранд, ки онхо шаклану маънан устувор буда, тагйир намеёбанд ва иваз кардани чойи онхо боиси костагии маъниашон мегардад. Мисол, иборахои рехтаи "муштро ба торикй задан" (аз назари касон пинхонй коре кардан, чизе хурдан, нушидан) (7,664) намакро хурда намакдон шикастан (ба нагзй бадй кардан) (7,691), руйхотири касеро кардан (иззат ва хурмати касеро дар назар доштан) (7,950) ва гайрахо, ки хам дар забони китобй ва хам гуфтугуй мустаъмаланд, хеч гох аз чихати маъно ва ё сохт тагйир намеёбанд. Барои он ки агар, билфарз, ибораи рехтаи "муштро ба торикй задан"-ро дар шакли "торикиро ба мушт задан" ё "мушт задани торикй" биёварем, маънии дигар ва комилан наверо ба худ касб мекунанд ё калимахои бемантике мешаванд, ки зехни
хонандаву шунаванда аз идроки он очиз мемонад. Ба таври дигар водиддои фразеологй шакли устувор дошта, дар дарозои таърих дар байни оммаи халк мавриди истеъмол карор дошта, такмилу суфта гардидаанд. Яке аз чидатдои муфиди водиддои фразеологй дар забоншиносй нишон додани кадимии забон, бой будани таркиби лугавии он ва г. мебошад. Ба гайр аз ин, дар яке аз содадои дигари илми забоншиносй - шевашиносй водиддои фразеологии хоси манотики алодида дар муайян намудани урфу одати халк, анъанадои пешинаи ондо ва амсоли ин масоил низ накши мудим мебозанд, зеро решаи аввалини пайдо гардидани аксар водиддои фразеологиро метавон аз забони гуфтугуй пайдо кард. Дамин тавр, фразеологизмдо аз як мардала ба мардалаи дигари таърихи забон рехтаву суфта гардида, дар батни осори шоирону нависандагон низ устувории хешро пайдо намуда, ба ин восита дамчун моддаи ташред ба фардангдои кадима низ род ёфтаанд. Водиддои фразеологй аз чидати сохт ба хелдои гуногун таксим мешаванд, ки дар ин маврид олимон назари гуногун доранд. Масалан, М.Фозилов дар сарсухани китоби арзишманди "Фарданги иборадои рехтаи забони дозираи точик" водиддои фразеологиро аз чидати сохт ва таркиб шартан ба дашт кисм чудо мекунад (ниг. 7, 12-14).
Ин назарияи М.Фозилов, ки дар соли 1963, баробари танзими "Фарданги иборадои рехта" ба миён омадааст, баъдан аз тарафи забоншиносоне, ки оид ба фразеология ва хелдои он нуктаи назари хешро иброз намудаанд, ба гунадои мухталифе такмил ёфт. Аз чумла, Д. Мачидов дар асараш "Фразеологияи забони дозираи точик" фразеология ва хелдои онро мушикофона тадкик карда, доир ба сохт ва хусусиятдои водиддои фразеологй маълумоти кобили эътино овардааст. Азбаски бештари назариёти баённамудаи ин мудаккик бо назардошти назариёти машдуртарин забоншиносони шуравию рус буду системаи тадкики муташаккилонаи илмй дошт, мо ба ин асар бештар такя намуда, водиддои фразеологии "Бурдони котеъ"-ро аз руи таксимбандии Д. Мачидов ба доираи тадкик кашидем.
Мувофики таснифоти Д. Мачидов водиддои фразеологй аз чидати сохт ба гуруддои зерин чудо мегарданд:
1) Таркибдои фразеологй;
2) Иборадои фразеологй;
3) Чумладои фразеологй (2,37-46).
Таркибхои фразеологй. Нахуст доир ба хелдои таркибдои фразеологй ва истифода шудани ондо дамчун моддаи лугавй дар фарданги "Бурдони котеъ" маълумот медидем. Мувофики таснифоти мудаккики номбурда таркибдои фразеологй ба гуруддои зерин чудо мегарданд:
1) Таркибдои фразеологии чуфт;
2) Таркибдои тавтологии пешояндй;
3) Таркибдои тавтологии дамродй;
4) Таркибдои чудой (2,40).
Азбаски таркибдои фразеологй чузъдоеанд, ки дар забони адабиву китобй бисёр ба кор бурда мешаванд, дар фардангдои классикй низ мавриди истифода карор гирифтаанд. Фарданги "Бурдони котеъ" дам аз ин зумра берун буда наметавонад, вале азбаски аксари чунин таркибдо дар гузашта маъмул будаанду дар байни халк маъруф, фардангнигорон нисбат ба дигар навъдои фразеология таркибдоро камтар ташред кардаанд. Дар фарданги мазкур низ чунин таркибдои фразеологй бисёр кам мушодида шуда, мухтасаран ироа мегардад:
Таркибдои фразеологии цуфт:
"Талхy туруш - киноя аз меднат ва машаккати дунёст" (3,290).
