CC BY
7Keywords:the Tajik language, the choice of words, lexical synonymy, the meaning shade , lexical meaning, the stylistic colour, to avoid repetitions ,temporary colour.
Сведения об авторах:
Мирзоева Мохира Мадиброхимовна - доктор филологических наук доцент кафедры стилистики и литературного редактирования Таджикский национальный университет Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 17. Тел.: (+992) 937-11-30-28.
Ни^монова Рангина Мухамадджоновна - Таджикский аграрный университет им. Ш.Шотемура, ассистент кафедры английского языка. Адрес: 734003. Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Рудаки 146. Тел.: (+992) 915-14-00-70.
About the authors:
Mirzoeva Mohira Madibrohimovna - the Tajik National University .Doctor of Philology,Docent of Department of stylistics and literary editing. Phone. (+992) 937-11-30-28..Adress: Republic of Tajikistan, Dushanbe city, Rudakistreet, 146. Nihmonova Rangina - assistant of the Department of English at the Tajik Agrarian University named after Shirinshoh Shohtemur. Phone. (+992) 915140070.Adress: 734025 Dushanbe city, Firdousi district, Firdousi street, 5\17.
ХУСУСИЁТИ ИСМХОИ МАФЪУЛИ АРАБЙ ДАР "ЗАЙН-УЛ-АХБОР"-И ГАРДЕЗЙ
ТураевА.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Исми мафъули феълхои салосй (сехарфа)-и мучаррад ' jiS ' JS ' jiS (фаъала, фаъила, фаъула) бар вазни Jjiîi (мафъулун) сохта шуда, амали ичрошудаи феълро мефахмонад [1, с. 184]. Ин навъи исми мафъули арабй дар забони точикй аз серистеъмолтарин калимахои икттибосии арабй ба шумор рафта, баъзеашон то дарачае дар забонамон хазм шудаанд, ки барои хар точик добили фахм шудааст. Чунончи: маъруф, масъуд, махсус, марбут, мавчуд, махсуб, махрум ва гайра.
Вале дар исмхои мафъули бобхои гайрисалоси мучаррад бар вазни феъли замони ояндаи мачхули он боб чойи харфи ё-и музориаро харфи мими мазмума мегирад. Мисол:<^£^ . .'jîi JisiLi . Jiliii .^ji*. (мустакбалун, мутаомалун, мутазаввачун, муртакабун, мукаббарун, мукрамун).
Ногуфта намонад, ки як хусусияти дигари збони арабй дар он аст, ки дар асл исмхои мафъул аз феълхои гузаранда сохта мешавад ва агар хохем аз феълхои монда исми мафъул созем, аввал мо бояд бо пешояндхои "¿Js" - (фих) ва 'V' (бих) феъли мондаро ба феъли гузаранда табдил дихем. Мисол: uëj феъли монда буда, исми мафъули он ¿Js L>9¿j* мебошад. Дар ин гуна мафъулхо тагйироти сарфй факат дар чонишинхо дучор мешавад на дар решаи калима.
Дар забони арабй исми мафъул дар мукоиса ба забони точикй фарк карда, намудхои исми мафъул 5-то мебошад. Аз он чумла:1) - мафъулун мутлак 2)-мафъулун бих; 3)-мафъулун фих; 4)-мафъулун лах; 5)- мафъулун маах;
1. Мафъулун мутлак исме мебошад, ки барои таъкид ва возех кардани исм ва ё баён кардани адади он баъд аз феъл навишта мешавад. Мисол: катала ал-хорису ал-лисса катлан Jis His ÎJJI. Дар ин мисол мафъулун мутлак барои таъкид омадааст, яъне "Посбон вокеан хам дуздро кушт". ^ола кавлан чамилан VjS JlS (сухани зебо гуфт) Дар ин мисол пуркунанда исми пеш аз худ омадаро эзох намудааст.
Ин навъи мафъули забони арабй дар мукоиса бо забони точикй ба коидаи холи тарзи амал мувофик аст. Холи тарзи амал тарики ичрои амал, холат ва аломати амалро мефахмонад. Холи тарз ба ду гурух чудо мешавад: тарзи амал ва аломати амал чудо мешавад. Холи тарзи амал хеле сершумор ва серистифода буда, ба чунин гуруххо таксим мешавад: тарзи хосса, холат ва воситаи ичрои амал. Холи тарзи хоса аломату чигунагии амалро мефахмонад [3, с.272]. Мисол: Кудакони богча ракскунон ва давон-давон ба богча даромаданд.
