Научная статья на тему 'ОЗОДЛИКДАН МАҲРУМ ЭТИЛГАН ШАХСЛАР БИЛАН МЕДИАЦИЯ (ЯРАШТИРИШ) ҚИЛИШ'

ОЗОДЛИКДАН МАҲРУМ ЭТИЛГАН ШАХСЛАР БИЛАН МЕДИАЦИЯ (ЯРАШТИРИШ) ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
74
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
озодликдан маҳрум қилиш / воситачилик / ярашув / жазони ижро этиш муассасаси / mediator / пенитенциар тизим / муассаса раҳбари. / осужденный к лишению свободы / медиация / примирение / учреждение по исполнению наказаний / медиатор / пенитенциарная система / начальник учреждения.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — А.A. Шамансуров

мақолада озодликдан маҳрум этилганлар билан воситачилик (ярашиш) зарурлиги муҳокама қилинади. Мақолада Шарқий Европа мамлакатларида воситачилик амалиётидаги халқаро меъёрлар ва тажриба таҳлил қилинади. Ўзбекистон Республикаси пенитенциар тизимида озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар билан воситачилик жорий этиш бўйича таклифлар киритилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье рассматриваются вопросы о необходимости медиации (примирения) с осужденными к лишению свободы. Анализируются международные нормы и опыт применения на практике медиации в странах Восточной Европы. Вносятся предложения по внедрению медиации с осужденными к лишению свободы в учреждениях пенитенциарной системы Республики Узбекистан.

Текст научной работы на тему «ОЗОДЛИКДАН МАҲРУМ ЭТИЛГАН ШАХСЛАР БИЛАН МЕДИАЦИЯ (ЯРАШТИРИШ) ҚИЛИШ»

ОЗОДЛИКДАН МАХРУМ ЭТИЛГАН ШАХСЛАР БИЛАН МЕДИАЦИЯ

(ЯРАШТИРИШ) килиш

А.А. Шамансуров

ю.ф.н., доцент Турон ФА академиги, Чирчик Давлат педагогика университети доценти https://doi.org/10.5281/zenodo.7342720

Аннотация: маколада озодликдан махрум этилганлар билан воситачилик (ярашиш) зарурлиги мухокама килинади. Маколада Шаркий Европа мамлакатларида воситачилик амалиётидаги халкаро меъёрлар ва тажриба тахлил килинади. Узбекистан Республикаси пенитенциар тизимида озодликдан махрум этишга хукм килинган шахслар билан воситачилик жорий этиш буйича таклифлар киритилмокда.

Таянч тушунчалар: озодликдан махрум килиш, воситачилик, ярашув, жазони ижро этиш муассасаси, mediator, пенитенциар тизим, муассаса рахбари.

Аннотация: В статье рассматриваются вопросы о необходимости медиации (примирения) с осужденными к лишению свободы. Анализируются международные нормы и опыт применения на практике медиации в странах Восточной Европы. Вносятся предложения по внедрению медиации с осужденными к лишению свободы в учреждениях пенитенциарной системы Республики Узбекистан.

Ключевые слова: осужденный к лишению свободы, медиация, примирение, учреждение по исполнению наказаний, медиатор, пенитенциарная система, начальник учреждения.

Animent: the article discusses the need for mediation (reconciliation) with those sentenced to prison. The article analyzes international norms and experience in intermediary practice in Eastern European countries. Proposals are being made to introduce mediation with persons sentenced to imprisonment in the penitentiary system of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: imprisonment, mediation, reconciliation, Penitentiary institution, mediator, penitentiary system, head of the institution.

Медиация (яраштириш) жазо муассасаларида жазони утаётган одамлар билан кулланиладиган мамлакатларда бу "воситачиликнинг хавфсиз шакли" хисобланади. Тавсия Европа Кенгаши Вазирлар кумитаси 99, 15 сентябр куни кабул килинган, 1999, воситачилик мухимлигини таъкидлайди, жиноятчилар орасида жавобгарлик хиссини мустахкамлаш, жамият уз кайта

ижтимоийлаштириш ва интеграция хисса мумкин. Ушбу тавсиянинг умумий коидаларида " жиноят ишларида воситачилик жиноят процессининг барча боскичларида очик булиши керак." Мутахассисларнинг фикрича, бу йуналишдаги энг муваффакиятли ишлар Шаркий Европа мамлакатларида амалга оширилмокда.

