CC BY
45
ФИЛОЛОГИЯИ ТОҶИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ TAJIK PHILOLOGY
УДК 4Т2 Т.ВАҲҲОБОВ
АНҶУМАНИ АВВАЛИНИ ИЛМЙ-ЗАБОНШИНОСИИ ТОҶИК ВА БАЪЗЕ МАСЪАЛАҲОИ ИСТИЛОҲОТ
Вожаҳои калидӣ: забоншиносии тоҷик, истилоҳот, забони давлатӣ, Анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносӣ, сохтмони забон, сиёсати забонӣ, амалкарди забони тоҷикӣ
Истилоҳот бо эътирофи аҳли тадқиқ аз муҳимтарин масоили забон маҳсуб меёбад. Дар забоншиносии тоҷик дар атрофи ин падидаи забонӣ тадқиқотҳои шоиста, аз қабили пажуҳишҳои солҳои охир ба анҷом расидаю ба табърасидаи профессорон С.Назарзода, М.Султон, Т.Шокиров ва гайраҳоро зикр намудан айни муддаост. Сониян, баъди ташкили Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Тоҷикистон омӯзиш ва коркарди истилоҳоти соҳаҳои гуногун вусъати тозае гирифт. Бавижа баъди қабули Қонуни забони ҶШС Тоҷикистон (1989) ва Қонун дар бораи забони давлатии ҶТ (2009) забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ пазируфта шуд, ки ин бузургтарин падидаи сиёсию забонӣ арзёбӣ мегардад. Татбиқ ва раҳандозии забони давлатӣ - забони тоҷикӣ дар тамоми соҳаҳои ҳаёти сиёсию иҷтимоии соҳибони забон тақозо менамояд, ки истилоҳоти соҳаҳои гуногун мураттаб ва танзим карда шавад. Дар акси ҳол, забони тоҷикӣ чун забони давлатӣ наметавонад, ки вазоифи иҷтимоии хешро ба таври шоиста иҷро намояд.
Қобили зикр аст, ки баъди пошхӯрии Давлати Шӯроҳо ва соҳибистиқлол шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати забонӣ дар кишвари мо тагйир пазируфт. Дар робита ба талаботи сиёсати нави забонӣ забони тоҷикӣ хусусияти серсоҳаро ба худ касб намуда, майдони истифода ва амалкарди он тавсиа ёфт. Акнун забони тоҷикиро зарур аст, ки барои иҷрои вазоифи иҷтимоияш таркиби лугавии хешро бою ганӣ гардонад, ниёзи соҳибони забонро дар мавриди истилоҳот қонеъ намояд, меъёрҳои имлоро ба талаботи даврони нави инкишофи забон ҳамгун созад, роҳу сарчашмаҳои такмили истилоҳотро муайян кунад, раванду тамоюли инкишофу такомули таркиби лугавии хешро мавриди назорат қарор диҳад. Гирдиҳамоии илмии имрӯза, ки масоили марбути корбурди истилоҳотро дар забонамон баррасӣ мекунад, дар ҳаллу фасли масоили мутазаккир саҳми бориз хоҳад дошт. Аз ин рӯ, омӯзиши таҷоруби истилоҳотсозию истилоҳотгузинии солҳои қаблӣ, аз ҷумласолҳои 20-уми асри ХХ, ки дар заминаи сиёсати забонии давр арзи вуҷуд намудааст ва як давраи зуҳури афкори тоза дар инкишофу такомули системаи истилоҳоти забонамон баррасӣ мегардад, аҳамияти вижа ва сабақомӯз дорад. Инчунин, раванд ва ҷараёни ҳаллу фасли масоили истилоҳот дар ин ду давр бо ҳам аз чанд ҷиҳат қаробату наздикиро дар худ инъикос мекунад:
а) дар ин ду давра тагйироти куллию сифатии инқилобӣ - тагйири сохтор ва сиёсати миллию забонӣ ба вуқӯъ пайваст;
б) забони тоҷикӣ зимни рӯйдодҳои навин ба ҳайси забони давлатӣ пазируфтаю муқаррар гардид;
в) сохтори нави сиёсию иҷтимоӣ - ҶШС ва ҶТ сиёсати нави забониро матраҳ намуда, онро дар шакли асноди қонунӣ таҳия сохт ва мақому тақдири минбаъдаи забони тоҷикиро муайян кард;
г) дар робита ба таъмим ва густариши соҳаҳои истифодаи забон - аз сохтори давлатӣ то зинаҳои поёнии фаъолияти соҳибони забон масъалаи истилоҳот ва муайян кардани сарчашмаҳои инкишофу пазириши он аз масъалаҳои мубрам ва доги давр маҳсуб меёфт.