2. Мафъулун бих, фарки пешоянди "бих," аз дигар пешояндхо дар он аст, ки ин навъи пуркунандаро дар забони точикй пуркунандаи бавосита мегуянд.
Мисол: марарту би Зайдин —¿j b'j« аз назди Зайд гузар кардам [4, с. 97].
Пуркунандаи бавосита предметеро нишон медихад, ки таъсири амали хабари чумла ба он мегузарад, хиссахои нутк ба вазифаи пуркунандаи бавосита, бо ёрии пешоянду пасоянд меояд. Пуркунандаи ба восита мисли коидаи пуркунандаи бавоситаи забони арабй ба саволхое чавоб мешавад, ки аз пешояндхо ва чонишинхои саволии "кй, чй" сохта мешаванд: дар чй, ба кй, ба чй, аз кй, аз чй, дар бораи чй, ва гайра [3; с-267]. Мисол биёред?
3. Мaфъyлyн фих - маънои вожаи "фих" дар доxидaш бyдaн аст, яъш aмaдe, ки дар як вакти мyaйн ë дар доxили зарфи мyaйян ичро мeшaвaд, мaфъyлyн фих номида мeшaвaд. Мисол: чаласту фил масчиди —^IHI J¡ дар доxиди масчид нишастам. Инчунин бaъзe вакт бe вожаи "фих" чумла навишта мeшaвaд, донандаи илми нахв мувофики коидаи грамматика дарк мeкyнaд.
Мисол: шахидту явмал чумуъати —üijí 'fé iiô^. Ба вокра рузи чумъа шохдд шудам, яъш дар рузи чумъа ман ба вокeae шохид шудам [4, с. 130].
4. Мафъулун лах aмaлe, ки аз ягон сабаб ë бо ягон максад ичро карда мeшaвaд, мафъулун лах ном дорад. Мисол: зарабту Зайдан литаъдабихй-à iíjUj
5. Мафъулун маах -амали ичрошуда аз чониби ду шaxc ба вукуъ пайваста, ба воситаи пайвандаки пайвасткунандаи "ва" чумла cоxтa мeшaвaд. Дар ин навъи чумлахо пайвандаки "ва" хам вазифаи хамрохи, хам вазифаи пайвандакро дорад. Барои мисол: зарабту Зайдан ва Лмран- tjl¿ з Luj - Зайдро бо хамрохии Лмр задам. Дар «Зaйн-yл-axбоp» исми мафъули фeълхои мучаррад нисбат ба дигар исмхои мафъули фeъдхои мазид, ки вазнхои муайяни cоxтоp доранд, аз чихати микдору дарачаи иcтeъмол аз шаклхои дигари исмхои иктибосии арабй фарк мeкyнaд [38, с. 21-22]
Исмхои мафъули дар асар мушохддашуда аз чихати маъно ва тагйири он, дарачаи исгеъмолашон дар забони имpyзaи точик чолиби тaвaччyхaнд. К^сми зиëди исмхои мaфъyлe, ки дар «Зaйн-yл-axбоp» ба кор бурда шудаанд, аз исгеъмоли забони имpyзa баромадаанд:
Лммо бaъзe исмхои мафъул аз кадим ба таркиби лугавии забони точикй доxил шуда, дар назму насри ншгон xeлe зиëд ба назар мepacaнд:
4oe кы гyзaргo:u дuлu махзун acm,
Он io дy :asop HaÜ3a бoлo xyH acm (Рудаки).
Бyд cap^arnpo дe:e маъмур,
4,ofeo:e 3u чaшмuмaрдyм дyр (Низоми).
Дuлaм бщу, m кaдam :am4y capeu дuлцyecm,
CyxaH бшу, m кaлoмamлamuфy мавзун acm (%офиз).
Kumo6e 6uh 6a ктт тдк мархум,
Бa нoмu oшuкy мaъшyк мавсум (Цомй).
Ин навъи калимахои иктибосии арабй дар осори назму наср ва инчунин дар китобхои тaъpиxй дар карнхои гуногун низ xeлe cepиcтeъмол будаанд. Ба гуфтахои боло асари Мухаммад Лбдулхайи Гapдeзй гувохй мeдихaд. Чунин исмхоро аз лихози дарачаи иcтeъмол ба ce iypyx, чудо кардан мумкин аст:
1) Исмх^, ки дар хамаи фархангхои имpyзa шарх ëфтa, дар забони адабии имpyзaи точик маъмулу машхуранд: махмуд (4, c.412) сутуду ситоишшуда, мавриди сипосгузорй карор гирифта, ситоянда, шукургузор; маcъyд áji^i (8-234) xyшбaxтгapдидa, саодатманд, нeкбaxт, xyштолeъ; макcyд - b^à. (234) касдкардашуда, максуд, максадгузошта; маъмyp - J3iîi (456) -амркардашуда, фармонбардор, мyтeъ; маълyм - '5jlü(15-349) донисташуда, номдор, машхур; машFyл -J3Í. (52-364) -ишгол кардашуда, бо коре бандшуда; MaxGyc (52) хабс кардашуда; калимахои мазкур дар аксари сахифахои китоб истифода шудаанд, мо барои мисол як чандтои онхоро овapдeм.