Ушбу мамлакатлар шароитида, махкумларнинг ката кисми иш тополмаса ва рецидивизм ходисаси кенг таркалган булса, озодликдан махрум килиш жойлари тулиб тошган булса, бундай карорлар окилона куринади.

Польша Пениатристикасининг 2-Конгрессининг тавсиялари ахлок тузатиш муассасаларида медиацияни жорий этиш буйича таклифлар сифатида кабул килинди. "Озодликдан махрум килиш тарзидаги жазонинг мукобиллари" тавсияномасининг 2-бандида "озодликдан махрум килиш тарзидаги жазони ижро этиш чогида жабрланувчи ва махкум уртасидаги медиациядан фойдаланиш"тавсия этилади. Масалан, хорижий экспертларнинг фикрига кура, жиноий муассасаларда медиация тартиб-коидаларини жорий этиш максадлари куйидагилардан иборат: жиноятчи ва жабрланувчи уртасида жамоатчилик билан алокаларга ижобий таъсир курсатиши мумкин булган битим тузилишини таъминлаш; жазони ижро этиш муассасаларга (ЖИЭМ) кайтиш сонини камайтириш оркали жиноятчиликнинг олдини олиш; махкумнинг оиласида эркинликда хаётга кайтишига ёрдам берадиган тугри муносабатларни тиклаш; воситачилик жараёнининг барча иштирокчиларининг хукукий ва ахлокий тарбиясини амалга ошириш; тикловчи адолатни жорий этиш натижасида адолат ва жамият учун имтиёзлар бериш. Бундан ташкари, медиация процедурасига махкумларга зуравонлик билан низони хал килмасдан усул ургатиш йули билан таъсир курсатишнинг алохида дастури (режаси) хам киритилиши мумкин.

Озодликдан махрум килиш жойларида жазони утаётган махкумлар билан медиация килиш шартли равишда озод килиш, афв этиш тугрисидаги илтимоснома учун асос булиши мумкин, шунингдек махкумларнинг хукукий холати узгаришига олиб келиши мумкин (колония-турар-жойга кучириш, жазони енгилроги билан алмаштириш ва бошкалар.), махбусни эркинликда хаётга мослаштиришга кумаклашиш (медиация туфайли, махбусларнинг оилавий низоларини хал килиш), уз хатти-харакатлари учун жавобгарлик туйгусининг пайдо булиши ва харакатига таъсир килиш, уларга жиноят натижасида жабр курган одамларни бошка куришга имкон бериш, ва улар жиноятчининг камокка хукм килинишининг бевосита сабаби булганлиги учун уларни ёмон куришни тухтатинг. Уз навбатида, жабрланувчи бир вактнинг узида нафакат кечирим берадиган кулайликни хис килиши, балки жиноятчининг куркувидан ва айникса жиноятчини озод килиш истикболи билан боглик куркувлардан халос булиши мумкин.

Хукм чикарилгандан кейин медиация хукм чикарилган хар кандай холатда хам утказилиши мумкин. Шу билан бирга, медиация Шаркий Европа мамлакатларида мафия ва уюшган жиноятчилик, шунингдек курбонлари болалар булган оила аъзоларига карши огир жиноятлар билан боглик холларда кулланилмайди. Бундан ташкари, медиация шахснинг жуда чукур бузилишларида гумон килинган одамларни камраб олмаслиги керак. Афтидан, бизнинг шароитимизда медиация кулланилмайдиган бундай холатлар руйхати кенгайтирилган булар эди. Ушбу руйхатга ута хавфли рецидивистлар томонидан содир этилган жиноятлар, умрбод камок жазосига хукм килинганлар ва умрбод камок жазоси авф этиш йули билан озодликдан махрум килиш билан алмаштирилганлар, шунингдек ута огир жиноятлар учун жазо утаганлар киради.

