Научная статья на тему 'ҚОРАБАЙИР ЗОТЛИ НАСЛЛИ АЙҒИРЛАРНИНГ ЭКСТЕРЬЕР ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚОРАБАЙИР ЗОТЛИ НАСЛЛИ АЙҒИРЛАРНИНГ ЭКСТЕРЬЕР ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

67
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қорабайир / лойиҳа / отчилик мажмуаси / айғир / экстерьер. / Karabayir / project / equestrian complex / stallion / exterior

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — Ш. Н. Мадрахимов, Ш. Қ. Амиров, Э. Д. Нурбаев, Дж. Р. Садиқов, Мамарежаб Гулямович Каримов

Мақолада, № АЛ524123061–сонли шартномага асосан “Самарали селекциялаш усулларидан фойдаланиб, Қорабайир зотли отларнинг янги наслли гуруҳларини яратиш” лойиҳаси доирасида Қорабайир отчилик мажмуасида урчитилаѐтган ва улардан танлаб олинган Садаф 20-18, Сангар 20-18, Капитал 20-16, Лимон 19-18 лақабли айғирларнинг экстерьер хусусиятлари ҳақида маълумотлар ѐритилган. Отларнинг экстерьер (тана ўлчамлари ва тана тузилиш индекслари) хусусиятлари уларни маҳсулдорлик йўналишлари билан узвий боғлиқликда бўлишини ўрганиш мақсадида экстерьер хусусиятлари аниқланган. Ўрганилган айғирларнинг экстерьери яъни тана тузилиши мутаносиб тузилишга эга эканлиги аниқланган. Айғирларни экстерьери куз билан чамалаб баҳоланганда тана тузилишида камчилик ва нуқсонлар кузатилмади. Қорабайир отчилик мажмуасида ўрганилган ва танлаб олинган Садаф 20-18, Сангар 20-18, Капитал 20-16, Лимон 19-18 лақабли айғирлардан авлодлар олиш учун уларни экстерьер хусусиятлари қўйилган талабларга жавоб беради. Ўрганилган барча айғирлар конституция типи бўйича мустаҳкам-зич типга хос эканлиги ҳақида хулоса қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In the article under the contract No. AL524123061, within the framework of the project "Creation of new breed groups of Karabair horses using effective breeding methods" and selected from them in the Karabair horse breeding complex, information is highlighted on the external signs of stallions named Sadaf 20-18, Sangar 20-18, Capital 20-16, Lemon 19-18. External characteristics of horses (values and indicators of body structure) were determined in order to study their relationship with the areas of productivity. It was determined that the exterior of the studied stallions, that is, the body structure, has a proportional structure. When evaluating the stallions by the exterior, no shortcomings and defects in the body structure were found. To obtain offspring from stallions named Sadaf 20-18, Sangar 20-18, Capital 20-16, Lemon 19-18, studied and selected in the Karabair horse breeding complex, they meet the requirements of their external features. It is concluded that all the studied stallions are typical for a dense-dense body type

Текст научной работы на тему «ҚОРАБАЙИР ЗОТЛИ НАСЛЛИ АЙҒИРЛАРНИНГ ЭКСТЕРЬЕР ХУСУСИЯТЛАРИ»

КРРАБАЙИР ЗОТЛИ НАСЛЛИ АЙГИРЛАРНИНГ ЭКСТЕРЬЕР

ХУСУСИЯТЛАРИ

Ш. Н. Мадрахимов

к.х.ф.н., Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти катта

укитувчиси

Ш. Амиров

к.х.ф.н, доцент, Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали

Э. Д. Нурбаев

к.х.ф.н, доцент, Самаркан давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети Тошкент филиали

Дж. Р. Садиков

кичик илмий ходим, Корабайир отчилик мажмуаси директори

Мамарежаб Гулямович Каримов

в.ф.н.,доцент, Самарканд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва

биотехнологиялар университети.

