CC BY
23
Bafoyeva Sh.T.
Geografiya fani o^qituvchisi Navoiy shahar Prezident agentligi tarkibidagi 1-sonli ixtisoslashtirilgan maktab
O ZBEKISTON TOG LARINING TURISTIK MANBA SIFATIDA
AHAMIYATI
Annotatsiya. Mazkur maqolada Markaziy Osiyodagi go 'zal manzarasi va sof havosi bilan mashhur bo'lgan O^zbekiston davlati hududidagi tog'larning turistikmanba sifatida ahamiyati o'rganiladi.
Kalit so'zlar: Janubi-g^arbiy Tyanshan tog'lari, Turkiston tog'lari, Zarafshon toglari, Hisor tog'lari, tog" turizmi, tog" buloqlari, tog' kollari, mavsumiy mashg^ulotlar, mehmonxonalar, tog" uylari, tog" davolanish maskanlari, g^orlar, tog" turizmining afzalliklari.
Bafoyeva Sh.T. geography teacher
Specialized school No. 1 Presidential Agency of Navoi city
IMPORTANCE OF THE MOUNTAINS OF UZBEKISTAN AS A
TOURIST SOURCE
Annotation. This article examines the importance of the mountains in the territory of Uzbekistan, which is famous for its beautiful scenery and clean air in Central Asia, as a tourist resource.
Keywords: Southwest Tianshan Mountains, Turkestan Mountains, Zarafshan Mountains, Hisar Mountains, mountain tourism, mountain springs, mountain lakes, seasonal activities, hotels, mountain houses, mountain treatment centers, caves, advantages of mountain tourism.
O'zbekiston markaziy Osiyoning 5 ta davlatidan biri bo'lib bu davlatning 40% hududi tog'lardan iborat. Mamlakat boy tarixiy merosi va milliy taomlari bilan mashhur bo'lishiga qaramasdan bugungi kunda jahon turizmda 150 ta o'rindan pastda turadi. O'zbekiston tabiatidan turistik maqsadda foydalanish ko'rsatkichi ham qoniqarli emas. Chunki bu davlat okeanlardan ancha uzoqda joylashgani tufayli iqlimi keskin continental, ya'ni qishda sovuq va yozda juda issiq. Mamlakatda mo'tadil iqlimni faqat uning tog'lari va tog' oraliq botiqlarida uchratish mumkin. Mamlakatda turizmdan keladigan daromadni oshirish maqsadida uning tog'laridan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Buning uchun O'zbekistondagi yirik tog'larni o'rganib chiqamiz.
Janubi-g'arbiy Tyanshan tog'lari: Tyanshan tog'i Markaziy Osiyodagi eng yirik tog' tizmalaridan biri bo'lib aynan janubi-g'arbiy qismi O'zbekistonda
joylashgan. Bugungi kunda bu tog'lar YUNESKOning madaniy boyliklari qatoriga kiritilgan. Chunki bu yerda ko'plab noyob va yo'qolish arafasida turgan hayvonlarni va osimliklarni uchratish mumkin.
Toshkent viloyati janubi-g^arbiy Tyanshan tizmasining Ugom-chotqol tog'lari
Mazkur tog'lar O'zbekistonning Toshkent va Farg'ona iqtisodiy rayonlari atrofida joylashgan bo'lib, katta qismi inson ta'siri yetmagan tabiiy landshaft sifatida saqlanib kelinmoqda.
Turkiston tog'lari: Turkiston tizmasi - Hisor-Olay tog' sistemasiga kiruvchi tog' bo'lib, O'zbekiston va Tojikiston hududida joylashgan. Sharqdan g'arbga Mastchoh tog' tugunidan Zarafshon daryosining o'rta okimigacha 350 km ga cho'zilgan, eni 60 km.
