Научная статья на тему 'ПАРЕМИК БИРЛИКЛАРНИНГ НУТКДА ҚЎЛЛАНИШИ'

ПАРЕМИК БИРЛИКЛАРНИНГ НУТКДА ҚЎЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

161
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хусусий дискурс / дискурс ва матн / паремия / мақол ва маталлар / газета матни / таҳлил усули

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Мохигул Мусабоевна Асронова

Мазкур тезисда бугунги кунда маҳаллий ва хорижий тадқиқотларда соф лингвистик, фолклористик ва эмпирик ѐндашувлар билан бирга, когнитив тилшунослик ва нутқ назарияси каби фанларнинг ютуқлари мақол ва маталлар фани соҳасига фаол кириб келаѐтгани ва ижтимоийсиѐсий матнларда, дискурсларда паремик бирликларнинг қўлланиши ҳақида мулоҳазалар акс этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПАРЕМИК БИРЛИКЛАРНИНГ НУТКДА ҚЎЛЛАНИШИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-377-381

ПАРЕМИК БИРЛИКЛАРНИНГ НУТКДА ЦУЛЛАНИШИ

Мохигул Мусабоевна Асронова

Андижон давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур тезисда бугунги кунда махаллий ва хорижий тадкикотларда соф лингвистик, фолклористик ва эмпирик ёндашувлар билан бирга, когнитив тилшунослик ва нутк назарияси каби фанларнинг ютуклари макол ва маталлар фани сохасига фаол кириб келаётгани ва ижтимоий-сиёсий матнларда, дискурсларда паремик бирликларнинг кулланиши хакида мулохазалар акс этган.

Калит сузлар: хусусий дискурс, дискурс ва матн, паремия, макол ва маталлар, газета матни, тахдил усули

КИРИШ

Тилшуноснинг вазифаларига, албатта, тилнинг урни ва унинг инсон фаолиятининг турли вазиятларига таъсир чораларини аниклаш киради. Когнитив ёндашув доирасида тил билиш билан боглик деб каралади, яъни унинг инсон томонидан ахборотни кабул килиш, кайта ишлаш ва саклаш жараёнларидаги ролини тушунтиришга харакат килинади. Шунингдек, гап тахлил килиш учун тил маълумотларни олиш мухим ахамиятга эга. Тил бирликларини когнитив-дискурсив нуктаи назардан урганиш, жумладан, макол ва хикматли сузлар, уларнинг билиш жараёнида ва мулокот жараёнидаги ролини аниклаш демакдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Паремиялар узига хос булиб, улар вокеликни маълум бир вазиятни кулга киритиш йули билан ифодалаибгина колмай, балки шу каби холатларни ифодаловчи тайёр восита булиб хизмат килади. Шу билан бирга, улар дунёни тасвирлаш, талкин килиш, муносабат ва бахоларни ифодалашга каратилган. Гапдаги паремиялар сузловчининг ниятини, ёки, аникроги, максадини билдиради. Шу сабабли, улар мухим концептуал кучга эга. Факат нутк фонида унинг моддий ифодаси сифатида матн - паремиялар энг тулик тавсифни олиши

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-377-381

мумкин, когнитив-дискурсив парадигма эса тадкикот мавзуси буйича турли нуктаи назарларни бирлаштиришга каратилган интеграл ёндашув сифатида ишлайди. Шу сабабли паремиология - макол ва маталларнинг долзарб вазифаларидан бири урганилаётган бирликларнинг когнитив-дискурсив тахлилидан фойдаланишдир.

Нуткда макол ва хикматли сузлардан когнитив нуктаи назардан фойдаланишнинг узига хос хусусиятлари хамда нуткий мулокотни оптималлаштиришда бу бирликларнинг узига хос урни хорижий ва махаллий тадкикотларда етарли даражада урганилмаган.

Паремик бирликларнинг когнитив табиати урганилди, лекин уларнинг гапдаги вазифалари хали урганилмаган. Шундай булса-да, инглиз тили кенг таркалган ва замонавий шароитда коммуникантлар учун ахамиятли булган тилдир, унда хабар таркибидаги ният мазмунини узатишга кумаклашувчи паремик бирликлар алохида ахамият касб этади. Инглиз тилидан турли максадларда фойдаланадиганлар учун маълум бир нутк турида паремия сигналлари, маълум бир коммуникатив вазиятда кандай когнитив ва прагматик юк кутаришини тушуниш мухимдир. Шундай килиб, ушбу тадкикот инглиз ва узбек тилларда макол хамда маталларининг фаолият жараёни асосланадиган лингвокогнитив ва лингвопрагматик асосларни урганишга багишланганлиги, унинг долзарблигини белгилайди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тахлил килинаётган гап турлари икки катта-кичик гурухга-оммавий ахборот воситалари (нотиклар нутки) ва оммавий ахборот воситалари нуткига бирлаштирилади. тадкикотда урганилган оммавий мулокот нуткининг турлари (И.Каримов, Ш.Мирзиёев, Т.Норбоева, Б.Обама ва Б.Франклиннинг сиёсий нутклари, мажлис нутклари, сиёсий маърузалар) бевосита мулокот шакли булган жамоат нуткининг барча асосий хусусиятлари тадкик этилди. Алока назариясида "ОАВ" ахборотни узатиш ва саклаш каналлари ёки воситаларини назарда тутади. Телесериалнинг нутки, сухбатнинг босма нутк шаклии, машхур мусика нутки ва тадкикотда медиа-сузлашув гурухига тегишли булган мусикий нутк семантик таркибни саклаш ва эфирга узатиш учун махсус воситалар/каналларга эга. Демак, улар воситали мулокот хисобланади. Ушбу максадга эришиш бир катор аник вазифаларни хал килишни уз ичига олади:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-377-381