С. Х. Бегматов

кичик илмий ходим, Корабайир отчилик мажмуаси мутахассиси

АННОТАЦИЯ

Маколада, № АЛ524123061-сонли шартномага асосан "Самарали селекциялаш усулларидан фойдаланиб, Корабайир зотли отларнинг янги наслли гурухларини яратиш" лойихаси доирасида Корабайир отчилик мажмуасида урчитилаётган ва улардан танлаб олинган Садаф 20-18, Сангар 20-18, Капитал 20-16, Лимон 19-18 лакабли айгирларнинг экстерьер хусусиятлари хакида маълумотлар ёритилган. Отларнинг экстерьер (тана улчамлари ва тана тузилиш индекслари) хусусиятлари уларни махсулдорлик йуналишлари билан узвий богликликда булишини урганиш максадида экстерьер хусусиятлари аникланган. Урганилган айгирларнинг экстерьери яъни тана тузилиши мутаносиб тузилишга эга эканлиги аникланган. Айгирларни экстерьери куз билан чамалаб бахоланганда тана тузилишида камчилик ва нуксонлар кузатилмади. Корабайир отчилик

January, 2023

122

мажмуасида урганилган ва танлаб олинган Садаф 20-18, Сангар 20-18, Капитал 20-16, Лимон 19-18 лакабли айгирлардан авлодлар олиш учун уларни экстерьер хусусиятлари куйилган талабларга жавоб беради. Урганилган барча айгирлар конституция типи буйича мустахкам-зич типга хос эканлиги хакида хулоса килинган.

Калит сузлар: Кррабайир, лойиха, отчилик мажмуаси, айгир, экстерьер.

ABSTRACT

In the article under the contract No. AL524123061, within the framework of the project "Creation of new breed groups of Karabair horses using effective breeding methods" and selected from them in the Karabair horse breeding complex, information is highlighted on the external signs of stallions named Sadaf 20-18, Sangar 20-18, Capital 20-16, Lemon 19-18. External characteristics of horses (values and indicators of body structure) were determined in order to study their relationship with the areas of productivity. It was determined that the exterior of the studied stallions, that is, the body structure, has a proportional structure. When evaluating the stallions by the exterior, no shortcomings and defects in the body structure were found. To obtain offspring from stallions named Sadaf 20-18, Sangar 20-18, Capital 20-16, Lemon 19-18, studied and selected in the Karabair horse breeding complex, they meet the requirements of their external features. It is concluded that all the studied stallions are typical for a dense-dense body type.

Keywords: Karabayir, project, equestrian complex, stallion, exterior.

КИРИШ

От-инсон учун хар томонлама фойдали, турли хусусиятларга эга булган кишлок хужалиги хайвонидир. Дунёда йилкичилик билан шугулланиш эрамиздан турт минг йил олдин Осиё ва Европа давлатларида пайдо булиб, кейинчалик кичик Осиё, Африка сунгра Америка, Австралия мамлакатларида кенг таркалган. Дунё буйича жами отларнинг (2019 йил маълумоти буйича) АКЩда 35,2%; Осиёда 24,3%, Жанубий Америкада 21,7%; Африкада 12,9%; Европада 5,4% ва Австралия хамда бошка давлатларда 0,6% и урчитилмокда.

Узбекистонда 2021 йил 1 январ холати буйича 254 001 бош отлар мавжуд булган. Республикада отларни энг куп бош сони Тошкент вилоятида 55267 бош; кейинги уринларда ^ашкадарё вилоятида 38213 бош, Жиззах вилоятида 27875 бош ва Самарканд вилоятида 27242 бошни ташкил килади.

Инсонлар кадимдан отларнинг сифатини яхшилашга кизикиб келган ва от зотларини яратган. Бу зотларни

January, 2023

123

яратишдан максад килиб, одамларнинг эхтиётини кондириш белгиланган. Шундай талаблар асосида отларнинг салт минилувчи, енгил ва огир юк тортувчи йуналишлари буйича зотларга асос солинган, ушбу типлар ичида 200 дан ортик зот ва зот гурухлари яратилган.

Х,алкаро ва миллий дустурларни мухим вазифаларидан бири, чорва хайвонларини генетик ресурсларини саклаб колиш, улардан самарали фойдаланиш йулларини ишлаб чикиш хисобланади [5].

