OLIY TA’LIM TEXNIKA IXTISOSLIKLARI TALABALARIGA GIDRAVLIKA FANIDAN SUYUQLIKNING LAMINAR REJIMLI HARAKATINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

OLIY TA'LIM TEXNIKA IXTISOSLIKLARI TALABALARIGA GIDRAVLIKA FANIDAN SUYUQLIKNING LAMINAR REJIMLI HARAKATINI O'QITISHNING NAZARIY ASOSLARI

Iqtisodiyot va pedagogika universiteti NTM. Nazarov Odil Omanqulovich - p.f.f.d. (PhD).

Qarshi muhandislik - iqtisodiyot instituti Quvatov Ulugbek Jalolovich - t.f.f.d. (PhD).

ANNOTATSIYA

Talabalar gidravlika fanini o'zlashtirishda suyuqliklarning laminar rejimi harakati qonunlarini o 'rganib, ularni muhandislikning har xil amaliy masalalarini yechimlarida qo'llashni o'rganadilar va bajaradilar. Ishlab chiqarish sohalari va sanoatda gidravlika fani muhim rol o'ynaydi. Ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritayotgan gidravlikmashinalarning quvurlari va magistral quvurlarda suyuqliklarning laminar harakat rejimi katta ta 'sir ko 'rsatadi. Ushbu muammolarni hal qilishda talabalar laminar harakat rejimini o'zlashtirmog'i lozim.

Kalit so'zlar: Laminar rejim, mahalliy tezlik, urinma kuchlanishlar, sarf, Darsi-veysbax formulasi, kinetik energiya koeffitsienti.

In mastering the science of hydraulics, students study the laws of laminar flow of liquids, learn and apply them in solving various practical engineering problems. Hydraulic science plays an important role in manufacturing and industry. The laminar movement mode of fluids in the pipelines and main pipelines of hydraulic machines operating in the field of production has a great influence. In solving these problems, students should master the laminar movement mode.

Key words: Laminar mode, local velocity, test voltages, consumption, Darcy-Weisbach formula, kinetic energy coefficient.

Suyuqlikning doiraviy quvurdagi laminar rejimli harakati. Mahalliy tezliklaming taqsimlanishi. Suyuqlikning r0 radiusli ko'ndalang qirqimi doirasimon bo'lgan silindrik quvurdagi tekis laminar rejimda bo'lgan naporli harakatini qaraymiz (1-rasm).

ABSTRACT

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

1-rasm. Suyuqlikning doiraviy quvurdagi laminar rejimli harakati

Bunda harakat o'q bo'yicha simmetrik. Bu harakatni (x,r) oordinatalar sistemasida qaraymiz. 0x o'qni quvur o'qi bo'yicha, r radiusni esa 0x o'qqa normal bo'yicha yo'naltiramiz.

Suyuqlikning quvurdagi tekis laminar harakatida

u,= u ; ur = 0 (1)

Harakatni bir-biriga nisbatan siljiydigan cheksiz yupqa halqali kontsentrik qatlamlar yig'indisidan iborat deb tasavvur etish mumkin.

Suyuqlikning qatlamlari orasida sodir bo'ladigan N'yuton bo'yicha urinma kuchlanishlar

T

du dr

(2)

r ortishi bilan u tezlik kamayadi, shunga ko'ra tezlik gradienti du / dr < 0. t urinma kuchlanish kattaligi musbat bo'lgani uchun (2) ga manfiy ishora kiritiladi. Urinma kuchlanishi

bu yerda I - gidravlik nishablik. (2) va (3) larni tenglashtirib,

T = P 2 7

r r du

Pg r-=-^dTr

(3)

(4)

hosil qilamiz. Bunda du = -Pp-rdr = -—rdr

2ß 2v

v jonli kesim chegarasida o'zgarmaydi. [v * f (r)] deb qarab va "j" "r" ga bog'liq emasligini hisobga olib,

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN: 2181-1784

educational, natural and social sciences 4(9), Oct., 2024

Research BIB / Index Copernicus www.oriens.uz

[du - - — [rdr J 2vJ

ifodani hosil qilamiz.

Integrallashdan keyin

u -- g^r 2 + C 4v

bo'ladi.

C integral o'zgarmasini suyuqlik devorga "yopishishi" shartidan topamiz. r — ro bo'lganda, u - 0 bo'lgani uchun

gl. .2

C = r

0 •

4v

U holda quvur o'qidan r masofada joylashgan jonli kesim nuqtasidagi mahalliy tezliklar uchun

u - ( r0 - r 2 )

4v 0

ifodaga ega bo'lamiz.

Demak, doiraviy qirqimli silindrik quvurlardagi suyuqlikning laminar harakatida (naporli oqim) radius bo'yicha mahalliy tezliklarning tarqalishi parabolik xarakterga ega (1-rasm). Tezlikning tekis epyurasi paraboladan iborat.