1) маколлар ва сузларни урганиш учун тегишли булган лингвистик билимларнинг когнитив-дискурсив парадигмасининг (Е. С. Кубрякованинг асарларида) асосий жихатларини аниклаш;

2) паремиянинг хусусиятларини когнитив хосилалар деб хисоблаш;

3) паремиянинг нуткдаги вакти-вакти билан ишлатилишининг когнитив жихатларини урганиш;

4) паремия фаолияти жараёнининг когнитив-дискурсив тахлили билан боглик холда тахлил килинган нутк турларининг узига хос хусусиятларини куриб чикиш;

5) паремиянинг гапдаги ахборотни структуралаш, кайта ишлаш ва такдим этиш жараёнидаги ролини урганиш;

6) макол ва хикматли сузларнинг когнитив-дискурсив вазифаларини аниклаш ва таърифлаш;

7) паремия функцияси ва нуткнинг хусусиятлари уртасидаги алоканинг мавжуд ёки мавжуд эмаслиини аниклаш.

Дискурсив тахлил - бу паремияларнинг маъноси ва когнитив функцияларини мураккаб талкин килиш ва уларнинг дискурсив вазиятнинг кенг контекстига асосланган модификацияларини уз ичига олади.

"Жамият" сиёсий-ижтимоий газетасининг дискурсида паремианинг кулланиш жараёнини урганишимиз уларда нуткнинг махаллий тузилиши даражасида (бир эпизод ичида) ва глобал структуравий даражада (бир мавсумнинг бир неча кисмида) куллаш имкониятини аниклади. Паремик эпизод каби махаллий дискурсив элементлар ишлатилади, Глобал даражада индивидуал паремияларнинг бутун матн ичида ва макола матни ичида ишлаши кайд этилади.

Тахлиллар шуни курсатдики, катор сарлавхаларида маколлардан фойдаланиш сарлавхаларнинг асосий вазифаларини самарали амалга оширишга хизмат килади (диккатни жалб килиш, маъно етказиш, хулоса чикариш). Х,ар бир холатда, нашрларнинг сарлавхасига киритилган муайян маколаларнинг когнитив-дискурсив функциясини аниклаш учун унинг бошка мухим таркибий элементларда кулланилишини тахлил килиш керак.

3. "Жамият" сиёсий-ижтимоий газетаси матнида паремияларнинг кулланилиши, шу тарика, укувчиларга маколани тушуниш ва зарур хулосалар чикариш учун мухим маълумотларга эътибор каратиш имконини беради. Ушбу

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-377-381

дискурсив элементда пайдо булган паремия, одатда, семантик танлаш вазифасини бажаради.

Изланиш мобайнида газетанинг бу структуравий элементида паремиялар хиссий изоляция вазифасини ва баъзи холларда семантик изоляция вазифасини бажаради, чунки улар укувчиларнинг нима содир булишини талкин килиш учун мазмунли маълумотни етказадилар. Шундай килиб, "Жамият" газетаси дискурсидаги паремиялар муносабатларни белгилашга ёрдам беради, шунингдек, ижтимоий-сиёсий вазиятга бахо бериш ва эркин фикрга булган муносабатининг ифодаси сифатида хизмат килади.

Битта макола ичидаги алохида паремияларнинг фаолиятини тахлил килиш шуни курсатдики, такрорий бирликлар семантик изоляция функциясини бажаради, унинг асосий мавзусини очиб беришга ёрдам беради.

Бизнинг тахлилимиз шуни курсатдики, паремик бирликлар М.Жонихоновнинг интервюларида фаол ишлатилади; маколлар (ва камрок сузлар) журналистнинг узи ва унинг респондентларининг нуткида одатий ва вакти-вакти билан пайдо булади. Энг мухими газета сахифаларида катта ижтимоий муаммоларга жамият вакилларининг диккат эътиборини тортиш учун сарлавхаларда маколлардан унумли фойдаланилади. Масалан, "Маънавият булмаган жойда адолат булмайди", "Отаси киму боласи ким буларди?", "Укитувчининг "кетмони" качон учади?" каби паремиялар укувчининг диккатини тортади.

ХУЛОСА

Газета маколалари куздан кечирилганда гапнинг таркибий ва мазмун даражасида хам паремияларнинг мухим урни кайд этилди. Купгина интервюларда, шунинг учун паремиялар нуткнинг таркибий кисми булиб хизмат килади ва бу функция бошка функциялар билан бирга келади. Сухбат нуткининг махаллий таркибий даражасида паремиялар тегишли жуфтликларда (хам савол, хам жавоб сифатида) кулланилади.

REFERENCES

1. Арутюнова Н.Д. Дискурс. В кн.: Лингвистическая энциклопедия.- М., 1990.-С. 136-137.

2. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. -Жиззах, Сангзор. 2007. 226-б.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-377-381

3. Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурологическое содержание понятия «дискурс» в современной когнитивной лингвистике // X Конгресс Международной ассоциации преподавателей русского языка и литературы. Русское слово в мировой культуре. - СПб., 2003. С-233.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.