Farg^ona viloyatidagi Turkiston Oloy tizmalari
Turkiston tizmasi sharqda Farg'ona vodiysini, g'arbda esa Mirzacho'lni o'rab turadi. Sharqiy qismi baland (5000-5400 m), qor va muzliklar bilan qoplangan. G'arbiy qismi (Chumqartov) past (2600-3400 m). Eng baland joyi sharqda 5680 m (Piramida cho'qqisi), g'arbda Bozorxonim cho'qqisi (3405 m), shimoli-g'arbiy qismi Molguzar tog'laridan iborat. Bular birbiridan Sangzor daryosi vodiysi bilan ajralgan. Turkiston tizmasida ko'plab dovonlar mavjud. Shahriston dovonidan Ustrushona — Dushanba avtomobil yo'li o'tgan.
Zarafshon tog'lari: Zarafshon tizmasi — Pomir-Olay tog'lariga mansub tog' tizmasi bo'lib, Zarafshon daryosidan janubda, Mastchoh (Ko'ksuv) tog' tugunidan boshlanib, Turkiston tizmasiga parallel holda sharqdan g'arbga 420 km ga (Jom cho'ligacha) cho'zilgan. Zarafshon tizmasida qoya, tik jarlik va
chuqur vodiylar ko'p. Zarafshon tizmasining g'arbiy qismidagi Qirqtog' platosida (Ziyovuddin tog'lari yaqinida) O'гta Osiyoda eng chuqur, dunyodagi yiгik kaгst g'orlaridan biri Kili g'ori (tubidagi ko'l bilan birga chuq. 950 m) joylashgan. Sharqiy qismining o'гtacha balandligi 4000-4500 m.
Zarafshon tizmasida Ыг qancha bo'ylama depгessiya (gгaben) va ko'ndalang vodiylaг mavjud.
Qashqadaryo viloyati Zarafshon tog'ining g^arbiy qismi
Tog' yon bag'irlari siyrak o'гmon (asosan archazor) bilan qoplangan. Zaгafshon tizmasidagi o'rmon va butazorlarda o'rmon kalamushi, olmaxon uchraydi, alp mintaqasida esa qizil dumli sug'uг, qizil pishchuxa, kulrang sassiqko'zan, tibet buгguti, kaptaг, silovsin, tosh suvsari, jayгa, yovvoyi echkilaT yashaydi. Zaгafshon tizmasi yaylovlaridan chorvachilikda keng foydalaniladi. Daгyo vodiylaгida qishloqlar, ekinzoгlaг, bog'laг boг.
Hisor tog'lari: Hisor tog' tizmasining umumiy uzunligi 200 km ni tashkil etadi. O'rtacha balandligi 3600 metгga teng. Bu yerda O'zbekistonning eng baland joyi 4643 metrlik Hazrat Sulton cho'qqisi joylashgan. Hisor tog' tizmasi tarkibida Amiг Temuг g'oгi, Maydanak platosi hamda Maydanak astгonomik observatoriyasi, Hisoг davlat tog'-aгcha qo'гiqxonasi va boshqa ko'plab diqqatga sazovor joylar ham mavjud.
Surxondaryo viloyati hisor tizmasining janubiy yonbag^ri
Hisor tizmasining markaziy qismida (2195 m balandlikda) xushmanzara ajoyib mikroiqlimga ega bo'lgan Iskandarko'l joylashgan.
Tog'ning shimoliy yon bag'ri ancha tik va qoyali, janubiy yon bag'ri esa qiya bo'lib, keng platolar va unumdor vodiylardan iborat. Hisor tizmasining tuzilishi juda murakkab bo'lib, unda Ыг qancha baland tog' massivlari, dovon lar mavjud. Hisor tizmasining janubi-g'arbiy tarmoqlari orasida Qashqadaryo botig'i joylashgan. Bu botiq g'arbga tomon kengayib boradi va aholi punktlariga tutashib ketadi.