Маҳз дар ҳамин замина ба таҷрибаи солҳои 30-юми асри ХХ руҷӯъ ва таваҷҷуҳ зоҳир намудан барои тарҳрезӣ кардани самтҳои асосии муносибати соҳибони забон ба раванди минбаъдаи ташаккул ва такомули истилоҳоти забонамон аҳамияти вижа дорад.
Пас аз Инқилоби Октябр ё пролетарӣ (1917) дар таърихи забони тоҷикии адабӣ давраи сифатан нав огоз ва ибтидо меёбад, ки дар ин бора аҳли зиёи тоҷик, бавижа, забоншиносон, борҳо ибрози назар намудаанд, баррасӣ ва арҷгузории онҳо якнаво ва ҳамгун ба назар намерасад. Ба
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
касе махфӣ нест, ки ин арзёбӣ ба вазъи забонии солҳои баъдиинқилобӣ ва сиёсати забонии ҳамон давр робитаи ногусастанӣ дорад. Қобили зикр аст, ки солҳои охир маводи баҳсу талошҳои он давраи ҳассос ва тақдирсоз бо кӯшиш ва эҳтимоми як гурӯҳ олимон дар шакли маҷмӯаҳои «Забони тоҷикӣ дар мабнои мубоҳисаҳо» (таҳияи А.Набиев ва дигарон), «Забон ва худшиносии миллӣ» (таҳияи П.Гулмуродзода, китоби 1), «Масоили сохтмони забони тоҷикии адабӣ дар солҳои 20-30 садаи ХХ. Китоби 1. Нахустин Анҷумани илмӣ-забоншиносии тоҷик» (таҳияи Т.Ваҳҳобов) ба табъ расидаанд, ки мо метавонем ба ҷараёни баҳси он давра шиносо гардем ва нуктаҳои заруриро барои худ сабақ бигирем.
Анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносӣ (22.08.1930 - 2.09.1930) дар баррасӣ ва ҳалли масоили баҳсноки забони адабии тоҷикӣ, аз қабили ҷамъбасти баҳси атрофи забони адабӣ, муайян сохтани самтҳои инкишофи забони адабӣ ва лаҳҷаи муттако, сарчашмаҳои инкишофи забони адабӣ ва истилоҳоти он, имло, савтиёт, робитаи забони адабии даврони классикӣ ва ҳолати баъдиинқилобии он, вобаста ба сиёсати миллию забонии давр баррасӣ намудани вазъи амалкарди забони тоҷикии адабӣ баъди Инқилоби пролетарӣ, робитаи забони адабии гузаштаи форсии тоҷикӣ ба забони матбуоти солҳои 20-уми асри ХХ ва амсоли онҳо хидмати пурарзиш ва босазоеро ба сомон расонидааст.
Қобили зикр аст, ки 21-уми апрели соли 1930 ҷаласаи муштараки Мушовараи Комиссариати маориф ва Президиуми КМ АНТ доир гардид, ки дар рӯзномаи он як масъала - доир кардани Анҷумани умумитоҷикии илмӣ-забоншиносӣ (дар шаҳри Сталинобод) мавриди баррасӣ қарор гирифта буд. Бо қарори ин ҷаласа барои ҷамъоварии мавод ва омода намудани маърӯза се комиссия интихоб карда шуд, ки яке аз онҳо (дар ҳайати Дяков - раис, Семёнов - муовин, Айнӣ, Неъматуллоев. Ҳошимов - аъзоён) Комиссияи забони адабии воҳид ва масъалаҳои истилоҳот номгузорӣ гардида буд. Баъдтар 7-уми июни соли 1930 ба ҳайати он тагйирот ворид шуда, раиси ин комиссия Ҷабборӣ таъин шуд. Профессор Андреев, Бектош низ шомили ин комиссия гардиданд (1, 53; 3,7).