(4) dan maksimal tezlik quvur o'qida bo'ladi, ya'ni r - 0 da

gl 4v

(5)

'u" mahalliy tezlikni umcix orqali ifodalaymiz:

U max „ r0

- U max [1 - (r / ro)]2 (6)

O'lchovsiz mahalliy tezlik

u

-1 -

2

V r0 J

(7)

Quvurlardagi suyuqlikning laminar rejimli harakatidagi o'lchovsiz mahalliy tezliklar epyuralari bir xil va ularni (7) parabola ko'rinishida deb ko'rsatish mumkin.

Laminar rejimli harakatdagi sarf. Quvurning qaysidir bir qirqimidagi sarfini aniqlash uchun, quvur o'qidan r masofa narida qalinligi dr bo'lgan, elementar yuzacha ajratamiz (1-rasm), hamda yuzasi da - 2xr yuzachadan o'tadigan sarf dQ - uIrndr ifodadan aniqlanadi. Qirqimdan o'tadigan sarf

u

u

max

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

'0 n

Q = J udm = 27 J urdr

(6) dagi "u" ni qo'yamiz va v ning r ga bog'liq emasligini inobatga olib,

ô =

2n ■ u„

-J{tq - r2)rdr =

7 ■ r

.2

0

(8)

yoki

Q = ^ d4 128v

(9)

formulalarni hosil qilamiz .

Ta'kidlash lozimki, quvurning naporli laminar harakatidagi berilgan. U gidravlik nishablikda sarf diametrning to'rtinchi darajasiga proportsional. Laminar rejimli harakatdagi o'rtacha tezlik v = Q /m ekanligidan, o'rtacha tezlikni aniqlash ifodasini topamiz:

gi ,2 gi 2

v = -^—d = —rn2

32v

8v

(10)

umax va u ni aniqlash ifodalarini tenglashtirib,

v = 0,5u max (11)

ekanligini ko'ramiz, ya'ni doiraviy qirqimli silindrik quvurdagi suyuqlikning naporli laminar oqimida o'rtacha tezlik maksimal tezlikning yarmiga teng. Kinetik energiya koeffitsienti

a= Ail U

ni j

2

j № -r2)

dm =

2nrdr

m s '

7r'

f T 2 N3

g1 ro V 8v y

= 2

Mahalliy tezlik gradienti — =—r, ya'ni quvur o'qidan qaraladigan r

dr 2v

du

masofadagi nuqtaga to'g'ri proportsional o'zgaradi. Gradient — < 0.

dr

0

0

u

2

2

r

0

3

o

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

Urinma kuchlanishlar quvur o'qi noldan devordagi t0 =Pg~0I gacha

du du

chiziqli ko'paya boradi (1-rasm). Haqiqatan ham, t = -¡u— , — esa — = - — , bundan t = pg—I ekanligi kelib chiqadi. Bu (4) ga mos bo'ladi.

dr 2v 2

Suyuqlikning quvurdagi naporli laminar harakatida Darsi koeffitsienti.

(10) dan gidravlik nishablik uchun quyidagi ifodani yozish mumkin:

h„ 32vy

I =

í gd 2

(12)

unda

. 32vio

h (13)

ifodaga ega bo'lamiz.

Quvur uzunligi bo'yicha napor yo'qolishining umumiy ifodasi

í o2

ht = Á d 2 g ,

buni (13) bilan tenglashtirib,

Ào2 _ 32vu d ■ 2 g gd2 hosil qilamiz. Bundan Darsi koeffitsienti

á=— od

yoki

Á = 64/Re (14)

Bu yerda Reynolds soni Re = o ■ d / v .

Odatda (14) formuladan doiraviy quvurlardagi suyuqlikning laminar rejimli harakatining amaliy hisoblarida foydalanamiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)

1. Latipov K.Sh., Arifjanov A.M., Fayziev X «Gidravlika», Toshkent, TAQI, 2015 y.-459 b.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

2. K.Sh.Latipov, A.Arifjanov, X.Kadirov, B.Toshov «Gidravlika va gidravlik mashinalar», Navoiy sh., Alisher Navoiy, 2014 y. -268b.

3. Nazarov O.O. Texnika ixtisosliklarida suyuqlik kinematikasi va suyuqlik harakatini o'qitishning nazariy tahlili. O'zbekiston Milliy universiteti xabarlari. Toshkent, 2021. - № 1/6/2. Б. 117-120.

4. Nazarov O.O. Gidravlika maxsus muhandislik fanlari siklining fundamental asosi sifatida o'qitish metodik ta'minoti. Мугаллим х,эм Yзликсиз билимлендириу Илимий-методикальщ журнал № 4/1 2022 жыл. 90-93 betlar.

5. Boboraim Urishev., Ulugbek Kuvatov. Determination of Optimum Operational Parameters of Pump Stations. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology Vol. 6, Issue 4, 2019. С-8890-8892.

6. М.М.Мухаммадиев., Б.Уришев., А.Абдуазиз уулу., У.Куватов., Х.Мурадов. Гидравлическое аккумулирование солнечной энергии, используемой для питания насосных установок при поливе. Energiya va resurs tejash muammolari. №3, 2021, 356-365 b.