37Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-309-312
PACHKAMAR SUV OMBORIDAGI PEZOMETRIK KO'RSATKICHLAR
Q. Ch. Ulashov
TIQXMMI Qarshi filiali o'qtuvchisi
T. G. Abdiyev
TIQXMMI Qarshi filiali o'qtuvchisi
F. A. Xidirov
TIQXMMI Qarshi filiali GTI va NSF ta'lim yo'nalishi talabasi
ANNOTATSIYA
Maqolada Suv omborlaridan foydalanish davridagi yo'l qo'yilayotgan asosiy kamchiliklari va suv ombori ishonchli ishlashi uchun unga qo'yiladigan asosiy talablari keltirilgan. Suv omborga pezometrlarning ta'siri hamda yillik suv sath ko'rsatkichlari bo'yicha mualliflarning fikr va mulohazalari keltirilgan.
Kalit so'zlar: Suv ombor, ishonchlilik, tashqi va ichki omillar, gidrotexnika inshootlari, ishonchlilik ko'rsatkichlari, pezometr.
KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 25 oktabrda «Qishloq xo'jaligida suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishni rag'batlantirish mexanizmlarini kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida» PQ-4499-sonli qarorida suvdan unumli foydalanish va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yitishtirish va sug'oriladigan yerlardan samarali foydalanish belgilab qo'ylgan va uning ijrosi taminlanmoqda. [ 1 ]
Pachkamar suv ombori - Qashqadaryoning kam suvli chap irmog'i — G'uzor daryosida barpo etilgan yirik gidrotexnika inshooti. G'uzor tumani markazidan 15 km yuqorida joylashgan. Kattao'ra va Kichiko'ra daryolaridan to'ldiriladi. Qurilish ishlari 1964 yilda boshlanib, 1967 yilda foydalanishga topshirilgan, 1968 yil to'liq qurib bitkazilgan. Omborning suv yuzasi uz. 3,9 km, kengligi 1,8 km. Suv yuzasi maydoni 12,8 km2, eng katta (maksimal) chuq. 51m, o'rtacha chuq. 30 m. Suv ombori daryoning mavsumiy va qisman ko'p yillik suv rejimini tartibga soladi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-309-312
To'g'onning ustki uz. 593 m, balandligi f 68 m. Suv omborining o'ng qirg'og'ida ; uz. 198 m va maksimal balandligi 12 m bo'lgan ko'tarma damba qurilgan. Omborning o'ng sohilida suv sarfi 30 m3/s bo'lgan suv chiqargich qurilgan. Suv chiqargichning quyi qismiga 2 ta konussimon rostlagich o'rnatilgan. To'g'onning chap tomo-nida suv sarfi 260 m3/s (favqulodda toshqinlarda suv sarfi 480 m3/s) bo'lgan suv tashlagich — Chap sohil kanali ochiq holda qurilgan. Kuzatishlar va o'rganishlar natijasida maTum bo'lishicha, to'g'onning tanasi va pastki befida loyiha bo'yicha 106 ta pezometrlar ulardan, 59 tasi to'g'on asosi va tepasida,
6 tasi to'g'onning o'ng yonida, 2 tasi to'g'onning chap yonida, 3 tasi marzalash dambasida, 36 tasi quyi befda, 11 stvordan iborat bo'lib 7 qator qilib joylashtirilgan.Kuzatuv tadqiqotlarimizda pezometrlarda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo'yicha quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishini tavsiya etamiz. [ 2 ]
TATQIQOT USLUBI
Ekspluatatsiya qilinayotgan gidrotexnika inshootlarida pezometrlarning belgilangan tartibda soz holatda bo'lishini ta'minlash; qo'shimcha pezometrlar o'rnatilishi yoki pezometrlarni qayta tiklash (agarda pezometrlar zaruriyati vujudga kelsa) loyihasini ishlab chiqish; Suv omboridagi pezometrlarni to'liq avtomatlashtirish va modernizatsiya qilish. [ 3 ]
AH
Q = KfF— = KfFJ
Q-filtiratsiya sarfi
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-309-312
Kf -filtiratsiya koyefsenti s\m
■r^rju niL-K ." IHJW
Pachkamar suv omborining ko'ndalang kesimi
Pachkamar suv omborida joylashgan pezometrlarning yillik suv sathi
Pezometir nomeri Hisobiy gradent Yil
2016 2017 2018 2019 2020
P1-P2 0.64 0.59 0.69 0.45 0.71 0.68
P2-P3 0.32 0.22 0.22 0.2 0.18 0.18
P3-P4 0.025 0.016 0.018 0.014 0.016 0.018
P4-P5 0.022 0.018 0.011 0.015 0.014 0.019
P5-P6 0.017 0.015 0.014 0.019 0.016 0.017
P6-P7 0.014 0.013 0.020 0.019 0.015 0.011
Yillar kesimida o'rtacha gradent 1.038 0.872 1.135 0.717 0.951 0.925
TATQIQOT NATIJALARI
Pachkamar suv ombori to'g'onidan suzib o'tuvchi suvlarning miqdorini doimiy ravishda aniqlik bilan kuzatib borish uchun 2018 yilda Rossiya Federatsiyasi Intellektual mulk Federal xizmati tomonidan patent bilan himoyalangan. Ushbu tizim yirik inshootlarning texnik xolatini avtomatik qurilmalar yordamida nazorat qilish,
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-309-312
gidrotexnik inshootlar - ko'p miqdorda o'lchov nuqtalari bilan jixozlangan tuproqli to'g'onlarning bosimli va bosimsiz pezometrik quduqlardagi suvning sathi va filtratsiyasini masofaviy nazorat qilishda qo'llaniladi.
Yillar davomidagi pezometrlardagi suv sathi
1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0
Hisobiy gradent 2016 y. 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y.
Yirik inshootlarda pezometrik quduqlardagi suv sathini o'lchash uchun taklif etilayotgan ushbu tizim iqtisodiy va texnik jihatdan samarali bo'lib, mustahkamligi, kam xarajatliligi, kam xizmat talab etish kabi xususiyatlarga egadir.
XULOSA
Yuqorida qayd qilingan chora-tadbirlar o'z vaqtida samarali o'tkazilib, berilgan takliflar amalda qo'llanilsa, Pachkamar suv omboridagi inshootlarning xavfsiz, ishonchli ishlashi ta'minlanadi. Inshootlarning xizmat muddati uzayishiga hamda suv ta'minotida iqtisodiy samaraga erishishga imkon yaratiladi.
REFERENCES
1. "Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to'g'risida" O'zbekiston Respublikasi Qonuni. Toshkent, 1999 y., 20 avgust.
2. Bakiev M.R. va b.q.Gidrotexnika inshootlari.Darslik.T.,"Yangi asr avlodi",2009 y.,2-jild.
3. Galyamin Ye.P.,Natalchuk M.F., Surin V.A. Gidromeliorativ sistemalarini ekspluatatsiya qilish yullari , 1986. -№5. - s.49-51.