Ё ин ки:
"Румиву зангй - киноя аз рузу шаб аст" (4, 80).
Таркиб^ои тавтологии пешояндй: "Дам ба дам - ба маънии рафтан ва тавотур ва пай дар пай бошад; ва аспу маркаби дуздон ва родзанонро дам гуфтаанд" (4,282).
Таркиб^ои тавтологии уамроуй:
"Рез-марез - ба сигаи амру найди рехтан; ба маънии марди заъиф ва логар бошад; ва дар арабй зугбуз гуянд ва чизе монанди хиёр, ки онро хуранд" (5, 289).
Таркиб^ои чудой:
"Рези бирез - яъне радмате кун ва чуръае бирез" (5, 289).
Иборахои фразеологй кисмати асосии водиддои фразеологиро дар бар мегиранд ва дар забони точикй бештарини водиддои фразеологй ба дисоб меоянд. Х,арчанд ондо аз чидати сохт ба иборадои озоди синтаксисй монандй доранд, аммо вежагии рехта будани ондо ва мундаричаи яклухти пуробурангашон ондоро аз дам тафовут мебахшад. Ба гуфти Б.Камолиддинов «Дар водиддои фразеологй маънй хеле нозук, пушида, вале басо рангин ва пурчозиба ифода меёбад. Ифодадои фразеологй мадфуми ашё, аломат, хусусият, амал ва долатро дар либоси гуворои бадеият, бо ёрии санъатдои бадеии лафзию маънй: мачоз, ташбед, истиора, ташхис, муболига ва гайра образнок ифода мекунад ва бо ин хусусият аз водиддои дигари даммаънояш фарк карда меистад» (1, 90). Мадз дамин хусусияти умумии водиддои фразеологй, ки боиси ба фардангдо ворид шудани ондо барои ташред шудааст, сабаби асосии таваччуди муаллифи фарданги "Бурдони котеъ" низ гаштааст, зеро ки y ба микдори зиёд, махсусан иборадои фразеологиро ба риштаи тадрир кашида, ба чанд маънй омадани онро шарду тавзед кардааст. Дар зайл, иборадои фразеологй аз руи сохти худ, ки дар фарданги мавриди тадкики мо зикр шудаанд, баррасй меёбанд. Аз чидати сохт иборадои фразеологй ба навъдои гуногун таксим карда мешаванд:
Иборадои изофии фразеологй, Ин хели иборадо серистеъмол буда, дар фарданг зиёданд. Бо боварй метавон гуфт, ки дафтод фисади иборадои дар фарданг мавриди ташред карор гирифтаро ин навъи иборадо ташкил медиданд. Масалан, ба иборадое, ки бо вожаи "пир" сохта шудаанд, таваччуд мекунем: "пири барнотан", "пири чидилсола", "пири думуй", "пири дедкон", "пири солхурд", "пири Сарандеб", "пири фалак" ва "пири дафт фалак" (3,257-258). Х,ини сабт кардани иборадои фразеологии изофй Мудаммадхалафи Табрезй бештар принсипи паидамоии ондоро ба назар гирифта, кушиш кардааст, то иборадое, ки бо калимаи водид сохта шудаанду дар забони адабии замони y маъмуланд, ба шакли дарчи чомеътар зикр ёбанд. Аз ин ру, дар зайли калимоти ташредёфта иборадои маъмуле, ки бо он калима сохта шудаанд, сабт меёбанду шард мегарданд. Чунончи, ин падидаро дар калимадои "шод" - дад ибора: "шоди анчум", "шоди ховар", "шоди хиргохи мино", "шоди сайёрагон", "шоди торами фалак", "шоди гардун", "шоди мусалласбуруч", "шоди машрик", "шоди Нимруз" ва "шоди якаспа" (4, 200-203), "об" - сиву се ибора: "оби оташранг", "оби оташзой", "оби оташадо", "оби озарсо", "оби аргувонй", "оби бодранг", "оби баста", "оби хушк", "оби зери код", "оби сиёд", "оби гарданда" ... (3, 34-41), "хотун" - нуд ибора: "хотуни гуё", "хотуни чадон", "хотуни хум", "хотуни шабистони фалак", "хотуни араб", "хотуни фалак", "хотуни коинот", "хотуни ягмо" (3,370) ва г. Мисол:
"Оби равшан - киноя аз равнак ва равоч бошад" (3,37).
Ё ин ки:
"Жолаи наргис - киноя аз ашк бошад" (3, 294).
E:
'^лфи замин - киноя аз шаб аст, ки ба арабй лайл хонанд; ва киноя аз хоке дам даст, ки чавдари одамй аз он аст; ва балийяи арзиро низ гуянд" (4, 102).