Отларнинг усиш ва ривожланишига куп омиллар таъсир этади. Ёш отларни устиришни тугри ташкил этиш, йилкичилик тармогининг мухдм вазифаларидан бири хисобланади. Айгирларга мос равишда озиклантириш ва саклаш шароити яратиб берилмаса, уларни усиш ва ривожланишига салбий таъсир килади. Натижада ирсий имкониятларини юзага чикара олмайди [2;4].

Отлардан турли максадларда фойдаланилади ва бу жихати мухим ижтимоий-иктисодий ахамият касб этади. Яйловларда отларни бокилиши, улардан арзон тан нархдаги озик-овкат махсулотлари булган гушт ва сут етиштириш имконини беради. Бу жараёнда уларга кам харажатлар сарфланади. Отлардан бир вактни узида ишчи ва транспорт хайвони воситаси сифатида, махсулотлар (гушт-сут) олиш имконияти, купкари каби миллий уйинларда фойдаланиш ахоли хамда дехкон ва бошка мулк шаклдаги хужаликларда отларни купайтириш учун катта кизикиш уйготмокда.

От гуштини юкори биологик киймати шундаки, уни кимёвий таркибида туйинмаган ёг кислоталарини микдори куп, бу холат инсон организмида эримайдиган стеринлар пайдо булишини олдини олади.

Бия сути кимёвий таркиби ва биологик хусусиятлари билан аёл сутини таркибига якин туради. Бия сутини таркибида юкори микдордаги канд ва кам микдордаги ёг моддасини булиши, пархезбоп кимиз махсулоти тайёрланишига сабаб булади, бу махсулот яъни ичимлик, шамоллаш ва турли ошкозон-ичак касалликларида даволаш хусусиятини намоён килади.

Узбекистонда туризм сохасида, инсонларни хордик чикариши ва спорт уйинларида отлардан самарали фойдаланиш мумкин. Отлар билан инсонларни саломатлигини саклаш ва даволаш фаолияти яъни - иппотерапия мухим ахамият касб этади.

Шундай килиб, инсонлар йилкичиликдан турли максадларда фойдаланиши мумкин. Бунда отларнинг биологик ва экстерьер хусусиятларини билиш максадга мувофик булади. Отларнинг экстерьер курсаткич ва хусусиятлари улардан фойдаланиладиган максадларга тугридан-тугри богликдир. Бу спорт ёки миллий

January, 2023

124

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

уйинларда, транспорт ёки ишчи хайвон сифатида фойдаланишда кул келадими шунга мос равишда хулоса килинади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Экстерьер-(французчадан-exterur, лотинчадан-exterюr-ташки) хайвонни ташки тузилиши маъносини англатади. Бу термин француз олими К.Буржел томонидан 1768 йилда фанга киритилган [1].

Отларнинг келиб чикиши (генотипи) ва экстерьери маълумотлари отларни танлашда "Фундамент яъни асос" хисобланади [3].

Экстерьер-деганда, тананинг ташки шакли тушунилиб, у отларни турли йуналишларга ажратишда асосий фенотипик белги хисобланади, табиий танлаш шароитида шаклланган, шунингдек унда инсон мехнатининг хам улуши катта. Куп тадкикотлар натижалари шуни курсатадики, отларнинг экстерьер хусусиятлари билан иш куввати уртасида ижобий богликлик мавжуд [1;3].

Узбекистонда хозирги кунда 10 га якин от зотлари урчитилиб, асосий кисмини миллий бойлигимиз булган Корабайир зоти ташкил килади.

Юкорида таъкидланган фикрлар, экстерьер хусусиятларининг ирсийлигига хамда ташки мухит омилллари унга таъсирини урганишни Корабайир зотли айгирларда ургандик.

Корабайир отчилик мажмуасида урчитилаётган наслли айгирларни танлаб олиш ва уларнинг экстерьер хусусиятларини урганиш.

Корабайир отчилик мажмуасида урчитилаётган Корабайир зотли Сангар, Садаф, Капитал, Лимон лакабли айгирлар объект сифатида белгиланди.

Айгирларни келиб чикиши, уларни наслли карточкалари асосида урганилди, тана улчамлари улчов таёги, вилькенс циркули ва улчов лентаси ёрдамида улчанди, айгирларнинг тирик вазни электрон тарозида аникланди.

