CC BY
86ЭЭЖ 796.011.3.
О^УШЫЛАРДЫЦ ДЕНСАУЛЫГЫНА ЭСЕР ЕТЕТ1Н ФАКТОРЛАР
Ацдатпа
Макалада окушылардын денсаулыгына эсер ететiн факторлар кeрсетiлген. Жас урпактын сала-уаттылыгын камтамасыз ету, ен алдымен, отбасы мен мектепке жYктелген. Сондыктан, бYгiнгi кYнi ^азакстан мектептерiне жан-жакты дамыган, ден-саулыгы мыкты,салауатты eмiр салтын мурат тута-тын жеке тулгаларды тэрбиелеу басты талап етiп койылган.
Аннотация
В статье перечислены факторы, влияющие на здоровье школьников. Обеспечение благополучия молодого поколения возложено, прежде всего, на семью и школу. Поэтому сегодня для школ Казахстана главным требованием является воспитание всесторонне развитых, здоровых, приверженных здоровому образу жизни личностей.
Annotation
^ The article lists the factors that affect the health of
E schoolchildren. Ensuring the well-being of the younger
m generation is primarily the responsibility of family
^ and school. Therefore, today the main requirement for
« schools in Kazakhstan is education of well-developed,
3 healthy, committed to a healthy lifestyle individuals.
g Елiмiздегi хальщтын, 20 % балалар мен
д жасeсmрiмдер курайды. Олардын, жетiлуi Heri3ri
g ресурс болып табылады. Бiрак балалардын, 40 %
о ауру болып келедi.
g XX гасырдын, 80 жылдарында ДДС¥ сарапшы-
g лары казiргi адамнын, денсаулыгын камтамасыз
§ ететш эр тYрлi факторлардын, Heri3ri терт тобын
о атап кeрсеттi [1].
Е-н
м 1994 жылы Ресей К^аушшздш Кецесшш, Ведом-
S ствоаралык комиссиясы «^огамдык денсаулык
§ сактау жэне коргау» федералдык тужырымдамасы-
^ • •
и нын, негшнде адамнын, денсаулыгын коргау макса-
О тында факторларды мынадай катынаста аныктады:
1) генетикалык факторлар 15 - 20%;
S 2) коршаган ортанын, жагдайы 20 - 25%;
Зарлыцанова Э.Т.,
Ауылшарушылыгы магистр1, Костанай ауданы эк1мд1г1 бшм бвл1мШц «Надеждин врта мектебг» ММ бивлвгия пэш мугал1м1
Нег1зг1 свздер: мектеп оцушы-сы, денсаулыц, салауатты вм!р салты, факторлар.
Ключевые слова: школьник, здоровье, здоровый образ жизни, факторы.
Keywords: student, health, healthy lifestyle, factors.
3) медицинальщ кызмет керсету 10 -15%;
4) адамдардыц емiр салтымен шарттары 50 - 55% (1-кесте).
Денсаулык сактау керсеткiштерi жасы-на, жынысына жэне жеке тулганыц ти-пологиялык ерекшелiктерiне байланысты болады [2].
Элеуметпк мацыздылыгы бар аурулар-ды алдын алуга багытталган iс -шараларды карастырудыц бiрден-бiр жолы - жастар-дыц емiр CYPУ салты мен денсаулыгына жагымсыз эсер ететiн факторларды зерт-теу болып табылады. Салауатты емiр сал-тын калыптастыруга ыкпал ететiн негiзгi факторларды (дурыс уйымдастырылган ецбек, оптималды козгалыс режимi, дене шыныктыру, утымды тамактану принцип-терш сактау, зиянды эдеттерден бас тарту) ескеру керек. ^огамда окушы жастар емiр CYPУ салты ерекше , ез устанымдары мен мiнез-к¥лыктык эталондары бар топ ретiн-де карастырылады.