Лашкари Лмир Махyмyд андар уфтоданд ва кишти карданд харчи мункиртар ва бисер куффор кушта шуданд (412). Лбдуллох ибни Омир андар санаи салоса ва арбаина Хармачошиъ ибни Маcъyдpо ба Сиистон фиристод (234). Лбдуллох ибни Омир ибни Курайза чун Муовия ба макcyд расид, ба Хуросон фиристод ва ончо бимонд то Лбдуллох ибни Самаратулуммавй биëмaд (234). Пас андар Мадина даромад ва хар кас xонaи xeш арз кард, расул фармуд caдaддaдохy алайхи ва саллам, ки шутури ман маъмyp аст. Пас Лбуали чaFOнй мар мaшойиx ва маъдилон ва aъëни Нишопурро ба Бyxоpо фиристод, то узри Лбуалй боз намояд ва MabiyM гардонад, ки у аз ончи амир Хамид зан (гумон) бурд (349). Лхли Хуросон ба Fоpaт машFyл шуданд (364). Иcфaндиëp ба ин вакт Max6yc буд (52).
Калимахои иктибосии машгул, мафус, маъмур, маълум, масъуд ва гайра бо ëpии фeълхои ëвapи шyдан (гapдuдaн), шрдйн (нaмyдaн, coxmaH) фeълхои таркибй мecозaнд: машгул шудан, махбус шудан (кардан), маъмур шудан, маълум шудан (кардан), масъуд шудан (кардан).
Имконоти грамматикии алокаи чунин калимахо низ бо калимахои дигар фузунтар гардидааст: машгули кор, ба кор машгул шудан [1, с.58,104].
Иcмхоe, ки дар асар як дарача cepиcтeъмолaнд, вaлe доираи корбурди онхо дар забони адабии имpyзaaмон махдуд гардидааст. Шархи чунин исмхо дар фархангхо зикр шудааст: MaprçyM - 'зSj. (12-15) шумурдашуда, кайдкардашуда; машхуд - ¿34. (1б) фаромушнашаванда, xотиpнишин, номдор, нaмоëн; мафьуд -¿3Ü0 (21) - гумшуда, аз байн рафта; MaHK^-j3ilo (23-117)
бардошташаванда, кобили хамл, наклшаванда; мaFшyш -^.¿¿o (24) фиpeфтa, гужурда, калбакй, cоxтa, ноxолиc, боFapaз; MaMcyx -¿3I1. (25) вайроншуда, тахрифшуда, маъюбу маслук; мачрух, -(54) - чарохатдоршуда; маьхур - ^з^к(68-380) дучори кахру xaшмшyдa, шикacтxypдa; мaxзyм- 'з^ко (106) cypоxкapдa, шикофта; маъмун - ¿,3^(160-296) - паймондор, амонатдор, устувор, бexaтap, содик, эътимоднок; мaxдyъ -¿к. (262-296) аз чо бeчошyдa, дуркардашуда, барканор, сарнагун шуда; мaxyф- *^зко(412)- тарснок, вохиманок, дахдаатнок, бадвохима; мaъ худ -Ьз^о (447) ахду паймон кардашуда, мукаррарй, маълум, машхур;
2) Исмхои мaфъyлe, ки аз иcтeъмоли забони имpyзa баромада, дар фархангхо киcмe аз онхо зикр шудааст: мaънyc^зjзi (13) оддй, маъмули, xyкapдa, xyгиpифтa; Ma36ypa - áj3>o
(12-16)
ë,n^yAa, ëдpacшyдa, навишта; мaFлyтa -дЦИо (24) - xaTO, дуруг, нодуруст, ноcaхeх; маъзул- J3>ü (243-366) дуршуда, каноргирифта, чудошуда аз вазифа, аз мансаб;
Вобаста ба шароити зиндагй, тарак^^ти чамъият ва чapaëни тагйироти доимии забон дар бaъзe калимахо тобиши нави маъной ба вучуд омада, маънохои асосии калимахо apxaизми ссмантики шудаанд. Чунончи, калимаи «мавь;уф», ки маънии асосиаш - боздоштшуда, нигох дошташуда,катъшуда, мавкуф, барканоршуда, вобастагй (аз касс, чизe) аст [13, с.964] дар асар ба маънии вобаста бар омадааст: Ва Лли хочиб уро андар xapпyштa мaвкyф кард, ва силохс, ки бар вай оварда буданд бисутуд (418). Ин калима дар лугати Лйнй ба маънои «аз харакат боздошташуда» шарх ëфтaacт [1.3, c.188], аммо дар осори Ч,омй маънои мyнтaзиp, нигapонpо мeфaхмонaд:
Сaбзa мавкуфи 6a:op oмaд 6a зepu гyл, 6me,
Хyфmaгoнu 6oe дopaнд rnmrnopu pacmaxeз [1, c.14 - 351].
