CC BY
8PANDEMIYA SHAROITIDA RIVOJLANISHNING ASOSIY
YO'NALISHLARI
Iskandarov Bekzod Abdijalilovich
SamISI "Iqtisodiyot nazariyasi" kafedrasi katta o'qituvchisi e-mail: bekzodiskandarov1988@gmail.com
Annotatsiya: Maqolada pandemiya davrida butun dunyoda amalga oshirilgan inqirozga qarshi choralar muallif tomonidan o'rganilgan. Usbu choralarni respublika sharoitida ham qo'llash imkoniyatlarini aniqlash lozimli ta'kidlangan.
Kalit so'zlar: pandemiya, iqtisodiy inqiroz, bankrotlik, ishsizlik, fiscal siyosat, soliq siyosat, moliyaviy siyosat.
Abstract: In the article, the author studied the anti-crisis measures implemented throughout the world during the pandemic. It was emphasized that it is necessary to determine the possibilities of applying these measures in the conditions of the republic.
Keywords: pandemic, economic crisis, bankruptcy, unemployment, fiscal policy, tax policy, financial policy.
Deyarli butun dunyoda pandemiya hali eng yuqori cho'qqiga chiqmagan va uning davomiyligi qashshoqlik darajasiga bevosita ta'sir etadi. Favqulotdagi holatning taxminiy ta'sirini baholash uchun rivojlangan davlatlar hukumatlari ushbu dastlabki bosqichda iqtisodiyotni qayta tiklash uchun qancha mablag' ajratayotgaligiga bir nazar tashasak. Amerika Qo'shma Shtatlari 2 trln. dollarlik inqirozga qarshi paketni tasdiqladi; Yevropa yarim trillionni ajratgan bo'lsada, ammo bundan ko'prog'ini sarflashga tayor. Umuman olganda, G20 mamlakatlari mart oyining oxiriga qadar mavjud inqirozga qarshi kurashish uchun yillik soliqlarning taxminan 6 foizini soliq to'lovchilar hisobiga 5 trillion dollarga yaqin mablag'ni sarflashni rejalashtirgan [1].
Oldingi inqirozlardan farqli o'laroq, bu markaziy banklar tomonidan yangi pullarni chiqarish haqida emas, balki kamayib borayotgan jami real daromadlarni eng ko'p zarar ko'rganlar qayta taqsimlash haqida gap bormoqda. Xalqaro valyuta jamg'armasi rahbari, Kristalina Georgiyeva "Bu dunyo retsessiyaga kirayapti, deb -global iqtisodiyotning pasayishini bashorat qilgan. Bu holat 2009 yildagi inqirozdan og'ir bo'ladi"[2].
Buning uchun "nafaqat iqtisodiy tiklanishga, balki jamoatchilik roziligiga ham tahdid soladigan bankrotlik va ishdan bo'shatish to'lqinining oldini olish kerak" Koronavirus ba'zi mamlakatlarda sog'liqni saqlash tizimidagi kamchiliklarni, boshqalarida esa to'liq inqirozini aniqladi. Dastlabki favquloddagi xarajatlar faqat sog'liqni saqlashga yo'naltirildi: vaqtinchalik shifoxonalar qo'rish, tibbiy niqoblarni va uskunalar zudlik bilan xarid qilish va tibbiy xodimlar yollash.
Biroq, bu moliyalashtirish odamlar va biznesning faol rejimga qaytishiga , yani byudjetga soliq oqimlarning tiklanashiga bog'liq bo'ladi. Shuning uchun, dastlab ularni qo'llab-quvvatlash lozim: subsidiyalar, soliq ta'tillari, qoidalarni yumshatish va pulni to'g'ridan-to'g'ri taqsimlash.
Hozigi kunga kelib inqirozga qarshi qo'ydagi choralar ishlab chiqilgan:
• kichik biznes, xususiy tadbirkorlikka va o'z-o'zini ish bilan band bo'lganlarga grant va imtiyozli kreditlar berish.
• aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj bo'lganlarga moddiy yordam ko'rsatish;
• eng ko'p zarar ko'rgan tarmoqlarda muammoli va sotib olingan kompaniyalarga imtiyozli kreditlar. (aviatashish transporti, turizm )
• soliq ta'tillari: kompaniyalar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning kechiktirilgan to'lovlari va ijtimoiy soliqlari.
• ishsizlik nafaqalarini oshirish va uni olish uchun talablarni engillashtirish. Masalan, Irlandiya, Covid-19 tufayli ish haqini yo'qotganlarning barchasiga haftasiga 350 evro maosh va'da qilmoqda.