Жабрланувчи ёки хукукбузар ишни медиация учун мурожаат килиши мумкин: жазони ижро этиш муассасасининг рахбари; жазони ижро этиш муассасаларининг хизмати (кисми) рахбари (ЖИЭМ), суд, жабрланувчи ёки махкумнинг кейинги кариндошлари.

Медиация хакидаги такдимномалар медиация марказларига юборилади, уларнинг руйхати ЖИЭМ рахбарлари ва апелляция судларида руйхатдан утган укитилган медиациаторлар томонидан кабул килинади.

Медиаторнинг хатти-харакатлари тартиби кизик: у медиацияни куллаш учун ички ишлар бошкармаси бошлиги томонидан такдим этиладиган иш материаллари билан танишади; медиацияга розилигини билдиришлари учун томонларга мурожаат килади. Кейин ЖИЭМ рахбарига (ёки рахбар томонидан тайинланган бошка ходимга) медиация тарафларининг розилигини олиш тугрисида хабар беради. Х,ар бир партия билан алохида-алохида дастлабки сухбатлар утказади. Холисона равишда, уз карорларини кабул килмасдан, медиация пайтида сухбатларнинг боришини назорат килади ва уларни бошкаради, шунда хар бир томон узларининг барча далилларини тулик такдим этиш имкониятига эга булади. Агар тегишли шартлар мавжуд булса, у кейинги учрашувни тайинлайди.

Кумита томонидан Сенат девонида укитилган медиациаторлар медиациянинг вазифалари медиацияда ихтиёрий иштирок этиш, холислик ва бетарафлик, махфийлик ва воситачининг тарафлар томонидан тасдикланиши тамойилларига риоя килган холда халол ва виждонан бажарилиши тугрисида касамёд киладилар. Кабул килинган мажбуриятларни бажариш шартлари ва муддатларини белгилайдиган томонлар томонидан тузилган шартнома ёзма равишда тузилиши, тарафлар ва медиатор томонидан имзоланиши ва Жиноят кидирув булими бошлигига топширилиши ва махкумнинг ишида сакланиши керак. Жиноят кидирув булими бошлиги махкумга шартнома тузишдан келиб

чикадиган мажбуриятларни бажариш имкониятини беради, агар улар мумкин булса ва озодликдан махрум килиш жазосини уташ коидаларини бузмаса. Медиатор тузилган шартнома ва жабрланувчига нисбатан мажбуриятларнинг бажарилишини назорат килади, бу хакда Жиноят кидирув булими бошлигини хабардор килади. Бошлик жазони ижро этиш судига махкум ва жабрланувчи уртасида тузилган битим тугрисида хабар беради ва унинг бажарилиши тугрисида хабар беради.

Медиация натижаси жазони уташ тугрисида карор кабул килиш ва айникса махкумнинг хукукий макомини узгартириш учун мухим булиши мумкин: шартли равишда озод килиш, жазони юмшокрок билан алмаштириш ва бошкалар. Ушбу холатлар буйича якуний карор пенитенциар суд томонидан кабул килинади.1 2001дан бери яраштириш институти хукукни мухофаза килиш ва суд амалиётида жорий этилган ва самарали фаолият курсатмокда. Ушбу институтнинг самарадорлиги, унинг узбек халкининг рахм-шафкат ва кечиримлилик каби куп асрлик анъаналарига мувофиклиги унинг изчил кенгайишига асос булди.2

Давлатимиз рахбари ташаббуси билан республикада жиноят ва жазони ижро этиш сиёсатини инсонпарварлаштириш ва эркинлаштириш буйича ишлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегиясига мувофик, суд тизимининг хакикий мустакиллигини хамда фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли химоя килиш кафолатларини мустахкамлашга каратилган конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килиш буйича тизимли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Куринадики, бундай шароитда республикамиз жазони ижро этиш муассасаларида жиноий жазога хукм этилганлар билан медиация (яраштириш) килиш ва биринчи навбатда озодликдан махрум килиш тарзидаги жазолар тажрибасидан фойдаланиш мумкин. Бизнинг фикримизча, жазони ижро этиш муассасаларида жазони утаётган махкумлар билан медиациядан фойдаланиш жазони самарали ижро этишга, жиноятлар содир этилишининг олдини олиш, махкумларнинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини химоя килишга ёрдам беради, бу биргаликда жазо тизимини ислох килишни тезлаштириши мумкин. Халкаро стандартларга мувофик Узбекистон Республикаси. Етакчи хорижий мамлакатларнинг пенитенциар муассасаларида конунчиликни, камокда саклаш, мехнатдан фойдаланиш шароитларини урганиш, озод килишга тайёргарлик асосида куйидаги таклиф ва тавсиялар; 300 дан 500 кишигача булган тулдириш чегараси булган жазоларни ижро этиш муассасаларини (ЖИЭМ) яратиш; иш ва ухлаш жойлари учун квоталарни амалга ошириш ва ЖИЭМ; махкумларни ЖИЭМ ва давлат корхоналари уртасида касбий тайёргарликни ташкил этиш