Ибapaxau пeшaяндuву па^яндии фразeaлaгй. Чунин иборадо, ки бештар дар таркибашон феъл ё асоси феълй корбаст мешаванд, дар фарданг басомади зиёд доранд. Асосан бар ин навъи иборадои фразеологй метавон он иборадои феълиеро, ки тавассyти пешоянду пасоянд созмон ёфтаанд,ворид намyд. Мисол:
"Дар гyрагй мавиз шyдан - киноя аз ба мурод нарасидан ва зоеъ шyдан бошад" (4,17).
E ин ки:
"Муй аз каф баромадан - киноя аз мудол будани амрест, яъне амри мудол" (5, 113).
"Ба чашм кардан - киноя аз интихоб намудан; ва нишон кардан; ва тунду тез нигаристан; ва чашмзада кардан ва чашми захм расондан бошад" (3,155).
"Умедеро пай кардан - ба маънии ноумед кардан бошад" (5,236).
Бо тартиби муайяни цузъхо aMadarn ибaраxaи фразeaлaгй, Ба ин навъ фразеологизмдо асосан иборадое ворид мешаванд, ки ондоро ибораи фразеологии феълй меноманд, зеро ондо аз руи сохти худ ба иборадои феълии синтаксисй монанд мебошанд. Дар фарданги мазкур кисмати зиёде аз ин иборадо ба риштаи тадрир кашида шуда, ки "дом гаштан", ба маънии бозй кардан (4,8), "дов наёфтан", ба маънии кор аз руи мурод нашудан (4, 10), "дур(р) рехтан", ба маънии гиря кардан (4,15), "даст шустан", ба маънии тарк кардан (4, 27) ва г. аз он чумлаанд. Инчунин, дар фарданги мазкур, дар баробари тадкику баррасии фразеологизмдо, метавон бо ифодадое низ бархурд, ки хоси шева ё гуиши точикии забони форсианд. Мисол: "Чап додан - киноя аз фиреб ва даго додан бошад; ва тарк намудан ва вогузоштан ва тард карданро низ гуфтаанд" (3, 338). Е аз зумраи дамин иборадо метавон ба иборадои "кулух бар лаб молидан" (4,392), "кайк дар шалвор афкандан" (4,422), "наъл афкандан" (5,141), "варак гардонидан" (5, 174) ва г. ишора кард. Ба гайр аз ин, дар фарданг иборадои маъмулии китобй, ки аз зумраи фразеологизмдо ба дисоб меояд, бештар дида мешавад, мисол "Забон бастан - киноя аз хомуш шудан бошад" (4,92). Е ин ки: "Гавдар суфтан - киноя аз иншои сухан кардан; ва киссахонй бошад ва онро гудар суфтан дам мегуянд" (5,45). Дар баробари он ки дар китоби мавриди тадкики мо навъдо ё шаклдои маъмули фразеологизмдо дида мешаваду мавриди шарду тавзеди лугатнигор карор мегирад, як катор иборадое дам ба назар расиданд, ки ондо шаклдои тадрифшуда ё тагйирпазируфтаи ин сатди забон буда, аз шаклдои мавчудаи фразелогизмдо шаклдо ё худ иборадои дигар сохта шудаанд. Мисол аз ибораи маъруфи "намак бар захм пошидан", ки манзур аз он болои дард дард афзудан аст, дар шакли ибораи "намак бар чигар доштан" тадриф мешавад, ки "киноя аз меднат бар меднат ва азоб бар азоб кашидан бошад" (5,147).
Дар мавриди тадриф шудани иборадо дар фарданг нуктаи дигаре дам бояд зикр шавад, ки марбут ба иборадои феълии фразеологй мебошад. Дар чанд мавриди маъдуд мо ба мушодида гирифтем, ки фардангнигор ба навишти пайвандаки "у" (ё шаклдои дигари он "ва", -ву", "-ю") таваччуд мабзул намедорад. Аз ин ру, иборадое аз кабили "об оташ будан" ва "об оташ шудан" пайдо шудааст, ки дар назари аввал нофадмост. Аммо чун ба шарди он таваччуд мекунем, аз тадриф шудани он ба хубй пай мебарем: "Об оташ будан - киноя аз дилму газаб доштан ва дарорату бурудат дар мизоч" (5, 224). Ва "Об оташ шудан - киноя аз ошуби баъд аз амният бошад" (5,224).
129
Ба назари мо, иборадои мазкур дар шакли "обу оташ будан" ва "обу оташ шудан" шакли дурусту аслии худро мегиранд.
Навъ^ои дигари иборадои фразеологй, Иборадои фразеологие, ки дар асоси иборадои синтаксисй ё бо равишдои гуногуни грамматикй сохта шудаанд, монанди иборадои синтаксисй сохтмон шуда бошанд дам, аз чидати рехтаву яклухт будан, ба гуруди иборадои фразеологии алокаи дамродй дохил мешаванд, чунончи ба ин гуруд иборадои асоси ададй доштаи "нуд ривок", "нуд табак", "нуд мукарнас", "дафт паргор", "дафт торум", "дафт аждадо", "дафт дол", "дафт авранг", "дафт оина" ва амсоли инро метавон ворид кард. Дар назари аввал, иборадои мазкур ба ибораи синтаксисй наздиканд, то ба фразеологизм, аммо таваччуд ба маънои ондо акси ин долатро собит мекунад:
"Нуд ривок - киноя аз нуд осмон аст" (5,159); "Нуд табак - ба маънии нуд торум аст, ки киноя аз нуд осмон бошад" (5,159).