Калимаи мaвлyд, ки дар забони муосири точик ба маънои «рузи таваллуд» мустаъмал аст, дар «Зaйн-yл-axбоp» ба маънои зouдaшyдa, фapзaнд корбаст шудааст ва ба чунин маъно дар лугати Лйнй низ омадааст (3,-с188): %ар мавлуд 6ap фumpamu uuoh вa ucлoм зoдa шaвaд, мaгap m naдapy мoдapu у ypo мaцycй вa mcporn вa я^дй гapдoнaнд (49). Исми мафъули мaъxyд - «a^y naüuoH кapдaшyдa» дар асар ба маънии мукаррарй истифода шудааст: Маколаи дуввум андар чадвалхои ид ва асбоби он: чунин гуянд, ки чамъкунандаи ин китоби Зaйнyлaxбоp, идхос, ки мaъхyди хар уммаге, аст xaбapиcт, ... ва расмист на бурхони [8. с-447].
Лз нигохи ceмaнтикй вожахои иктибосии арабй баъди иктибос шуданашон ба ду маъно кор фармуда шудаанд, яъш хам исми xоc, хам исми мафъул ингуна вожахо дар Зайн-ул^бор дар якчанд чо зикр шудааст.
Калимаи MaHcyp, ки маънии аслиаш «ëpдaмкapдyшyдa» мeбошaд (8-359) дар асар ба маънии «нoмu uhcoh, жм» корбаст шудааст: Киро савоб бошад нишондан, чун ин чавоб рафта буд боз нома расид, ки Сомонжн ва Хашм бар онанд, ки MaHcyppo бояд нишонд (355); мaъpyф -ü^jü (821) шиноxтaшyдa, ба хама маълум; масъуд - àji^o, (8-234) xyшбaxтгapдидa, саодатманд, нeкбaxт, xyштолeъ;
Лз фахвои матолиби ин китоб бар мсояд, ки дар навиштани Зaйнyлaxбоp мaxcycaн ду китоби маъруфи Бсрунй яънс китоби "Хиндй" ва осори "Бокия"-ро дар назар дошт, агарчи номс аз ин кутуб дар Зaйнyлaxбоp нaëмaдa, хам y шояд дар фасли вуллоти Хуросон аз китоби мафкуди Лбуали Саломй мутаваффои 300 хичри, ки "Аxбоpи вуллоти Хуросон" бошад истифода карда бошад (21). Чун Лмир Махмуд рахимахуллоху фармон ëфт, ахд ва ливои Хуросон ба Лмир Бусаид Масъуд ямини давлат фиристод (209).
Махмуд (4-412) - сутуду, ситоишшуда, мавриди сипосгузор карор гирифта, ситоянда, шукургузор; мархум - ¡^jo (13-22) он, ки нисбати y мсхру6они зиëд шудааст, фавтида, вафоткарда, майит, мурда ; маъмур -^îo (456) амр кардашуда, фармонбардор, мугеъ;
Исми мафъули навъи дуюм
Исми мафъули фсъли мазиди навъи дуюм - '^(фаъъала) бар вазни Jüi (муфаъъалун) cоxтa мeшaвaд, ки дар забони насри точикй то оxиpи асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ xeлe зиëд истифода шудааст. Дар асар нисбат ба дигар исмхои мафъули фсълхои мазид cсpиcтeъмолтapaнд.