Тана тузилиш индексларини хисоблашда зоотехнияда умукабул килинган формулалардан фойдаланилди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА ТАХДИЛИ.

Тадкикотлар Яккабог туманидаги "Корабайир отчилик мажмуаси"да Узбекистон Республикаси Инновацион Ривожланиш вазирлиги томонидан молиялаштирилган №АЛ524123061 сонли шартномага асосан "Самарали селекциялаш усулларидан фойдаланиб, Корабайир зотли отларнинг янги наслли гурухларини яратиш" мавзусидаги лойиха доирасида

белгиланган вазифалар асосида олиб борилди.

January, 2023

Хужаликда урчитилаётган айгирлар келиб чикиши буйича наслли карточкалари маълумотларидан фойдаланиб танлаб олинди.

Лакаби Капитал, 2016 йилда туFилган

Лакаби Лимон, 2018 йилда туFилган

January, 2023

126

^a^aSu Caga^ 2018 HH^ga TyFHiraH

Дастлаб, айгирларни тирик вазни эрталаб озиклантирилмасдан ва сугорилмасдан электрон тарозида аникланди. Сунгра экстерьеридан улчамлар улчов таёги, вилькенс циркули ва улчов лентасидан фойдаланиб, тегишли тана улчамлари олинди ва маълумотлар умумлаштирилиб

1-жадвалда келтирилди.

1-жадвал

АйFирларнинг экстерьер курсаткичлари, см

Экстерьер курсаткичлар Айгирлар (лакаби ва индивидал раками)

Садаф 20-18 Сангар 20-18 Капитал 20-16 Лимон 1918

Отларнинг туси Жайрон Жайрон Турик Бурил

Тирик вазни, кг 475 480 457 472

Карчигай баландлиги 163,0 156,5 156,0 156,2

Гавданинг кия узунлиги 166,3 162,8 162,2 162,4

Олд оёклар узунлиги 93,0 96,0 92,0 92,0

Кукрак айланаси 175,0 175,2 174,5 175,0

Кукрак кенглиги 39,6 41,0 38,0 38,5

Кукрак чукурлиги 70,0 66,0 73,0 64,0

Кафт айланаси 20,0 19,0 20,0 19,0

1-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Сангар лакабли айгир тирик вазни буйича, Садаф, Лимон ва Капитал лакабли айгирлардан тегишлича 5,0 кг ёки 1,0%; 8,0 кг ёки 1,7% ва 23,0 кг ёки 4,5% устунлик килганлиги кузатилди. ^арчигай баландлиги буйича устунлик Садаф лакабли айгирда кузатилиб, Сангар, Капитал ва Лимон лакабли айгирлардан тегишлича, 6,5 см ёки 3,9%; 7,0 см ёки 4,3% ва 6,8 см ёки 4,2% га юкори курсаткични намоён этганлиги маълум булди. Гавдани кия узунлиги курсаткичи буйича хам Садаф лакабли айгирда усунлик кузатилиб, тегишлича 3,5; 4,1 ва 3,9 см юкори булган.

Кукрак айланаси улчамлари буйича Сангар лакабли айгирда устунлик кузатилиб, Садаф ва Лимон лакабли айгирлардан 0,2 см, Сангар лакабли айгирдан эса 0,5 см юкори курсаткичда булди. Сангар лакабли айгирда олд оёк узунлиги буйича Капитал ва Лимон лакабли айгирдан 4,0 см ва Садаф лакабли айгирдан эса 3,0 см юкори курсаткичда булганлиги аникланди. Сангар лакабли

January, 2023

128

айгирнинг кукрак кенглиги энг юкори булиб, Садаф, Капитал ва Лимон лакабли айгирлардан тегишлича 1,4; 3,0 ва 2,5 см устунликни намоён килди. Кукрак чукурлиги буйича эса энг катта курсаткич Капитал лакабли айгирда булиб, Садаф, Сангар ва Лимон лакабли айгирдан мос равишда 3,0; 7,0 ва 2,0 см устунлигини курсатди. Айгирларнинг кафт айланаси курсаткичлари уртасидаги фарк уртача 1,0 см ни ташкил килди.