"Дафт оина - киноя аз дафт кавкаб бошад, ки сабъаи сайёра аст" (3, 193); "Дафт дол - ба маънии дамеша ва доим ва аладдавом ва дама дол бошад" (3,194).
Дамчунин, иборадои дигаре дам дастанд, ки ба тавассути алокаи дамродй бо дам алокаманд гашта, ба гуруди иборадои номии фразеологй дохил мешаванд. Аз чумла, иборадои "обгун пул", ки киноя аз осмон аст (5, 225) ва "обгун торум", ки низ ба дамин маъност (5,225). Як гуруд иборадои дигареро дам дар катори иборадои мазкур ворид кардан мумкин аст, ки бо алокаи номуайянй бо дам пайваст шудаанд, вале иборадои номии фразеологй мебошанд. Индо иборадои "муште оташй", "муште хок", "муште зиёд", "муште шарор"ва "муште губор"- анд (5,98). Дар кадом аз иборадои мазкур довии маънии мачозии хосест, ки дар дигар фардангдо даст ёфтан ба шуруди он ишколоте дорад. Мадз дамин хусусият, яъне пайдардам чидану шард додани ибороту таркибот кимати аксар фардангдои асримиёнагии точикиро боло мебарад. Чунончи, иборадое, ки бо воситаи калимаи "муште" сохта шудаанд, сермаъно буда, баъзе аз ондо ба ду ё зиёда маъно шард шудаанд. Мисол: "муште оташй - ба маънии мушти оташй бошад, ки киноя аз золимон ва зулмкунандагон; ва оташпарастон; ва девон аст" (5,98). Ё ин ки: "Муште губор - киноя аз гуруди мардумон бошад; ва кураи заминро дам гуфтаанд" (5,98).
Чумлахои фразеологй. Ба водиддои фразеологй чумладои фразеологй низ дохил мешаванд. Дангоми аз назар гузаронидани водиддои фразеологй дар фарданги "Бурдони котеъ" мо бо чумладои фразеологй низ дучор гардидем. Дамчун моддаи лугавй омадани чумладои фразеологй дар ин фарданг барои мо ачиб намуд, зеро тибки меъёрдои маъмули фардангнигории класссикии форсй-точикй дар моддаи лугавй истифодаи чумладо маъруф нест. То он чо ки мо ковиш анчом додем, истифодаи чумладои содаи яктаркибаи синтаксисй (6,51) ва чумладои фразеологй (6,313) дар фарданги "Сурмаи сулаймонй"-и Такиуддин Авдадии Балёнй, ки яке аз сарчашмадои "Бурдони котеъ" аст ба мушодида расид. Мудаммаддусайни Бурдон бошад, дар фарданги худ чумладои содаи синтаксисй ва чумладои фразеологиро нисбатан зиёдтар ба силки истифода мекашад. Азбаски мавзуи ба дайси моддаи лугавй омадани чумладои содаи синтаксисй мавзуи басо тулонист ва дар мачоли ин навишта нест, мо онро дар маколаи дигари хеш баррасй ходем кард.
Чумладои фразеологй аз чидати сохт ба чанд гуруд таксим мегарданд, ки мо ду намуди онро аз "Бурдони котеъ" дарёфт намудем.
Чумладои фразеологии яктаркиба, Ба ин навъи чумладои фразеологй кисмати калони чумладо дохил мешаванд. Дар назари аввал чунин аст, ки муаллиф чунин
чумладоро дамчун ибора ба силки истифода мекашад. Чунончи: "Дандон намояд -яъне, хушдол шавад ва бихандад; ва мозии газабнок шудан ва тарсонидан ва ачз кардан дам даст, яъне битарсонад; ва дар газаб шавад; ва зорй кунад ва очиз гардад" (4,40). Яъне, дар хониши аввал мутаваччед намешавем, ки он чумла аст. Гуё муаллифи фарданг "дандон намудан"-ро шард дода истода бошад. Аммо гуруди аъзами дигари чумладо дам даст, ки маънидои гуногунро ифода мекунанд. Мисол: "Дар кучо мехурад - ба маънии ин аст, ки кучо мезебад ва кай дархур аст? Яъне, намезебад" (4,18). Ё ин ки "гардолуда созад" (5,13), "гуш созад" (5,43) ва амсоли ин ба гуруди чумладои яктаркибаи фарданги мавриди назари мо дохил мешаванд.