• kredit ta'tillari: korxonalar va jismoniy shaxslarning qarzlarini kechiktirilgan to'lash.
• karantin tufayli ishlamay qolishga majbur bo'lgan firmalarning ishchilariga ish haqini to'lash uchun byudjetdan berilgan subsidiya. Chexiya, Gollandiya va Buyuk Britaniyada rasmiylar bir necha oy davomida xususiy biznesning ish haqi miqdorining 80-90 foizini to'lab berish majburiyatini olgan.
• odamlarga ishdan bo'shatish nafaqasini bir necha oy oldin to'lashlari va bir tiyinsiz ham ishdan bo'shatishlarlariga yo'l qo'ymaslik.
• ota-onalarga to'lanadigan ta'til taqdim etish, shunda maktablar yopilganda ota-onalar ishga kirishga shoshilmaydilar. Fransiyada - byudjet hisobidan ikki haftagacha.
• ba'zilar (masalan, Shveytsariya) hatto konferensiyalar va boshqa tadbirlarning qoldirilishi tufayli yetkazilgan zararni qoplaydilar.
Muammoni hal qilishning kaliti keraksiz xususiy va korporativ bankrotliklarning sonini kamaytirish, odamlarga ishlamasa ham va talabni rag'batlantirsa ham, pul sarflashni davom ettirish imkoniyatini berishdir.
Xalqaro valuta jamg'armasi o'zining chora-tadbirlar dasturida quyidagi jihatlarga e'tiborni qaratadi [3]:
- ishsizlikdan sug'urtalashning muddati uzayishi, nafaqalar miqdorining ko'payishi yoki nafaqa olish huquqining pasayishi . Kasallikka haq to'lanadigan ta'til standart imtiyozlarning bir qismi emasligi sababli, hukumatlar epidemiya paytida ishdan ayrilishdan qo'rqmasdan kasal ishchilarga yoki vasiylarga uyda qolishlari uchun mablag 'ajratishni ko'rib chiqishi kerak.
- markaziy banklar , ayniqsa kichik va o'rta korxonalarga (KO'B) qarz beradigan banklar va bankdan tashqari moliyaviy kompaniyalarning etarlicha likvidligini ta'minlashga tayyor bo'lishi kerak. Hukumat ushbu firmalarning qisqa muddatli likvidlik ehtiyojlari uchun vaqtincha va maqsadli kredit kafolatlarini taklif qilishi mumkin.
- mavjud fazoviy makonga muvofiq keng asosdagi fiskal to'plam yalpi talabni oshirishga yordam beradi, ammo biznes operatsiyalari normallashtirilganda samaraliroq bo'ladi.
To'g'ri siyosat virusning tarqalish bosqichiga bog'liq deb ishoniladi.
- birinchi bosqichda (kasallikning Xitoyda tarqalishi), makro darajada siyosiy aralashuv imkoniyatlari cheklangan bir qator maqsadli tarmoq chora-tadbirlari ish vaqtini subsidiyalashni o'z ichiga olishi mumkin .
- ikkinchi bosqichda (boshqa mamlakatlarda tarmoqdagi inqirozlar) u tizimini joriy etish uchun zarur bo'lgan likvidligini ta'minlash tizimini joriy etish boshlab to
soliqlar va ijtimoiy ajratmalar va qisman ishsizlik sxemalarni to'lovlarini avtomatik kechiktirishgacha.
- uchinchi bosqichda (iqtisodiy shoklar) favqulodda vaziyatlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha yanada kengroq choralar talab etiladi. Birinchidan, sog'liqni saqlash xarajatlarini sezilarli darajada oshirish kerak (vaqtincha binolar, jihozlar, yollash, tibbiy xodimlar uchun ortiqcha ish vaqti). Ikkinchidan, xizmat ko'rsatishning ayrim sohalarida nafaqat likvidlik tanqisligi bilan doimiy daromad yo'qotilishi kuzatiladi.
Xususan, ushbu bosqichda kichik va o'rta biznes sub'ektlarning bankrotlikni oldini olish bo'yicha oldingi chora-tadbirlarga qo'shimcha ravishda soliq imtiyozlari va imtiyozli kredit liniyalari, shuningdek grantlar ko'rinishidagi katta moliyaviy yordamga muhtoj. Ishsizlikni vaqtincha qo'llab-qo'vatlashni faollashtirish lozim, ishdan bo'shatishni oldini olish va shoklarni yumshatishga yordam beradi, chunki, bu ayniqsa makro darajada iqtisodiy faollik pasaygan davrlarda ahamiyatli. Uy xo'jaligini to'g'ridan-to'g'ri qo'llab-quvvatlash, shuningdek, naqd to'lovlarni (masalan, Italiyada e'lon qilingan soliq imtiyozlari yoki elektr energiyasi uchun to'lovlarni to'lashdan ozod qilish) yoki naqd pul berish orqali (Gonkong va Singapurda e'lon qilinganidek), shuningdek mustaqil ishchilarga to'g'ridan-to'g'ri pul o'tkazish orqali talab qilinishi mumkin.