Тадкикотларда айгирларнинг экстерьер курсаткичларига туликрок бахо бериш максадида, уларнинг тана тузилиш индекс курсаткичларини хисобладик. Тана тузилиш индекслари маълумотлари асосида отларнинг гавдасини мутаносиб тузилганлиги ва конституциясига бахо бериш мумкин.

Отларда куйидаги: купол зич (курук), купол буш, мустахкам ва мустахкам-зич, нозик-курук ва нозик-буш конституция типлари учрайди. Айгирларни ушбу типлардан кайси бирига хослигини билиш учун тана тузилиш индексларини аникладик (2-жадвал).

2-жадвал.

АйFирларнинг тана тузилиш индекслари, %

Тана тузилиш индекслари Айгирлар

Садаф 20-18 Сангар 20-18 Капитал 20-16 Лимон 19-18

Чузинчоклик 102,2 104,0 103,9 104,0

Массивлилик 107,4 111,9 111,8 112,0

Зичлик 105,2 107,6 107,6 107,7

Кукракдорлик 42,9 42,2 46,8 40,9

Узуноёклилик 57,1 61,3 58,9 58,9

Суякдорлик 12,3 12,1 12,8 12,2

2-жадвал тахлили шуни курсатадики, наслли айгирларнинг тана тузилиш индексларида фарклар борлиги аникланди. Хусусан чузинчоклик индекси Садаф 20-18 айгирда, 102,2 фоизни ташкил килган булса, Сангар 20-18, Капитал 20-16 ва Лимон 19-18 айгирлардан тегишлича 1,8 %; 1,7 % ва 1,8 % га пастрок курсаткичда булганлиги кузатилди.

Шунингдек, массивлилик индекси буйича Лимон 19-18 лакабли айгир да 112,0 % булиб, Садаф 20-18; Сангар 20-18 ва Капитал 20-16 лакабли айгирларга нисбатан 4,6 %; 0,1 % ва 0,2 % га устунликда булди.

Тадкикотлардаги барча айгирлар мустахкам-зич конституция типига хос эканлиги аникланди.

January, 2023

129

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ХУЛОСА

Шундай килиб, отларнинг экстерьер (тана улчамлари ва тана тузилиш индекслари) хусусиятлари уларни махсулдорлик йуналишлари билан узвий богликдикда булади. Урганилган айгирларнинг экстерьери яъни тана тузилиши мутаносиб эканлиги аникланди. Экстерер куз билан чамалаб бахоланганда хеч кандай камчилик ва нуксон кузатилмади. Корабайир отчилик мажмуасида урганилган ва танлаб олинган Садаф 20-18,

Сангар 20-18, Капитал 20-16, Лимон 19-18 лакабли айгирлардан авлодлар олиш учун уларни экстерьер хусусиятлари куйилган талабларга жавоб беради. Урганилган барча айгирлар конституция типи буйича мустахкам-зич типга хос эканлиги маълум булди.

REFERENCES

1. Калашников В.В. и др. «Экстерьер лошади» Екатеринбург, 2004. с. 6.

2. Монгуш С.Д., Костомахин Н.М. Нагульные особенности и качества мяса лошадей Тувинской породы //Кормление сельскохозяйственных животных и кормопроизводство. 2016. № 8. с. 47-52-55.

3. Родионов Г.В., Юлдашбаев Ю.А., Монгуш С.Д. Животноводство. СПб. Лань. 2014. с. 640.

4. Суханова С.Ф. Экстерьерные показатели жеребят Орловской рысистой породы при скармливании им пророщенного зерна злаков. //Актуальные вопросы кормления, разведения и технологии животноводства в современных условиях: Сб. научных трудов. Курган: Изд. Курганского ГСХА.1999. с. 108119.

5. Madrakhimov Sh.N., Nurboev E.D., Amirov Sh.K., Sadikov J.R. Improvements of the Horses of the Karabaayir Breed/ //CENTRAL ASIAN JURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY. VOLUME:03 ISSUE 12/DEC 2022 (ISSN: 26606836), р. 38-45.

January, 2023 Multidisciplinary Scientific Journa

130

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.