Чумла^ои фразеологии дутаркиба. Яке аз бахшдои мудими чумладои фразеологии фардангро чумладои дутаркиба ташкил медидад. Чунин чумладо одатан дар шаклу намуддои мухталифи гуфтор дида мешаванд. Масалан, дар шумори каме аз чунин чумладо иштироки феъл дида намешавад. Мисли: "Дасти ту бар сари ман - киноя аз он аст, ки дар чи туро насиб ва муяссар шуд, маро дам насиб шавад" (4,26). Ё кисмате хусусияти хитобй доранд, мисли: "Даст дасти уст - киноя аз тасаллут ва галаба ва зиёдатй бошад" (4,27). Ё ин ки: "Сарат сабз бод - киноя аз ин аст, ки умрат дароз бошад" (4,147). Аммо аксаран чумладои дутаркиба бо иштироки феъл созмон ёфта, дар лавну либосдои гуногун тачассум меёбанд. Чунончи, чумлаи "Коса кучо барам", ки максуд аз он "киноя аз медмони туфайлист, яъне шахсе, ки дар руз ба василаи шахси дигар ба хонадои мардум равад", мебошад (4,345), чумлаи саволист. Чумлаи "Дафтарро гов хурд", ки киноя аз охир шудани дисоб бошад (4,32), аз лидози сохтор ба забони гуфтугу каробат дорад. Дар бархе чумладои дигари дутаркибаи фразеологй бошад, чидати одангнокй чидати фарккунандаи ондост. Аз кабили "Об обистанй дидад - яъне заминро домили номия гардонад" (5,224), "Об дар чашм надорад - ба маънии бедаёст ва шарм надорад" (3,36), "Об дар чигар надорад - яъне муфлис аст ва чизе надорад" (3,36), "Об дар чуи туст - киноя аз он аст, ки бахт ва икбол ва давлат ва фармондидй ва дал ва акди умури халоик ба дасти туст" (3,36).
Усулхои ташрехи вохидхои фразеологй дар фарханг. Дар забоншиносии муосири мо як содаи нисбатан нави фразеология мавчуд аст, ки онро "фразеография" мегуянд ва мавзуи аслии бадси ин сода фардангдои фразеологй мебошад. Албатта, то руи кор омадани фардангдои содавии "Фарданги иборадои рехта"-и М.Фозилов ва "Фарданги зарбулмасал ва макол"-и дамин муаллиф мо намунадои бедтарини шарду тавзеди водиддои фразеологиро дар фардангдои асримиёнагй мебинем ва лугати "Бурдони котеъ"-ро низ ба катори ин фардангдо дохил кардан мумкин аст. Д.Мачидов дар асари худ "Фразеологияи забони дозираи точик" чунин меорад: "Муаллифи фарданг ("Бурдони котеъ"-Ш.Р.) дар аввали дар боби асари худ дар хусуси микдори калима ва водиддои фразеологии он маълумот медидад. Водиддои фразео-логй дар ин асар бисёр вакт шард дода намешаванд. Муаллиф ба чои тафсири маъно ва ё истеъмоли фразеологизм бо ифодаи "маъруф аст" каноат кардааст " (7, 96).
Ин фикр ба назари мо он кадар садед нест, зеро Халафи Табрезй дар "Бурдони котеъ" микдори фразеологизмдоро дакикан баён намекунад. Масалан, дар "Баёни дувум" чунин меорад: "Дар дамза бо бои абчад муштамил бар шасту ду лугат ва киноят" (3,67). Шояд Д.Мачидов калимаи "киноят"-ро, ки пас аз шумора меояд, микдори фразеологизмдо гумон кардааст. Лекин манзури Мудаммадхалафи Табрезй дар "Бурдони котеъ" аз киноёт тандо фразеологизм нест, зеро калимадое дучор мешаванд, ки маънои мачозй доранд ва ба водиддои лугавй шомил намешаванд. Масалан, "Сардбаён - киноя аз мардуми гайрифасед ва кундтабъ; ва касе, ки ба
суханони рост биранчонад; ва мардуми номавзунро дам мегуянд" (4,150). Ё ин ки: "Адабовоза - киноя аз баландовоза аст" (3,74). Аз ин чост, ки метавон иддае аз ин "киноёт"-и фардангро ба бисёрмаъноии калимот марбут кард, то ба фразеологизм, аммо нуктаи кобили таваччуд ин аст, ки муаллиф дар "Бурдони котеъ" шарди аксари водиддои фразеологиро бо зикри калимаи "киноя" меорад. Мисол: "Сар ба гиребон бурдан - киноя аз фикр кардан ва андеша намудан аст" (4, 147). Ё ки: "Вараки офтоб - киноя аз рухсораи мадбуб ва маъшук бошад" (5, 174) ва г. Пас, иддаои устод Д.Мачидов, ки дар "Бурдони котеъ" ба шумори водиддои фразеологй муаллиф дакикан ишора карда, бо вучуди як андоза нодуруст будан, беасос нест, вале азбаски у тамоми чузъиёти ин фардангро дакикан мавриди баррасй карор надодааст, дадси у аз дакикат дур аст. Дамчунин, дар мавриди шарди калима дар истифодаи ифодаи "маъруф аст" низ кавли уро садед пиндоштан дуруст нест. Чунончи, Халафи Табрезй бо истифода аз истилоди "маъруф аст" ишора бар он дорад, ки ин калима ё водиди дигари ташредшаванда дар забони халк маъруфу маъмул ва серистеъмол аст. Масалан: "Хоку бод - маъруф аст; ва киноя аз банда ва мутеъ; ва косид ва пайк дам даст" (5, 271). Ё ин ки: "Гули сурх - маъруф аст, яъне дар гул, ки сурх бошад; ва киноя аз офтоби оламтоб дам даст" (5,29). Яъне, фардангнигор асосан баъди сабти истилоди "маъруф аст" маънои мачозии моддаро ташред медидад.