Аз номи комиссияи мазкур профессор А.Семёнов як гузориши муфассал пешниҳод намуда, мубрамияти мавзӯи истилоҳотро махсус қайд намуда менависад, ки дар солҳои баъди Инқилоби Шӯравӣ «ин масъала (истилоҳот - Т.В.) аз муҳимтарин масоили доги рӯз дар амалкарди забони адабии тоҷикӣ маҳсуб меёбад» (2;3,196-197).Профессор А.Семёнов такя ба маърӯзаи дар ҷаласаи комиссия (10-уми июни соли 1930) ироакардаи Бектош таъкид менамояд, ки бо гузаштани вақти муайян (баъди таъсиси ҶМ ШСТ ва ҶШСТ) «дар китобҳои дарсӣ, рӯзномаю маҷаллаҳо, асарҳо дар матбуот нашр гардида, то ба ҳол бидуни муроати муқаррароти ягона истилоҳоти гуногун мавриди истифода қарор доранд». Бектош се роҳ ва се раванди муқаррар кардани принсипҳои истилоҳоти «илмӣ-таълимӣ» (истилоҳи А.Семёнов)-ро нишон медиҳад: тарафдорони раванди аввал, аз забони арабӣ иқтибос кардани истилоҳотро пуштибонӣ намуда, мекӯшанд, ки истилоҳоти мазкур бо салоҳдиди қавонини забони арабӣ ва лексикологияи арабӣ вориди забони тоҷикӣ шаванд; тарафдорони раванди дуюм «пуристони бемушобеҳа» буда, ҳадафи онро доранд, ки аз забони тоҷикӣ тамоми калимаҳои иқтибосӣ, аз ҷумла истилоҳотро берун кашанд ва бар ивази онҳо калимаҳои тоҷикии кайҳо (ҳам дар забони адабӣ ва ҳам лаҳҷаҳои он) аз истифода хориҷшударо ва ё калимаҳои навсохтро маҷбуран ворид созанд (масалан, худрав - автомобил, худпар-аэроплан ва монанди онҳо); ҷонибдорони раванди сеюм бар асоси принсипи садоқати беандоза ба маданияти русу тавассути он ба маданияти аврупоӣ баҳрабардорӣ кардан воҷиб медонистанд, ки «тамоми истилоҳоти зарурии илмӣ-таълимӣ ва адабиёти тадрисии умумиро аз забони русӣ ва ба воситаи он аз забонҳои аврупоӣ иқтибос карда шавад. Онҳо талаб мекарданд, ки ҳамаи истилоҳоти иқтибосии арабӣ, аз ҷумла истилоҳоти кайҳо дар забон ҳазмшударо аз забони тоҷикӣ хориҷ намоянд» (3,197-198).
Профессор А.Семёнов таълимоти ҳар се равандро баррасӣ намуда, иброз медорад, ки бархӯрди онҳо нисбати истилоҳот яктарафа мебошад. Мавсуф зимни мубоҳиса намудан ба афкори Бектош пешниҳод менамояд, ки дар ҳини қабул ва муайян кардани раванди истилоҳотгузинию истилоҳотофаринӣ вижагиҳои зайлро ба эътибор гирифтан шарт ва ҳатмӣ бояд арзёбӣ гардад:
1) набояд инкор намуд, ки баъди таъмими ислом робитаи мадании тоҷикон ба арабҳо густурда гардида, саҳми арабҳо дар тамаддуни тоҷикон чашмрас ва бориз будааст. Ин робита боиси таъсири намоёни забони арабӣ ба забони тоҷикӣ мегардад;
2) вазъи имрӯзаи забонӣ (баъди Инқилоби Шӯравӣ) собит менамояд, ки робитаи ин забонҳо акнун ба куллӣ тагйир ёфта, дастовардҳои илмию маданиро тоҷикон дигар ба воситаи арабҳо намегиранд, зеро байни онҳо робитаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва маданӣ куллан гусаста гардидааст;
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
3) инчунин набояд фаромӯш кард, ки забони арабӣ бо забони тоҷикӣ қаробату хешӣ надорад, балки аз назари генетикӣ тамоман бегона мебошанд. Аз ин рӯ, ҷустуҷӯи истилоҳот аз забони арабӣ ва дар заминаи калимаҳои арабӣ сохтани истилоҳот барои забони тоҷикӣ ба мақсад мувофиқ нест;
4) аз ҷониби дигар, дар забони тоҷикӣ як гурӯҳи калони истилоҳоти иқтибосии арабӣ пурра ҳазм шудаю мавқеи собит гирифтаанд, аз ин рӯ, даст ба берун кашидани онҳо амали нодуруст маҳсуб меёбад. Ин нукта ба истилоҳоти зайл иртибот дорад: фикр, идрок, тақсим ва амсолашон. Набояд фаромӯш кард, ки дар дунё ягон забони адабӣ бидуни истифодаи иқтибосот, хосатан дар бахши истилоҳоти илмӣ, мавриди амалкард қарор надорад;
5) ба назар бояд гирифт, ки гурӯҳе бидуни дарназардошти вижагиҳои забони тоҷикӣ ва табиати он кӯшише доранд, ки ба он истилоҳоти русиро бечуну чаро ворид созанд. Онҳо ҳеҷ фаҳмидан намехоҳанд, ки як гурӯҳи ин истилоҳот дар шакли русиашон мутлақо ба қонунҳои калимасозии забони тоҷикӣ ҷавобгӯ нестанд. Барои ҳалли ин мушкилот Бектош се сарчашмаи интихоби истилоҳотро пешниҳод мекунад: а) забони зиндаи тоҷикӣ; б) истифодаи истилоҳоти арабӣ, ки кайҳо ҳазм шудаанд; в) барои сохтани истилоҳоти нав аз забонҳои русию аврупоӣ истифода кардан (3,199).