To'rtinchi davr (tiklash) moliyaviy talabni qo'llab-quvvatlashni talab qiladi. Harakatning ko'lami 3-fazadagi tanazzulning davomiyligi va jiddiyligiga bog'liq.Bu bosqichda ustuvorlik taklifga emas yoki tarmoq choralariga emas, balki yalpi talabga qaratilishi mumkin. Boshqa mualliflarning fikriga ko'ra, moliyaviy tartibga solish jarayonni og'irlashtirmasligi kerak.
Yevropada amalga oshirilgan choralar:
• banklarga vaqtincha kapital darajasidan past darajada ishlashga imkon beradigan kapitalga talablarni kamaytirish ;
• banklarga 100% likvidlik darajasi (LCR) dan past darajada ishlashiga ruxsat berish.
Bundan tashqari, Bazel III islohotlari doirasida kapitalni yanada ko'paytirish davrini, shuningdek, Yevropa bank ma'muriyatining stress sinovlarini 2020 yilda kechiktirish lozim.
Siyosatchilar uchun eng muhim vazifalardan biri bu maksimal darajada ishonch ta'minlashdir. Bunday sharoitda aloqa muhim ahamiyatga ega.
Boshqa mamlakatlarning amaliy tajribasi ham shunga o'xshash choralar qo'llaganligidan dalolat beradii. Masalan, Italiya zarar ko'rgan hududlardagi kompaniyalar uchun soliq muddatlarini uzaytirdi va ishdan bo'shatilgan ishchilarni daromad bilan ta'minlash uchun oylik maoshini kengaytirdi . Janubiy Koreya kichik savdogarlar uchun ish haqi subsidiyalar joriy etdi va uy parvarishlash va ishsizlik to'lovlarini oshirdi. Shuningdek, u ta'sir ko'rsatgan kichik va o'rta biznes sub'yektlari uchun kredit berish va kredit kafolatlarini kengaytirdi. Tartibga soluvchilar va moliyaviy bozor nazorati, shuningdek vaqtincha asosda ssudalarni to'lash muddatlarini uzaytirishni rag'batlantirishi mumkin. Foiz stavkalari yoki aktivlarni sotib olish kabi kengroq pul imtiyozlari, moliyaviy sharoitlarning sezilarli darajada qisqarish xavfi mavjud bo'lsa, ishonchni oshirishi va moliyaviy bozorlarni qo'llab-quvvatlashi mumkin (yirik markaziy banklarning harakatlari zaif mamlakatlar uchun ham ijobiy ta'sir qiladi). Xitoy korxonalarni ijtimoiy himoya qilish tizimiga badallaridan vaqtincha voz kechdi.
Umuman olganda chora-tadbirlarni oltita sohaga guruhlash mumkin:
• soliq-byudjet siyosati (uy xo'jaliklari va firmalarni maqsadli moliyaviy qo'llab-quvvatlash, shu jumladan ishchilar uchun daromadlarni subsidiyalash, soliqni kechiktirish, kechiktirish yoki ijtimoiy ta'minot uchun subsidiyalar, qarzni to'lash uchun dam olish kunlari, kompaniyalar uchun davlat kreditlari yoki kredit kafolatlari);
• pul siyosati (fond bozorida emas, balki moliyaviy tizimning likvidligini kafolatlash uchun vertolyot usulidan foydalanish);
• moliyaviy tartibga solish siyosati (bank sektori likvidligini ta'minlash);
• ijtimoiy sug'urta (davolanish, bepul kasalxonaga yotqizish va boshqalar bilan bog'liq xarajatlarni qoplash);
• tarmoq siyosati (iqtisodiyotning yangi tarmoqlari emas, balki qo'llab-quvvatlash zatronennyh virusi tarqalishining oqibatlari);
• savdo siyosati (kasallikka qarshi kurashda tovarlarni eksport qilish va zarur mablag'larni olib kirishni qo'llab-quvvatlash).
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Torben Beker. Экономический кризис - меры по предотвращению. Глобальный обзор. Экономика качества № 4(8), 2014.
2. www.ru.rn.wikipedia.org. Социально-экономические последствия пандемии COVID-19.
3. www.rbk.ru Новый баланс: как измениться мировая экономика после пандемии.