тугрисида шартномалар тузиш оркали улар озод килинганидан кейин яшайдиган минтакада мехнат бозорида талаб килинадиган касблар билан таъминлаш; ЖИЭМ даги шароит ва режимни камокдаги хаёт ва озодликдаги хаёт уртасидаги фаркнинг минимал даражасига камайтириш; камок шаклида хукм чикаришда пенитенциар судялар институтини, адолатли жазо тайинлаш учун яратиш; ЖИЭМ фаолиятида махкумлар билан индивидуал тарбиявий ишларда махсус дастурларни тайёрлаш, мутахассисликни эгаллаш, гиёхвандлик ва бошка гиёхвандликдан халос булиш, озодликка тайёргарлик куриш ва бошкалар;

республика учун катта буюртмалар берадиган "жазоларни ижро этиш буйича саноат Давлат муассасалари" Давлат корпорациясини яратиш;

махкумлар учун халкаро минимал стандартлар талабларига мувофик махкумлар учун шарт-шароитлар яратиш буйича давлат билан шартнома тузадиган, шунингдек махкумларни етарли микдорда иш билан таъминлайдиган хусусий ЖИЭМ (тажриба сифатида) яратиш;

хозирги ЖИЭМга алтернатива сифатида хусусий ЖИЭМнинг яратилиши ЖИЭМни халкаро стандартларга мувофик самарали ислох килишга ёрдам беради; жазони ижро этиш тизимини (ЖИТ) ислох килиш механизмини ишлаб чикиш-колониялардан замонавийлаштирилган Гарб услубидаги камокхоналарга утиш.

Тадкикотнинг ахамияти шундан иборатки, шакллантирилган хулосалар, таклифлар ва тавсиялар жазони ижро этиш тизимини либераллаштириш ва модернизация килиш буйича тегишли конун лойихаларини тайёрлашда; жазони ижро этиш, махкумларни даволаш муаммолари буйича илмий тадкикотларда ва шунингдек максадга йуналтирилиши мумкин камокдан озод этилганларни озод килиш ва ижтимоий мослашишга тайёргарлик куриш учун хукукни мухофаза килиш органлари, судлар, жазони ижро этиш муассасалари фаолиятидаги амалиётни такомиллаштириш. Олинган тадкикот натижалари жазони ижро этиш муассасаларида махкумлар сонини камайтиришга ёрдам беради, бу эса харажатларни сезиларли даражада камайтиришга моддий ва молиявий ресурсларни тежашга олиб келади; умумий ва рецидив жиноятларни камайтириш; фукароларнинг конституциявий хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини таъминлаш; жазони ижро этиш назарияси ва амалиётини модернизация килиш халкаро стандартларга мувофик.

Куриниб турибдики, бундай шароитда жиноий жазога, биринчи навбатда озодликдан махрум килиш тарзидаги жазога хукм килинганлар билан медиация килиш тажрибаси республикамиз пенитенциар муассасаларида яхши кулланилиши мумкин3.

Адабиётлар:

1.Шамансуров А.А. Пенитенциар тизимни модернизациялаш. - Т.: Хукукий муаммоларни урганиш Маркази. 2021.-1926.

2.Концепция дальнейшего углубления демократических реформ и формирования гражданского общества в стране. -Т.: «Узбекистан», 2010.-С.20.

3.Шамансуров.А.А Пенитенциарные системы. LAP LAMBERT Academic Publishing Deutschland, 2016. - 165с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.