Нуктаи дигар ин ки дар фарданги мазкур на дама водиддои фразеологй зери унвони "киноя" ва ё "маъруф аст" омадаанд. Аз тааммул руи ин мавзуъ маълум гашт, ки муаллиф барои ифодаи маънои водиддои фразеологй аз якчанд усули шард истифода кардааст, ки дар кадом ба мафодими хоси фразеологй корбаст мешаванд:
1) Усули циёсй. Бо усули киёсй шард кардани водиддои лугавй яке аз усулдои маъмултарини фардангнигории асримиёнагии форсй-точикй ба дисоб меояд. Бо вучуди ин, усули мазкур дар ташреди фразеологизмдои фарданги "Бурдони котеъ" кам истифода шудааст, зеро фразеологизмдо маъмулан аз якчанд калима таркиб меёбанд ва табиист, ки ба дар як калима мусовй гузоштани калимаи маъмули дамвазни он мушкил мебошад, Мисол: "Човар кардан - бар вазни бовар кардан; ба маънии тагйир ва табдил додан бошад" (3,312). Мисоли дигар: "Бори замон - бар вазни оби равон; киноя аз даводис ва чафодои рузгор ва замона бошад"(3, 143). Ё ин ки: "Анбони бор-бар вазни мардони кор; мардуми фарбед ва бекора ва дечкораро гуянд" (3,114).
2) Бо истифода аз истило^оти хос, Дар ин зербахш мо меходем, ки дар мавриди истилодоти хосе, ки Мудаммаддусайни Бурдон дангоми ташреди водиддои фразеологй бештар ба ондо руй меорад, таваччуд намоем. Чунонки дар боло ишора шуд муаллиф зимни шарди водиддои фразеологй аз калимаи "киноя" бисёр истифода мекардааст. Дамчунин зимни шарди чунин водиддо ифодадои "ба маънии", "ишора ба" ва "яъне" серистеъмоланд.
а) Киноя. Истифодаи вожаи мазкур дар пешинаи фардангнигорй низ зимни шарди водиддои фразеологй маъруф будааст ва аз ин ру микдори бештари водиддои фразеологии китоби мавриди бадс бо чунин услуб шард мешавад. Азбаски ба ин нукта дар боло дам ишора рафт, тандо бо забти чанд мисол иктифо меварзем. Зикри ин нуктаро зарур медонем, ки истифодаи калимаи "киноя" дар мавриддое, ки муаллифи фарданг намеходад, ки фразеологизмдоро ба ягон навъ чудо кунад, сурат мегирад. Чунончи: "Гуш хоридан - киноя аз таваккуф кардан ва макс намудан; ва фикр кардан ва дар фикр шудан бошад" (5, 42). Ё ин ки: "Чома дар нил задан - киноя аз таъзият ва мотам доштан аст" (3, 310).
б) "Ишора ба", ки бештар далолат ба маънии он вохидхои фразелогие дорад, ки ба шахсиятхои диниву таърихй ва бурчхои осмонй ишора мекунад. Масалан, шахсиятхое, чун Абукосими Фирдавсй, Хоча Насируддини Тусй ва Одам (а) ба гунаи зайл дар фарданг ташрех мешаванд: "Донаи Тус - ишора ба Фирдавсй; ва Хоча Насир аст" (4,8). Ё: "Чдхони кехин - ишора ба Одами сафй, алайхиссалом, аст; ва ба арабй олами сагир хонанд" (3,331). Ё ин ки Раъсу Занаб, ки аз бурчхои фалакианд, ба таври зерин мавриди шарх карор мегирад: "Аждахои фалак - ишора ба икдатайни Раъсу Занаб аст; ва тиннинро низ гуянд, ки аз чумлаи чихилу хашт сурати фалак бошад" (5, 86).
в) "Яъне". ^исмати камтари вохидхои фразеологии фарханг ба тавассути истихдом шудани калимаи ташрехии "яъне" тавзех дода мешаванд. Ин кисмат асосан аз вохидхое иборат аст, ки онхо бо омма номаънусанд ва ё дар осоре каммаъруф истифода шудаанд. Аз ин чост, ки бештар муаллиф бо истифода аз вожаи мазкур ба хонанда тавзех ё нишон додан мехохад, ки маънои ин моддаи дур аз зехни у чист. Мисол: "Аз сурат хорй шустан - яъне азиз кардан ва оростан ва зебу зиннат додан бошад" (5, 233). Ё ин ки: "Оташи гул - яъне рушнойии гул" (5,226). Мисоли дигар: "Бар ток ниходан - яъне ба мартабаи аъло расонидан; ва киноя аз тарк додан; ва фаромуш кардан хам хаст (3,167)."