Ин навъи исми мафъул дар осори ндагон низ здад истифода шудааст. Лгар дар "Фарханги ашъори Рудакй" 5то ин навъи исми мафъул (мунаккар, мураттаб, мушавваш, мушаххар, мукаддам) ба назар расад, дар "Фарханги осори Ч,омй" шумораи онхо ба 63 мepacaд. Дар "Лугатномаи осори Лйнй" 56 исми ин навъ мушохида шуд. Дар китоби "Назарияи иктибос" профсссор Т. Бepдиeвa 54 исми мафъули ин навъро шарх додааст [16, с.85 - 86].
К^сми зиëди исмхои мафъули дар асар мушохидашуда аз исгеъмол баромадаанд, танхо як кисмашон дар забони имрузаи точик мавкги xyдpо нигох доштаанд ва то хозир дар иcтeъмолaнд. Ба ин гурух, калимахои иктибосии зсрин доxил мeшaвaд: мурассаъ - ¿¿jo (50-98) оросташуда бо сангхои киматбахо; мусаллат - '.Li (59-477) таъин кардашуда барои назорат; мулаьдеаб -üüi (117,268) - лакаб додашуда, лакабдор; муфаззал - Jp¿o> (245-247)- бисср бaxшaндa,
caxовaтмaнд, пиcaндидa, дycтдоштa; мyxaммaд - jí^i(246-263)- cитоишшyдa, пиcaндидa, cyтyдa, caзовоpи штоиш; мyзaффap -^ik (330) таъин кapдaшyдa, вазифа додaшyдa;
Ва панчумро нигини ëкyти cypx 6уд ва xaлкaи y мypaccaъ ба марворид ва накши y хира xиpмe ва баду хазина чaвоxиp ва чомахона ва пepоя ва байтулмол мyxp кapдe (98). Дкнун иxтиëp кун аз ин ce чиз як чиз: ë xaфт cол мукими кaxт бошад ва ë душман бар ту мycaллaт шавад ва ë туро аз вилояти ту бepyн кунад, ва ce моx аз xони мони xeш гойиб боши (477). Лашкараш Хacaн ибни ^yxтyбapо бар xyд амир карданд ва ба Куфа даромаданд. Aбдyлло ибни Мyxaммaд ибни Дибни Aбдyлло ибни Aббоcpо, ки ба Сaфоx м^лан;«^ acт, ба xилофaт баду байъат карданд (268). Ва чун Валид Aбдyлмaлик биншacт, Хаччоч Мyфaззaл ибни Aлмиxдaбpо маъзул кард аз Ху^он, ва фарзандони Миxдaбpо андар матолибат кашид, ва Хин дуэтари Миxлaбpо ки зани Хаччоч буд тало; кард (247). Даъват кард ба оли М^аммад caдлaдлоxy aлaйxи ва caдлaм ва канда кард (263). Ва чанд тан аз xaвоpичиëн бepyн омаданд ва гаши xapяк лашкар фиpиcтод , xa]^a Мaнcyp ва Мyзaффap боз омаданд, ва дар xap коpe каод накард, илло мaкcyди y xоcил шуд (330).
Дар забони хозираи точик бaъзeи ин навъи жмхои мафъули арабй xaмчyн номи шaxc xaмчyн иcми xоc иcтифодa мeшaвaнд. Чунончи, калимаи мyзaффap_дap «Fиëcyдлyгот» ва «Фарханги забони точикй» кариб якxeл маънидод шyдaacт: муфаззал - бар вазни мунаввар; мyкaффaъ ин кaлимaxо мaъноxои acлии xyдaшонpо тагйир надода то имруз дар иcтифлдa мeбошaнд. Дммо бaъзe аз онxо xоло дар байни мардум кaмиcтeмол шудаанд. Дар лугати Aйнй калимаи музаффар -ба маънои голиб, дacтболо, cоxиби зафар маънидод шyдaacт, ки дар забони имруза ба хамин маъно иагеъмол мeшaвaд.Кaлимaи мyвaззaф дар забони матбуоти точик вактхои оxиp cepиcтeъмол гардид.
Иcмхои мафъули зepин, ки дар acap коpбacт шудаанд, дар забони адабии имруза иcтифодa нaмeшaвaнд: м\каффаъ - ¿Iii (7) пурчй, таранчида, xyшкидa, мapдe, ки хaмeшa capaш ба поëн бошад
Ин гуна калимахо миcли cифaтхои ашй аломатхои морфологии иcмpо гирифта, ба мафхуми шaxc далолат кардаанд. Калимахои муфаззалон, муваззафон, мураххасон, муцаррабон дар як маврид мафхуми шaxcpо пайваста ба аломату xycycият ифода мeкyнaнд ва ин хам як омили мyчaзбaëниcт:
Навъи мазкури иcмхо дар отори назми cyннaтии фоpcy точик низ чандон кaмиcтeъмол нecт:
Mушaввaш аст дилам аз карашмаи Салмо,
Чунон ки хотири Мацнун зи турраи Лайло (Рудаки).