Соцгы ею онжылдыкта окушылардыц денсаулыгыныц керсетюштершщ темен-деуi байкалады. Оныц себептершщ бiрка-тары - утымсыз тамактану, гиподинамия, стресс. Денсаулык катершщ непзп факторларына мыналар енедi: козгалыс ^шшщ кему салдарынан кимылдыц кемуi (гиподинамия), дене массасыныц артуы, жYЙесiз тамактану, коршаган орта нысан-дарыныц барлыгыныц кептеген улы зат-тармен ластануы, ендiрiсте жэне турмыста кYЙзелiс тугызатын жагдайлар.
^азiргi уакытта калыптасып отырган тYсiнiктерге орай катерлiк факторлар ретшде адамдардыц денсаулыгына потен-циалды кауш тугызатын терiс эсерлi эле-уметтш, экологиялык, генетикалык жэне салауаттылык сипаттагы факторлар кара-стырылады [4].
2003 жылы ДДС¥ Ассамблеясы казiр-п кезецде элеуметтiк - мацызды аурулар-дыц басты себептерi болып отырган терiс эсерлi 10 катерлiк факторларды аныктап керсеттi: 1) гиподинамия; 2) стресс; 3) коршаган ортаныц ластануы; 4) кэшби зи-
янды эсерлер; 5) алкогольдш iшiмдiктердi шектен тыс колдану; 6) темекi шегу; 7) ас тузын мелшерден кеп колдану; 8) тамакта-нудагы дисбаланс; 9) дене салмагыныц артуы (семiздiк).
Осыларды нактылап керсетумен катар, ДДС¥ «катерлш факторлар» концепция-сыныц кевднен тарап отырган аурулардыц табигаты туралы кептеген патогенездiк мэлiметтер алуга, оларды емдеу мен алдын алудыц тиiмдi жYЙесiн куруга мYмкiндiк беретшдтн жэне де заманауи когамдык медицинаныц идеологиялык непзшщ бiрi болып табылатындыгын атап еттi [2].
^азiргi кезецде адам организмше терiс эсерлi катерлш факторларыныц арасында аса мацыздыларыныц бiрi кимыл-козга-лыс белсендiлiгiнiц жеткiлiксiздiгi болып отыр. Бул адамныц денсаулыгына да терю эсерiн тигiзiп, балалар мен жасеспiрiм-дердiц физикалык дамуы мен организм-нiц функциональдык дайындыгы кер-сеткiштерiнiц темендiгiнiц басты себебi болып отыр. Осылардыц нэтижиесiнде ор-ганизмнщ жумыс iстеу кабiлетi темендеп, эр тYрлi ауруларга шалдыгу байкалуда. ^имыл-козгалыс белсендiлiгi темен ере- ^ сек адамдар популяциясында жYрек-кан- ^ тамырлары, ас корыту, тыныс алу, орталык жYЙке жYЙелерi мен тiрек - кимыл аппара- <; тыныц аурулары мен бузылыстары кецiнен § тарап отыр [4]. 3
КYнделiктi iс-тэжiрибе жэне соцгы м жылдары жYргiзiлген кептеген гылыми § зерттеулер керсеткендей кимыл-козга- с лыс белсендiлiгiнiц жеткiлiктi децгейде § камтамасыз етiлуi адамныц бойында оныц и жасыныц улгаюына байланысты байка- ^ латын езгерiстердi тежеп, белсендi емiр о
кезевднщ узаруына септiгiн тигiзедi. ^и- о
... « мыл-козгалыс эрекеттерi шк агзалардыц о
вегетативтiк функцияларын арттыра оты-
рып, кимыл аппараты мен вегетативтш ¡^
м
мYшелер жумыстарыныц ете жогары сэй- ^
кестiгiн, жYЙкелiк - гуморальдык реттеу о
О
механизмдершщ калыптасу мен жетшуше О септiгiн тигiзедi. О
^имыл-козгалыстыц адам денсаулыгын ^
ü
сактап, ныгайтудагы он, spi тиiмдi эсерлерi оpганизмдегi дамитын мынадай e3repic-термен байланысты:
• айналымдагы каннын жалпы кeлемi артады, бул агзалар мен булшык еттерге OTTeriHiH тасымалдануын жаксартып, жалпы тeзiмдiлiктi арттырады;
• екпенщ кeлемi улгайып, eKneHiH eмipлiк сыйымдылыгынын кepсеткiштеpi жаксарады;
• жYpек етшщ канмен камтамасыз етiлуi кYшейедi, миокард талшыктарынын жиырылгыштык касиетi артып, жYpектiн систолалык кeлемi улгаяды;
• кан тамырларындагы атеросклероз-дык eзгеpiстеp тежелш, жYpектiн ишеми-ялык ауруы мен ми инсультшщ даму каупi азаяды.