г) "Ба маънии". Мушохида мешавад, ки таркиби мазкур мисли "киноя" серистеъмол аст, аммо хусусияти боризи ба силки истифода кашида шудани ин таъбир дар он аст, ки Мухаммадхусайни Бурхон вохидхои фразеологии хусусияти муродифидоштаро пай дар пай бо тартиби алифбой меорад ва маънии онхоро бо якдигар алокаманд мекунад. Масалан, дар шархи калимаи "осмон" бо истифода аз таркиби мазкур ва занчирбандии хосе чунин иборахои рехтаро меорад:
"Гунбади офатпазир - киноя аз осмон бошад.
Гунбади тезрав - ба маънии гунбади офатпазир аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади чонситон - ба маънии гунбади тезрав аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади хуррокаранг - ба маънии гунбади чонситон аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади Хазро - ба маънии гунбади хуррокаранг аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади дудгашт - ба маънии гунбади Хазро аст, ки киноя аз осмон бошад; ва онро гунбади дургашт хам гуфтаанд (ки ба чои дол дар мартабаи хафтум рои карашат бошад).
Гунбади дулобранг - ба маънии гунбади дургашт бошад, ки киноя аз осмон аст; ва онро гунбади дулобй хам мегуянд.
Гунбади шигарф - ба маънии гунбади дулобранг аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади суфилибос - ба маънии гунбади шигарф аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади токдес - ба маънии гунбади суфилибос аст, ки киноя аз осмон бошад.
Гунбади фирузахишт - ба маънии гунбади токдес аст, ки киноя аз осмон аст" (5,33).
Нуктаи дигаре, ки дар мавриди истифодаи таркиби "ба маънии" бояд зикр шавад, ки он аксаран хангоми силсилаи фразеологизмхоро шарх додан, якчоя бо калимаи "киноя" корбаст мешавад ва дар ин холатхо ба чои ирчоъ шавад меояд.
Дар баробари он ки дар фарханги мазкур вохидхои фразеологй бо истифода аз усулхои гуногун шарх шудаанд, вохидхои фразеологие низ ба чашм мерасанд, ки бо усули шархи муродифии вохиди лугавй тавзех ёфтаанд. Мисол: "Хонаи бод - бодгир
ва хонаи тобистониро гуянд; ва иборат аз мусалласаи давой дам даст, ки бурчи Чавзо ва Мизон ва Далв бошад" (3, 375).
Дар "Бурдони котеъ" водиддои фразеологй бо вариантдои гуногун сабт шудаанд. Аз чумла, вариантнокии фонетикии водиддои фразеологй:
"Дафт оина ва хафт ойина - киноя аз дафт кавкаб бошад, ки сабъаи сайёра аст" (5,193).
Бо изофа кардани пасванди сифатсоз:
"Хишти зар ва хишти заррин- киноя аз офтоби оламтоб аст. (3,391)
Бо табдили асоси феълии калимаи мураккаб:
"Чашми сайлзан ва чашми сайлравон - киноя аз чашми гирён аст" (5,265).
Бо табдили феъли ибораи феълй:
"Доман даркашидан ва доман кашидан - киноя аз эъроз ва ичтиноб намудан бошад аз чизе; ва тарки судбат кардан" (4,8).
Дар зимни пуишдои худ мутаваччед шудем, ки дар фарданг се водиди фразеологй, ки хусусияти муродифй доранд, бо тагйироти чузъй сабт шудаанд:
"Кайк дар поча афкандан ва кайк дар поза афкандан ва кайк дар шалвор афкандан - дар се лугат киноя аз изтироб ва бетокатй ва бекарорй кардан ва музтариб сохтан бошад" (4,422).
Дар ин радиф бояд зикр кард, дар фарданги "Бурдони котеъ" водиддои фразеологии якмаъно (моносемй) ва сермаъно (полисемй) оварда мешаванд. Водиддои фраазеологии якмаъно, ки худ аз номаш маълум аст, як маъноро ифода мекунанд. Мисол: 'Тамзаи гул - киноя аз шукуфтани гул бошад" (4,284). Дар фарданги мазкур инчунин ба вохиддое метавон бархурд, ки як маънои аслй ва як маънои фразеологй доранд ва микдори вохиддои фразеологии якмаъно дар фарданг нисбатан камтар аст. Аз ин ру, барои ба дарозо накашидани бадс аз таваккуфи бештар худдорй менамоем. Водиддои фразеологии сермаъно бошад, ду ва зиёда маънидоро дар бар мегирад. Водиддои фразеологие, ки ду маънй доранд, дар дастабандй ва шинохти фразеологизмдо ва дам хусусияти омономия ва ё синонимияи ондо муфид мебошанд. Мисол: "Садни сим - киноя аз сафдаи когази сафед бошад; ва киноя аз курси мод низ даст" (4,248). Барои он ки зимни шарди бештари чунин фразеологизмдо факат сермаъноии фразеологии ондо ба назар гирифта шудааст. Чунончи: "Радимаи аввал - киноя аз арш; ва киноя аз дарфи алиф бошад" (4,71).