Комиссияи забони воҳиди адабӣ ва истилоҳот дар ҷаласаҳои худ (7-10-уми июни 1930) масъалаи истилоҳотро баррасӣ намуда, нуқтаи назари хешро бо ҳайси маводи Анҷумани илмӣ-забоншиносии тоҷик пешниҳод мекунад. Комиссия тавонист, ки масъалаҳои доги истилоҳотро то ҷое ҳаллу фасл намояд. Дар хулосаҳои комиссия омадааст, ки:
1) истилоҳот бояд шакли ягона дошта, аз ҳамгунаҳо орӣ бошанд;
2) аз забони зиндаи тоҷикӣ барои ифодаи мафҳумҳои гуногун ҳамаҷониба истифода бурдан зарур аст, махсусан аз истилоҳоти тайёри ҳазмшуда (масалан, барои баъзе бахшҳои зоология ва ботаника қабули истилоҳоти асили тоҷикӣ аз ҷумлаи номи ҳавонот, рустаниҳо ва ҳифозат кардани истилоҳоти аз забони зинда интихобгардидаи илмӣ, аз қабили нестӣ, бечун ва гайраҳо);
3) ҳифозат ва минбаъд истифода кардани истилоҳоти иқтибосӣ, ки кайҳо дар забони тоҷикӣ дар баробари калимаҳои аслӣ мавқеъ пайдо кардаанд, аз қабили ақл. иқлим, хаёл, имела, самовар ва амсолашон. Таъвизи ин иқтибосҳо ба калимаҳои худсохти сунъӣ боиси ҷабр ба забони зинда мегардад;
4) бархурдорӣ ва ҳифозати истилоҳоте, ки соҳибони забон мафҳумҳои ифодагари онҳоро дақиқан дарк намуда, эҷод кардаанд ва ҳазм шудаанд, аз қабили оташароба, шайтонароба ва гайра;
5) сарчашмаи дигари такмили истилоҳоти тоҷикӣ ин ҳифозат намудани истилоҳоти куҳани илмӣ, ки дар гузашта аҷдодони мо аз онҳо ба таври васеъ бархурдор буданд ва имрӯз метавонанд афкори илмии аврупоиро ифода намоянд. Аз чумла, меланхолия, зот, ҳаюло, калисо ва гайра, ки имрӯз бо баъзе вижагиҳои талаффузӣ дар забонҳои точикию аврупоӣ истифода мегарданд;
6) роҳи аз забонҳои дигар, аз чумла аврупоӣ, қабули истилоҳоте, ки то ба ҳол дар забони точикӣ мавриди баҳрабардорӣ қарор надоштанд, ҳатмист. Дар ин замина бештар ба забонҳои аврупоӣ таваччуҳ намуда, истилоҳоти заруриро дар шакли ба забони точикӣ қобили қабулро ворид намудан зарур аст. Масалан, педалогия шакли юнонию русӣ мебошад, ки чавобгӯи забони точикист, на шакли франсузии pedologie ё антропология, аксент ва гайраҳо;
7) аз ҳама муҳим барои ҳамачониба ҳал намудани масоили истилоҳот вақти зиёде зарур аст. Вале дар ин бахш қадамҳои аввалинро бояд пеш гузошт, зеро талаботи рӯз инро тақозо мекунад. Мебояд дар ин раванд, на танҳо тарчумонҳои дастурҳои гуногуни таълимӣ саҳм гиранд, балки иштироки мутахассисони соҳаҳои гуногун ва ё донандагони воқеии таъриху тамаддуни гузаштаи халқи точик ҳатмӣ арзёбӣ мегардад.