• дене массасы калпына келш, CYЙ-ек-буын жYЙесi катаяды;
• мидын курылымдык жэне функцио-
нальдык жетiлуiнде каркынды он eзгеpiс-
тер дамиды, нэтижиесiнде адамнын акыл
- ой кабшет жогарылайды, еске сактау ка-
бiлетiнiн нашарлауы тежелiп, ^щл - кYЙi
жаксарады; ö? ...
• организмнщ iшкi ортасында пайда
< болатын eзгеpiстеpге тeтеп беpгiштiк ката „ О сиетi артып, иммундык жYйенiн кызметi
^ жаксарады.
Дене жаттыгулары барысында туын-дайтын он eзгеpiстеpдiн нэтижесiнде оpганизмнiн сырткы ортанын eзгеpмелi
Г Г]
О жагдайларына бейiмделгiштiгi артып, кор-
Рч
^ шаган ортадагы зиянды эсеpлеpдi тудыруы
§ мYмкiн, эр тYpлi ауруларга турактылыгы
^ кYшейедi, денсаулыгы ныгайып, жаксара-
IT1
S ды.
о Салауатты eмipдiн, денсаулыктын непз-
О ri козгаушы кYштеpiне:
^ • географиялык eмip CYPУ ортасы;
§ • адамдардын енбек етуiне жасалган
¡^ колайлы орын жэне сактандыру мэселе-
§ леPi;
Ф • адамнын eз eмipiн кYнделiктi уй-
3 ымдастыруы, eмip CYPУ стилш жаткызады.
§ Салауатты eмip салтын калыптастару
s
кYнделiктi адам eмipiнiн арнайы багытта-лып орындауга кажетт кeптеген мшдет-теpiнен турады. Олардын шшде басты багыттарына:
• гигиеналык тазалык шарттарын орындау;
• салауатты eмip салтын калыптасты-руга кажетт бiлiм;
• танеpтенгiлiк гимнастикадан бастап дене шыныктыру жаттыгуларын жасау, ка-лауы бойынша спорт тYpiмен айналысу;
• табигат аясына шыгу, табигатты сактау;
• адам агзасына жэне психикасына зиянды эсеpi бар заттарды, жагдайларды бiлу, олардан сактау жолдарын бiлу жэне орындау;
• салауатты eмip салтын насихаттау шараларын уйымдастыру [5].
Эмip салтын жастардын бойында ка-лыптастыру мемлекетiмiздiн «Бтм тура-лы» занында бiлiм беру жYЙесiнiн негiзi pетiнде кepсетiлген.Онда улттык жэне азаматтык кундылыктар,гылым мен практика жетiстiктеpi негiзiнде жеке адамдар-ды калыптастыруга,дамытуга жэне кэсiби шындауга багытталган бiлiм алу Yшiн ка-жеттi жагдайлар жасау жолдары белгшен-ген.
ЭДЕБИЕТ:
1.Капилевич Л.В. Здоровье и здоровый образ жизни: учебное пособие / Л.В.Ка-пилевич, В.И.Андреев — Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2008. - 102 с.
2.Вайнер Э.Н. Валеология. - М.: Флинта: Наука. - 2001. - 416 с.
3.Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни / В.И. Дубровский. - М.: RETORIKA-A, 2001. - 560 с.
4.Сэтбаева ХД., Соколов А.Д., Абишева З.С. Валеология - наука о здоровье. Оку-эдютемелш нускау. - 2007. - 178 с.
5.Аканов А.А. Состояние здоровья населения Республики Казахстан. //Алматы. «Гылым». - 1998. - 50 с.