Ба дилам гарди ситамуост, худоро маписанд,
Ки мукаддар шавад оинаи меурогинам (%офю).
Талцини дарси аули назар як ишорат аст,
Кардамишоратевумукаррарнамекунам (%офпз).
Mунaггac бувад айши он тандуруст,
Ки бошад ба паулуи бемори суст (Саъдй).
Mузaxxaб тоцуо, заррин камаруо,
Mуpaccaъ уар як азрахшон гууаруо (Цомй).
Aз матнхои боло маълум мeшaвaд, ки калимахои иктибоши арабии мазкур дар забони точикй (форш) xeлe peшa давонда будаанд, аз хамин caбaб дар таркиббандии фeъл ва хатто дар таркиби иборахои pexтa иcтифодa шудаанд: дили касе мушавваш шуд, айши касе мунаггас гардид ва гайра.
Aз жми мaфъyлe, ки дар «Зaйн-yл-axбоp» мушохида шуд, як кжмашон аз иcтeъмоли забони хозираи точик баромадааст.
Дар забони мyоcиpи точик ба чои иcмхои мафъули мазкур шаклхои мacдapии онхо маъмуланд: мукаррар - такрор, мулаккаб - лакаб, мycaввap - тacвиp, мукаддар - такдир, мукаддар - такдир, мукарраб - кариб ва гайра.
Исми мафъули навъи сеюм
Иcми мафъули фeъли мазиди навъи ceюм, ки бар вазни ^¿.(муфоъалун) cоxтa мeшaвaд, дар «Зaйн-yл-axбоp» умуман иcтeъмол нашудааст. Пpофeccоp Т. Бepдиeвa дар маводи матбуоти cодхои биcтyм хамагй як жми мафъули ин навъ - Mymra6po овapдaacт. Aз ин бар^ояд, ки ин гуна калимахо мав^и xyдpо дар таркиби лугавии забони точикй нигох дошта нaтaвониcтaaнд.
Исми м афъ^ли навъи 4opyM
Ими мафъули навъи чорум, ки бар вазни Jiii (муфъалун) cоxтa мeшaвaд дар acap ниcбaт ба навъи дуюм кaмиcтeъмол acт. Хаштод фоизи жмхои мaфъyлe, ки дар забони «Зaйн-yл-axбоp» мушохида шуд, холо аз иcтeъмол баромадаанд.
Мубад -jújí (52) муртадун- ji^i(251) радкардашуда, аз дин баромада;
Дввал мубади мyбaдoн он буд (52).
Ва Гургон бикшод ва чун бозгашт, гургонжни дигар мypтaд шуд.
Исми мафъули навъи панчум
Исми мафъули навъи панчум, ки 6p вазни J. (мyтaфaъъaлyн) coxтa мешавад дap acap
хамагй ce иcми мафъули навъи панчум: мyтacaввap (96-14) тасаввуршуда; мутакаддам -piiíi (19) гашинжн, пeшомaдaгон, узаштагон; мyтaaxxap -¿Iii (19) омадааст. Дар фархангхои ашъори Р^дакй ва оcоpи Ч,омй чунин навъи жми мафъул тамоман иcтeъмол нaшyдaacт. Иcмхои мазкур на дар «F^cy-rayror» ва на дар «Фарханги забони точикй» шарх нaëфтaaнд. Дар «Лугатномаи оcоpи Дйнй» танх,о як калима - мyтacaввap оварда мeшaвaд. Пpофeccоp Т. Бepдиeвa дар acapи xyд «Назарияи иктибоо, ки ба омузиши забони матбуоти cолхои 20ум бaxшидa шyдaacт, доир ба иcми мафъули ин навъ умуман маълумот надодааст ва нaмyнae хам дaлeл наовардааст. Маълум мeшaвaд, ки ин навъи жмхои арабй дар забони точикй xeлe кaмиcтeъмол бyдaacт, бинобар ин дар «Зайн-ул^бор» низ кам жтифода шyдaacт. Калимаи мyтacaввap дар чумлаи зepини acap омaдaacт: Миот ва улуфро xaзф карданд ва мeкyнaнд, он xaм аглаби шарри м^овара ë ба мaвоpидe, ки ба кароини xолия xaвфy xaлaт ва лубш мyтacaввap набошад.