Ushbu yirik tog'larda turizmning qaysi yo'nalishlarini tadbiq etishni o'rganib chiqamiz. Umuman olganda tog'lar ko'p jihatdan turistlarni o'ziga jalb qiladi. Bu omillar; toza havo va mo'tadil iqlim, go'zal manzara, qadimiy petrografía^ mahalliy an'anala^ g'oria^ buloqlaг, tog' ko'llaгi va sport bilan bog'liq bo'lgan turli mashg'ulotlar. So'ngi 3G yil ichida sportga asoslangan turizm turlari jadal rivojlanmoqda. Bular: Alpinizm, Paraplanda uchish, tog'da velosiped haydash, piyoda sayr qilish, chang'i uchish, snowboard uchish, muzli cho'qqila^a chiqish, qoг poyabzallaráa tiгmashib chiqish, konkida uchish va boshqalar. Ushbu tadbirlar nafaqat insonga hordiq berish hamda tabiat bilan uyg'unlashish uchun ajoyib imkoniyatdir.
Tog' turizmi tabiatni sevuvchi sayohatchilar uchun ayniqsa juda foydali. Tog' turizmining ba'zi afzalliklari quyidagilardan iborat:
• Jismoniy va rnhiy salomatlikni yaxshilashda tog'li yerlarda piyoda sayr qilish va piyoda yurish jismoniy tayyorgarlikni yaxshilashga yordam beradi, shuningdek, stress va xavotirni kamaytiradi.
• Sa^uzasht: Tog' tuгizmi inson qadami yetmagan hududlarni o'rganish va tabiat go'zalligini his qilish uchun noyob imkoniyatni beradi.
• Tog' turizmi tabiatni muhofaza qilish uchun iqtisodiy rag'batlantirish orqali ushbu nozik va qimmatli ekotizimlarni saqlashga yordam beradi.
• Tog' turizmi mahalliy atrof-muhit, shuningdek, uning tarixi va madaniyati haqida ko'proq ma'lumot olishning ajoyib usuli bo'lishi mumkin.
Tog' turizmi piyoda yurish, lager va diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish kabi turii xil tadbiriami o'z ichiga olishi mumkin, ammo e't iborga olish kerak bo'lgan ba'zi jihatto mavjud. Bulaгga quyidagilaг kiгadi:
• Jismoniy cheklovlar: Tog' turizmi jismoniy jihatdan mashaqqatli bo'lishi mumkin va jismoniy nuqsonlari, sog'lig'i bilan bog'liq muammolar yoki jismoniy tayyorgarligi yo'q bo'lganlar muayyan harakatlarni amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.
• Balandlik kasalligi: Ko'pgina tog'li hududlar ocean sathidan balandroq joylashgan bo'lib, bu balandlik kasalligiga olib kelishi mumkin. Bunda sayohatchilarda bosh og'rig'i, ko'ngil aynishi va nafas qisilishi alomatlari kuzatilishi mumkin.
• Ob-havo sharoiti: Tog' ob-havosi tez o'zgaruvchan va oldindan aytib bo'lmaydigan bo'lganligi uchun tayorgarliksiz chiqqan sayohatchilarga xavfli bo'lishi mumkin.
• Yovvoyi tabiat: Tog'li hududlarda ko'plab yovvoyi va xavfli hayvonlar yashaydi, bu atrof-muhitini bilmaganlar uchun xavf tug'dirishi mumkin.
• Narxi: Tog' turizmi transport, turar joy va jihozlar bilan bog'liq xarajatlar tufayli qimmat bo'lishi mumkin.
Turistik tashkilotlar yuqoridagi muammolarni inobatga olgan holda sayohat tashkil etishlari shart. Chunki O'zbekiston tog'larining ko'p qismi qulay infratuzilmalardan olisda joylashgan.
Tog' turizmi bilan bog'liq boshqa yondashuvlar ham mavjud albatta. Tog' turizmi piyoda yurish va sayr qilishdan tashqari turli xil tadbirlarni ham o'z ichiga oladi. Bu tadbirlarga quyidagilar kiradi:
• Chang'i va snoubord: chang'i va snoubord - tog'larda qishki mashhur mashg'ulotlar. Ular chang'i yoki snoubordda tog' yonbag'iridan pastga tushishni o'z ichiga oladi.
• Alpinizm: Alpinizm ochiq havoda o'tkaziladigan mashg'ulot bo'lib, u toshga tirmashib ko'tarilish, kabi turli usullardan foydalangan holda toqqa chiqishni o'z ichiga oladi.