Дар фарданг ба иллати зиёд будани микдори фразеологизмдо чанд водиддои фразеологие низ дастанд, ки аз ду зиёд маънй доранду аз чониби фардангнигор тамоми ин маънидо шард ёфтаанд. Мисол:
Се маънй:
"Меъчари зарних - киноя аз баргдои хазондида бошад; ва гулдои зардро дам мегуянд; ва шуои субди содикро низ гуфтаанд" (5,101).
Чор маънй:
"Луъоби гов - киноя аз когази сифед аст; ва киноя аз рушанй ва сафедии субд бошад; ва барфро низ гуянд; ва шабнаме, ки руи заминро сифед кунад" (5,59).
Дар мисолдои зикргардида асосан водиддое, ки маънидои зиёди фразеологй доранд, сабт ёфтанд, вале кисмати аъзами водиддои фразеологие дам дастанд, ки ондо дам маънии аслй ва дам маънии мачозй доранд. Мисли: "Даст бурун кардан - ба маънии даст баровардан бошад; ва ба маънии даст буридан дам гуфтаанд; ва киноя аз даст задан дам даст" (4,26). Ё ин ки: "Гули тар - маъруф аст, ки гули тоза бошад; ва киноя аз орази хубон ва дасти мадбубон дам даст" (5, 28).
Х,амин тавр, водиддои фразеологй дар фарданги "Бурдони котеъ" дам аз нигоди чандомад ва дам аз нигоди танаввуъ ва усули ташред кобили мулодизаи бештаре аст, то вежагидои нигориши фарданг ба мудаккикон равшан гардад. Чунончи, мулодизаронй оид ба фразеологизмдо, навъдои он ва тарзи ташред гардидани водиддои мазкур дар "Бурдони котеъ" нишон медидад, ки муаллифи фарданг дар баробари шард кардани иборадо ва таркибдои гуногуни рехта чанд навъи чумладои фразеологиро низ тавзед менамояд. Зимни шард додани силсиламуродифдои фразеологй, ки дар либоси иборадои фразеологй тачассум ёфтааст, аз усули ташреде, ки ба шакли занчирбанд ё силсила (пайидам) меояд, истифода мебарад.
Пайнавишт:
1. Камолиддинов Б. Хусни баён. - Душанбе: Маориф, 1989. -118 с.
2. Мацидов X. Фразеологияи забони уозираи тоцик. Дастури таълимй.- Душанбе: Донишгоуи давлатии Тоцикистон, 1982.-102 с.
3. Мууаммадуусайни Бурбон. Бурдони цотеъ (цилди 1). Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи Амон Нуров.-Душанбе: Адиб, 1993.- 416 с.
4. Мууаммадуусайни Бурбон. Бурдони цотеъ (цилди 2). Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи Амон Нуров.-Душанбе: Адиб, 2004.- 424 с.
5. Мууаммадуусайни Бурбон. Бурдони цотеъ (цилди 3). Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи Амон Нуров.-Душанбе:Адиб, 2014.- 400 с.
6. Тациуддин Авуадии Балёнй. Сурмаи сулаймонй. Фароуамоварандаи матн, муаллифи пешгуфтор, ^авошй, тавзеуот, феурист ва мацола Фирузахон Гиёсова.-Хуцанд: Нури маърифат, 2006.-486 с.
7. Фозилов М. Фарданги иборадои рехтаи забони уозираи тоцик (цилди 1). - Душанбе, 1963. 952 с.
Reference Literature:
1. Kamoliddinov B. The Beaty of Reproduction. - Dushanbe: Enlightenment, 1989. - 118 pp.
2. Madjidov Kh. Phraseology of Modern Tajik Language. Manual. - Dushanbe: Tajik State University, 1982. -102 pp.
3. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote. V.1. Preparation of the text, preface, appendices, commentaries and indicators by Amon Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 416 pp.
4. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote (V.2). Preparation of the text, preface, appendices, commentaries and indicators by Amon Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 204. - 424 pp.
5. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote (V.3). Preparation of the text, preface, appendices, commentaries and indicators by Amon Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 204. - 400 pp.
6. Balyoni Takiuddin Avhadi. "Surmai Sulaymoni". Preparation of the text, preface, appendices, commentaries and indicators by Firyozahon Ghiyosova. - Khujand: Light of Enlightenment, 2006. - 486pp.
7. Fozilov M. The Phraseological Dictionary of Modern Tajik Literary Language (V.1). - Dushanbe, 1963