Бояд кайд кард, ки дар хакикат на хамаи иктибоcоти арабй оммафахм аст. Имхои мафъули навъи панчум аз хамин кабиланд. Aзбacки шакли чунин жмх,ои арабй мураккабтар буда, як андоза душворгу acт, шояд ба озмоиши забони точикй тоб оварда натавонжта аз иcтeъмол тамоман баромада бошанд. Дар калимахои мутжаввар, мутацаддам хaмcaдохои «в» ва «д» ду бор такрор гардида, ба хам наздик вокeъ шудаанд, дар натича танаффури хуруф ба миëн омада, калимаро душвор талаффуз кapдaacт.
Исми мафъули навъи шaшyм ва хафтум
Тадкики забони acap нишон дод, ки жмх,ои мафъули навъи шашум ва хафтум, ки бар вазнхои^и.:. (мутафоъалун) ва (мунфаъалун) cоxтa мeшaвaнд, дар «Зaйн-yл-axбоp» танх,о як калима мyнтaxaбот -bliüli (21) интиxoбкapдaшyдaxo, мyнтaxaбoн; Дммо китобe, ки дар бapxe матолиб биcëp шaбex ба Зaйнyлaxбоp acт, Тaбойиyлxaявон, Шарифуззамон, Тоxиpи Марвази таълиф xyдyди 514 x бошад, ки мyнтaxaбoти онро дар бораи Чин - Турк- Хинд-устод Факид миноpcкий дар caнaи 1942 м, аз Лондон ба тарчума ва шapxи aнглиcй чоп кардааст (аз руи нycxaи воxидa xai-rn китобxонaи Индиëофиc). Aз бacкe, ки шакли тащои калимаи "Мyнтaxaб"дap acap жтифода нашудааст, мо барои мжол шакли чамъи онро овapдeм. Калимаи мyнтaxaбот бо xapфи алиф ва тe "с.1" дар шакли чамъ омaдaacт, ба навъи шашуми иcмxои мафъул доxил мeшaвaд.
Иcми мазкур дар «Фарханги забони точикй» ва фархангхои ашъори Р^дакй ва Aбдypaхмони Ч,омй дарч нaëфтaacт. Aз ин бapмeояд, ки иcми мафъули навъхои шашум ва хафтум дар таркиби лугавии забони точикй мaвкeъ пайдо карда нaтaвониcтaacт.
Исми мафъули навъи хаштум
Иcми мафъули навъи хаштум бар вазни Jiíii (муфтаъалун) cоxтa мeшaвaд.
мyктaзo- ^-¿isi(13-14)- мвриди ниëз, вочиб, лозимй: Тобии Хинди cобик Aззикpи ryë ба мyктaзoи Холиф таъриф ва барои инки чизи нофизи гуфта бошад, дар caxифaи якум аз дeбочa мeгyяд [13].
Исми мафъули навъи хаштум
Ими мафъули навъи дахум, ки бар вазни JiiíLi (мycтaфъaлyн) cоxтa мeшaвaд, дар acap кaмиcтeъмол аст.
Мycтaxaк - ¿.íLi(133) маблаш пapдоxтшaвaндa; мycтaъмaл - JikíLi (443-446) корфармуда, иcтифодaшyдa, нимдошт, обшуда;
Дмр ибни Oc уро гуфт: ту на мустахакки ин кор буди ва бад-ин, ки рашдй, бо иттифок pacиди, агар раъиятро таълиф кунй, ин бар ту ва бар фарзандони ту бимонад ва агар cитaм кунй, аз ту бишуд, ва чони ту андар ин бишавад...(133).
Боби xaштyм андар иcтиxpочи чaxоp тaъpиx аз якдигар, бидонки тaъpиxxоe, ки мустаъмал acт ва xaмa муначчимон ва аяли xиcоб онро иcтиъмол мeкyнaнд. (443).
Сабаби кaмиcтeъмолии он шояд дар доираи забони адабии китобй махдуд монда, дар забони шифохии мардум интишор нaëфтaни он бошад. М^аммад Aбдyдxaй дар acap хамагй ду жми мафъули навъи дахумро жтифода бурдааст.
Xyлоca, аз омузиши забони acap маълум мeшaвaд, ки жмх,ои фоил ва мафъули арабй дар «Зайн-ул^бор» мaвкeи xоcaepо ишгол мeкyнaнд. Иcмхои мазкур дар гузашта, дар давраи муайяни тaъpиxй cepиcтeъмол гардида, холо киcми зиëдaшон аз иcтeъмоли умум баромадаанд.
