CC BY
104>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
ODAM ORGANIZMIDAGI TO'QIMALAR HAMDA ULARNING
#
FUNKSIYALARI
* ; i>
»
Farog'at Umbarova Luqmonovna
Chiroqchi tuman 35-umumta'lim maktabi
biologiya fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7295278
P-<\ > Cj )><#
Annotatsiya: Mazkur maqolada inson organizmidagi asosiy to'qimalar va ular bajarayotgan funksiyalar haqida so'z yuritiladi.
Kalit so'zlar: Klassifikatsiya, kubsimon, silindrsimon, chegaralovchi to'qima.
Keyingi yillarda to'qimalar zamonaviy mikroskoplar va yangi tadqiqot usullari yordamida har tomonlama o'rganilishiga qaramay, shu vaqtgacha ularni aniq
mninrfiomlnfinlirnnirrnti T rnrvrvnn Irl nroirilrn+oiïrn In ti l irnn am o n Q 1 nrvKn n
tA'/iimnl ryr
mujassamlashtiradigan yagona klassifikatsiya tuzilgan emas. Binobarin, to'qimalar
>
tuzilishi, vazifasiga qarab bir necha guruhga bo'linadi. Har qaysi to'qima hujayralari o'ziga xos morfologik tuzilishiga ega bo'lib, organizmning turli qismida joylashgan va turlicha vazifalarni bajarishga moslashgan. Shunday to'qimalar borki, o'zi bir xil
»
m?
bo'lishiga qaramay, organizmning hamma qismida uchraydi va har xil morfologik tuzilishga ega bo'ladi va turlicha fiziologik vazifani bajaradi. Masalan, epiteliy to'qimasi organizmning juda ko'p qismida uchraydi va har qaysi vazifasiga ko'ra boshqasidan farq qiladi. Chunonchi, yassi epiteliy, u asosan ichki organlarning tashqi muhit bilan bog'lanmagan bo'shliq yo'llarini bog'lab turadi va charvi, o'pkaning plevra pardasi va yurak xaltachasi yuzasini qoplovchi vazifasi bilan birga trofik va himoya vazifalarini ham o'taydi. Kubsimon va silindrsimon epiteliy hujayralari buyrak kanalchalari devorida va tashqi sekresiya bezlarining kichik va katta diametrdagi chiqaruv kanalchalari devorida hamda qalqonsimon bez va ovqat hazm qilish sistemasining devorlarida uchrab, o'ziga xos maxsus fiziologik vazifalarni bajaradi.
Organizmda uchraydigan boshqa xil to'qimalar ham shunga o'xshash keng tarqalgan. Ularning hujayra elementlari va oraliq moddalari ham o'ziga xos fiziologik J-jt
n 11 I n n 11 1 rr» ' -fi 1 +1Tt*lV\/-]l I 7"t + r» ' 1 m r> I r» 1" il T7l1 11
xususiyatlarga ega. Aytilganlardan ko'rinib turibdiki, to'qimalar har xil, ularning
vazifasi ham har xil. Shuni hisobga olgan olimlar ularning yagona klassifikatsiyasini tuzishga ko'p marta urinib ko'rdilar. Masalan, to'qimalarning mikroskopik tuzilishi va rivojlanishi asosida birinchi klassifikatsiya tuzish XIX asrda Yevropada boshlandi.
>*
I.Leydig 1853-yili "Reptiliya va baliqlar anatomiyasi bilan gistologiyasi haqida ma'lumotlar" nomli asarida birinchi marta to'qimalarning morfologik tuzilishi va fiziologik xususiyatlarga asoslangan klassifikatsiyani taqdim etdi. Albatta, bu klassifikasiya ayrim kamchiliklardan xoli emas edi. Lekin shunga qaramay,
-^OTIœr^- 85g > I
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
gistologiya fanini o'rganishda u ancha qulayliklar yaratdi. I.Leydig bilan A.Kellinger
#
to'qimalar klassifikasiyani yana ham mukammal o'rganib, takomillashtirib to'qimalarni 4 guruhga bo'ladilar. Bular 1) epiteley, 2) biriktiruvchi to'qima va qon, 3) muskul, 4) nerv to'qimasi. Bu klassifikasiyada to'qimalarning morfologik tuzilishi va fiziologik xususiyatlari nazarga olingani uchungina "To'qimalarning morfofunksional klassifikasiyasi" deb nom berilgan. Hozirgi vaqtda ham ko'pgina gistologlar shu klassifikatsiyadan foydalanib kelmoqdalar. Keyingi yillarda
J»
to'qimalarni har tomonlama chuqur o'rganishda bir necha xil klassifikasiyalar taqdim etiladi. Gistologlardan akad. A.A.Zavarzin organizmning evolyusion rivojlanish davridagi hayot faoliyatini nazarda tutib, funksional prineipga asoslangan klassifikasiya tuzdi. Bunda u to'qimalarni bir-biridan quyidagicha farq qiladi. l.Chegaralovchi to'qima - epiteliy to'qimasi nazarda tutiladi. 2.Ichki muhit to'qimalari - moddalar almashinuvida ishtirok etadigan, tayanch vazifasini bajaradigan to'qimalar
A /fi i n lyi il m ni nr Amnnnmtiinrr i aKVi irn nm Arrtn n I n n n o ro l/n+im
3.Muskul to'qimalar - organizmning ichki va tashqi organlari harakatini
taminlovchi to'qima.