• Tog' velosipedi: Tog'da velosiped haydash - bu, relyefi notekis yerlarda velosiped haydashni o'z ichiga olgan sport turi. Bu tabiatni sevuvchilar orasida mashhur faoliyatdir.
• Kamping: Lager - yovvoyi tabiatni o'rganish va tabiat bilan bog'lanishning ajoyib usuli. Bu tog'larda chodirlar o'rnatish va ochiq joylarda tunashni o'z ichiga oladi.
Tog' turizmining iqtisodiy afzalliklari:
• Birinchidan aholi ish bilan ta'minlanadi
• Ikkinchidan mahalliy urf odatlar va hunarmandchilik rag'batlantiriladi
• Aholining turmush darajasi yaxshilanadi.
Shu bilan birga tog' turizmining atrof muhitga salbiy ta'siri ham bo'ladi buni kamaytirish uchun sayyohlik tashkilotlari tomonidan sayohatchilarga tabiatga zarar yetkazmaslik yo'riqnomasi berilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar va Websaytlar:
1. Fredman, P. (2008). Determinants of visitor expenditures in mountain tourism. Tourism Economics, 14(2), 297-311.
2. Nepal, S. K., & Chipeniuk, R. (2005). Mountain tourism: Toward a conceptual framework. Tourism Geographies, 7(3), 313-333.
3. „O'zbekiston tog'lari". uzbekistan.travel. Qaraldi: 08-2023.
4. t I.A.hasanov; P.N.G'ulomov; A.A.Qayumov. O'zbekiston tabiiy geografyasi (2-qism), Toshkent, 2009-yil — 86-96 bet.
5. t „Qashqadaryo tabiiy geografik okrugi". geografiya.uz. Qaraldi: 08-2023.
6. t "Hisor tizmasi" O'zME. H-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
7. Science tourism 39
8. of universities. Finnish Journal of Tourism Research, 15(1), 67-87. https://doi.
9. org/10.33351/mt.79852
10. Reisinger, Y. (Ed.). (2013). Transformational Tourism: Tourist Perspectives. Wall-
11. ingford: CABI. http://dx.doi.org/10.1079/9781780642093.0000
12. Swedish Science Centres (n.d.). Science centers i varlden. https://fssc.se/
13. science-centers-i-varlden/.
14. Trauer, B. (2006). Conceptualizing special interest tourism - Frameworks for analysis.
15. Tourism Management, 27(2), 183-200. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2004.10.004
16. Universeum (n.d.). www.universeum.se/en/.
17. University of Gothenburg (n.d.-a). New professor to work with data visualisation at Uni-
18. verseum. www.gu.se/en/news/new-professor-to-work-with-data-visualisation-at-
19. universeum.
20. University of Gothenburg (n.d.-b). Tjarno marine laboratory. Schools and the Pub-
21. lic. www.gu.se/en/tjarno/schools-and-the-public.
22. van der Zee, E., & Vanneste, D. (2015). Tourism networks unravelled: A review of
23. the literature on networks in tourism management studies. Tourism Management
24. Perspectives, 15, 46-56. https://doi.org/10.1016Zj.tmp.2015.03.006
25. Revue de geographie alpine, 109(2). https://doi.org/10.4000/rga.9189
26. Walker, K., & Moscardo, G. (2014). Encouraging sustainability beyond the tourist
27. experience: Ecotourism, interpretation and values. Journal of Sustainable Tour-
28. ism, 22(8), 1175-1196. https://doi.org/10.1080/09669582.2014.918134
29. West, P. (2008). Tourism as science and science as tourism.
30.
31. Vialette, Y., Mao, P., & Bourlon, F. (2021). ScientiDc tourism in the French alps:
32. Bertella, G. (2011). Wildlife tourism and natural sciences knowledge: Challenges and critical factors. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 77(1), 97-114. https://doi.org/10.1080/15022250.2011.540794 [Taylor & Francis Online], [Web of Science ®], [Google Scholar]