Гapчaндe ин навъи иктибогот дар забони acap як дарача cepиcтeъмол бошад хам, дар забони муошри точик дар ивази чунин жмх,о бeштap муродифхои точикиашон коpбacт мeшaвaнд. Х,амон кжми иcмхои фоил ва мафъули арабж бокй монданд, ки кобилияти
умумишавй доштаанд ва забони точикй онхдро мувофики эхгиёчоти табиии худ дар ифодаи мафхумхри гуногун ба кор мебарад.
АДАБИЁТ
1. Айнй. С. Ёдцошт^о. Ч .1. - Сталинобод: Нашр. Дав. Точ, 1958. - 294 с.
2. Айнй С. Куллиёт. Ч .2. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 563 с.
3. Бердиева Т. Назарияи иктибос. - Душанбе: ДДТ, 1991. - 128 с.
4. Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. - М.: ГИС, 1957. - 1187 с.
5. Гранде Б.М. Введение в сравнительное изучение семитских языков. - М: Наука, 1972. - 441 с.
6. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч.2. - Душанбе: Дониш, 1986.
7. Исаева Ф.А., Муминов Х.К. Грамматикаи мухтасари забони арабй. - Душанбе, 1972. - 133 с.
8. Нуров А. Фарханги ашъорй Рудакй. Ч.1. - Душанбе: Маориф,1983. - 536 с.
9. Сайидрахмон Сулаймонй. Фарханги Арабй-Точикй. - Душанбе: ЭР-граф, 2005. -1202 с.
10. Фарханги забони точикй. Ч .1. - М.: Сов. Энсик., 1969. - 536 с.
IjLjJJJQj yMiv^g-l^JI ¿LilS" ^^ (i_JL^JI ¿5ljiJI) 'Яд .pWI ¿U->jJI oiJJ' j? 11
t^l^j ^^ j^I^JI i-Sii^i .12
ОСОБЕННОСТИ АРАБСКИХ ОБЪЕКТНЫХ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ В « ЗАЙН-УЛ-АХБОР»- ГАРДЕЗИ
В настоящей статье автором анализируется особенности употребления арабских объектных существительных в «Зайн-ул-ахбор» Гардези. Подчеркивается, что арабские объектные существительные по своим структурным особенностям подразделяются на 5 групп, каждые из которых в составе предложения выполняет определенную синтаксическую функцию.
На основе многочисленных примеров из текста произведение Гардези доказывается, что в данной книге Употребляются заимствованные в таджикском языке арабские объектные существительные является то, что объектные существительные трехбуквенного типа начинаются с буквами «мим» и «а», а нетрехбуквенного типа начинаются с буквами «мим» и «у».
В автор статьи приходит к выводу, что некоторые объектные существительные употреблены. В персидско - таджикских классических текстах, некоторые другие в той или иной мере функционируют в словарном составе савременного таджикского литературного языка.
Ключевые слова: объектные существительные, арабский язык, трехбуквенные, таджикский язык, заимствование, употребительные слова, прямое допольнение, архаизмы, типы допольненй, сравнение, особенности лексемье, нетрехбуквенные глаголы, косвенное обстоятельство.
FEATURES OF ARABIC OBJECT NOUNS IN GARDEZI'S ''ZAYN-UL-AHBOR''
In this article, the author analyzes the features of the use of Arabic object nouns in Zayn-ul-ahbor Gardesi. It is emphasized that the Arabic object nouns according to their structural features are divided into 5 groups, each of which as part of the sentence performs a certain syntactic function.
Based on numerous examples from the text, Gardezi's work proves that in this book Tajik object nouns borrowed in Tajik are used, the three-letter type object nouns begin with the letters "mime" and "a", and the non-three-letter type begins with the letters "mime"and "y".
The author of the article concludes that some object nouns are used in the Persian - Tajik classical texts, some others to one degree or another function in the vocabulary of the modern Tajik literary language.
Keywords: object nouns, Arabic, three-letter, Tajik, borrowing, common words, direct complement, archaisms, types of complementary, comparison, lexeme features, non-three-letter verbs, indirect circumstance.
Сведение об авторе:
Тураев Алиджон Худойназарович - соискатель кафедры теории и практики языкознания Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддин Айни. E-mail: alijon2017@mail.ru; тел: (+992) 938770732
About the author:
Turaev Alijon Khudoynazarovich - applicant of the "Theory and Practice of Linguistics" Department of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini E-mail: alijon2017@mail.ru; тел: (+992) 938770732
ОМОНИМИЯ В ФОНЕТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ таджикского
И ФРАНЦУЗСКОГО ЯЗЫКОВ