4.Nerv to'qimasi - tashqi va ichki taasurotga javob berish xususiyatiga ega to'qima.
»
N.G.Xlopin o'zining genetik klassifikasiyasini tuzganda esa to'qimalarning filogenez va ontogenez davrlaridagi rivojlanishini asos qilib oladi. Bunda har bir to'qima rivojlanish davrida muayyan bir vazifani bajarish uchun shakllanib, o'zgarib boradi va butun organizm bilan bir butun holda muayyan fiziologik vazifani o'taydi. Binobarin, genetik evolyusion jarayonida belgilar shunday ajrala boshlaydiki, ajdodlardan qolib ketgan organizmlar guruhlari o'rtasida morfologik va funksional farq paydo bo'ldi, deb takidlaydi. Hozirgi vaqtda asosan morfofunktsional klassifikatsiyadan foydalaniladi. Bu klassifkatsiyaga muvofiq, organizm 5 guruhga bo'linib o'rganiladi.
1.Epiteliy to'qimasi o'ziga xos morfologik tuzilishga ega bo'lib, hujayralari zich, yani qatlam-qatlam bo'lib joylashgan. Bu to'qimalar orqali organizm bilan tashi muhit o'rtasida moddalar almashinuvi sodir bo'ladi. Bundan tashqari, himoya qilish, so'rash, sekresiya qilish xususiyatiga ega bo'lgan epiteliy ham bor.
2.Qon va limfa bular suyuq holda bo'lishiga qaramay, to'qimalarga qo'shib o'rganiladi. Chunki ular tarkibida jihatidan suyuq hujayralararo moddadan va undan erkin suzib yuruvchi to'qima hujayralaridan moddalar almashinuvida o'ziga xos muhim vazifani bajaradi.
3.Biriktiruvchi to'qima bunga siyrak bitiruvchi to'qima, tog'ay va suyak to'qimalar kiradi. Biriktiruvchi to'qimalarning asosiy morfologik o'xshashligi, ular to'qima hujayralarida va tolali hujayralararo moddadan tashkil topgan.
jlH» ♦ !>
>q ] i > >
86g > j
ы> >>
* : >
PV
>>
Ы J> 1
Я>
>3» Ы y! J>i> >j*
>
Ы j>
} >5>
Ы )
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
4.Muskul to'qimasi organizmda morfologik tuzilishi va joylashgan o'rniga ko'ra ikki xil, ya'ni silliq va ko'ndalang yo'lli muskul to'qimalari uchraydi. Silliq muskul to'qimasi tolachalardan tarkib topgan.
5.Nerv to'qimasi nerv hujayralari asosan neyronlar bilan neyrogliyadan tashkil topgan. Neyronlarning vazifasi tashqi va ichki tasirini qabul qilib, uni bir neyrondan ikkinchi neyronga o'tkazishdan iborat. Nerv to'qimasi organizmning embrional rivojlanishi davrida embrionning ektoderma hujayralaridan ajratib chiqadi va rivojlanadi.
To'qimalar kelib chiqishi, tuzilishi va bajaradigan funksiyasiga ko'ra bir-biriga o'xshash bo'lgan hujayralar hamda hujayra oralig'i moddasi to'qimalarni hosil qiladi. Organizmda epiteley, biriktiruvchi, muskul, nerv to'qimalari mavjud Epiteliy to'qimasi organizmi himoya qilish, organizm bilan muhit o'rtasida moddalar almashinuvini ta'minlaydi. Biriktiruvchi to'qimalar tayanch oziqlantirish, himoya funksiyasini bajaradi. Muskul to'qimasi qo'zg'alish va qisqarish xususiyatiga ega bo'lib, ichki organlar harakatini yuzaga keltiradi. Nerv to'qimasining asosiy xususiyati qo'zg'aluvchanlik va o'tkazuvchanlikdan iborat. Organizmda har xil to'qimalar o'zaro birikib organlarni hosil qiladi. Organ odam organizmining bir qismi bo'lib, muayyan shakl, tuzilishga ega hamda ma'lum bir funksiyani bajarishga moslashgan. Organizmdagi barcha organlar faoliyati nerv sistemasi va qon orqali boshqarilib turiladi. Organizmda kelib chiqishi va bajaradigan funksiyasi bilan o'xshash bo'lgan organlardan organlar sistemasi tarkib topadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000-2005-yillar, 342-bet.
J
hm*
I ш
Щ >
Шщ
j >
У
m
>
J >s>
3*4 >
Щ »
ш
i >p Ы p
] Я> Ы >
i >i>
рч*'
q }>1*:
Ы:> *ф>
J>3*
з*И>
Ыз>
L -ч :
Qj^f^S). -^tï*,—
87
m
ш >
m >
i> * q
Ц >p
q > >
q щъ q
*4>