Аз баррасии фавқ ба хулосае омадан мумкин аст, ки:
а) омӯхтану мавриди истифода карор додани тачоруби мавчуда дар бахши истилоҳсозию истилоҳгузинӣ аҳамияти вижа дорад;
б) созмон додани комиссияҳо барои ҳаллу фасли масоили доги истилоҳоти соҳаҳои гуногун дар шароити кунунӣ, яъне дар давраи мақоми давлатиро касб намудани забони точикӣ аҳамияти хоса дорад;
в) аз тачоруби тадвири Нахустин Анчумани илмӣ-забоншиносии точик дар баррасии масоили доги забони адабии точикӣ, аз чумла истилоҳот, баҳрабардорӣ бояд кард. Иқдоми тадвири Анчумани илмӣ-забоншиносиро дар вазъи имрӯзаи амалкарди забони точикӣ ва бо дарназардошти масоили доги забонамон ба роҳ мондан аз аҳамият орӣ нест.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
ПАЙНАВИШТ:
1. Бойгонии марказии давлатии Ҷумҳурии Точикистон. - Захираи 486, Воҳиди маҳфуз. 5, навиштачот 1.
2. К вопросу о едином литературном таджикском языке, терминологии и латинизированном таджикском алфавите (Материалы работ комиссии по подготовке научно-лингвистического съезда). - Сталинабад, 1930.63 с.
3. Масоили сохтмони забони точикии адабй дар солҳои 20-30 садаи ХХ. Китоби 1. Нахустин Анчумани илмй-забоншиносии точик (мавод, таҳия, андӯзиш). Баргардон, таҳия ва андӯзиши д.и.ф. Т.Ваҳҳобов. -Хучанд: Ношир, 2010. - 275 с.
REFERENCES:
1. The Central State Archive (CSA) of the Republic of Tajikistan, F.(fund) 486, In.(inventory) 5, Sh.(sheet) 1.
2. On the question of a unique literary Tajik language, terminology and Romanized Tajik alphabet (Proceedings of the Commission on the preparation of the scientific and linguistic Congress). -Stalinabad, 1930.-63 p.
3. The issues of creation of Tajik literary language in 20-30th of the 20th century.Book 1. The first Tajik scientific and linguistic Symposium (material, preparation and study). Transliteration, preparation and introduction by a doctor of philological sciences T.Vahhobov. -Khujand: Noshir, 2010.-275 p.
Первый научно-лингвистический съезд и некоторые вопросы терминологии
Т.Ваххобов
Ключевые слова: таджикское языкознание, термины, государственный язык, Первый научнолингвистический съезд, языковое строительство, языковая политика, функционирование литературного таджикского языка
В статье подвергнута анализу проблема места и значения Первого научно-лингвистического съезда, который состоялся в августе и сентябре 1930 года. Именно, на этом съезде были приняты основные решения о путях развития таджикского языка. В частности были определены особенности развития таджикской терминологии, источники ее формирования и совершенствования.
The first scientific and linguistic Symposium and about some questions on terminology
T. Vahhobov
Key words: Tajik linguistic, terms, the State language, the first scientific and linguistic, symposium linguistic constructions, linguistic policy, functioning of Tajik language The article analyzes of the vole and importance of the first Tajik scientific and linguistic symposium language construction, heldin August and September of 1930. Particularly. The basic solutions of the ways of developmentof the Tajik languageWere just taken in Symposium. Specificale the features of Tajik language kriminology, it development and improvement vere indentified.And also the peculiarities of the developing Tajik terminology, its source of shaping and improvement had been determined.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ваҳҳобов Толиб - доктори илмҳои филологӣ, профессори кафедраи умумидонишгоҳии забони тоцикии Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров, (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуцанд), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Ваххобов Толиб - доктор филологических наук, профессор общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан. г.Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Vahhobov Tolib, doctor of philological sciences, professor of the all-university department of Tajik language, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
