CC BY
0«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
OSIMLIKLARNING EKOLOGIK OMILLAR TASIRIGA CHIDAMLILIGINI ORGANISHDA BIOFIZIK KATTALIKLAR
TAHLILI
1Narbayev Zafar Naralievich, 2Ergashev Samandar Ulug'bek o'g'li
1Toshkent davlat agrar universiteti, fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent 2Magistr, Toshkent Davlat agrar univrsiteti https://doi.org/10.5281/zenodo.11403614 Annotatsiya. Ushbu maqolada atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalar va ularni tirik organizmlarga ta'siri mexanizmini organish metodlari yoritilgan.
Kalit so^zlar: muhit, biofizika, metodika, ifloslantiruvchi moddalar. Аннотация. Данной статье рассматривается загрязнители окружающей среды и методы исследования механизма действия загрязнителей на живые организмы Ключевые слова: Среда, биофизика, методика, метод, загрязнение. Abstract. This article discusses environmental pollutants and methods for studying the mechanism of action ofpollutants on living organisms.
Keywords: environment, biophysics, methodology, method, pollution.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 30-oktabrdagi PF-5863-son Farmoni bilan O'zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasida, tabiiy muhit sifatini yaxshilash maqsadida 2030 yilgacha quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilangan:
-global ekologik muammolarni hal qilish sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va respublika tomonidan olingan majburiyatlarini bajarish;
-qo'shni davlatlar bilan ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish va takomillashtirishni ta'minlash:
-kimyoviy, biologik, radiologik materiallarni ta'sir qilish xavfini kamaytirish; -transchegaraviy ekologik muammolar reestri va ularni monitoring qilish tizimlarini yaratish, chegara yaqin ob'ektlarning atrof-muhitga ta'sirini birgalikda baholash, oldindan ogohlantirish ko'rsatkichlarini ishlab chiqish;
-transchegaraviy daryolar havzalarini boshqarish va Markaziy Osiyoda transchegaraviy yer usti suv oqimlarini monitoring qilishning yagona integratsiyalashgan tizimini yaratish;
Hozirgi vaqtda atrof-muhit bir qancha fizik va kimyoviy omillar bilan ifloslangan. Fizikaviy omillar orasida ayniqsa, radioaktiv va ultrabinafsha nurlanishlar insoniyatni xavotirga solmoqda. Bu atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalar radioaktiv izotoplarning fan, texnologiya, tibbiyot va qishloq xo'jaligida qo'llanilishi bilan yildan-yilga ortib bormoqda. Yaqin kelajakda yer sharining energiya resurslarining (gaz, neft, ko'mir va boshqalar) kamayishi insoniyatni atom energiyasidan foydalanishga bo'lgan ehtiyojini yanada orttiradi va radioaktiv moddalar bilan ifloslanish darajasi yanada ortadi. Bundan tashqari, uranli tuproqlardan radioaktiv moddalarni ajratib olish, ularni tashish va keyinchalik qayta ishlash atrof-muhitni yanada ifloslanishiga olib keladi. Boshqa tomondan, atrof-muhit oltingugurt dioksidi, sulfatlar, uglerod oksidi, azot dioksidi, azot oksidi, fenol, benzo(a)piren, ftorli vodorod, qattiq ftoridlar, mis sulfat, marganets, temir va boshqalar kabi bir qancha moddalar bilan ifloslangan. Tirik organizmlarga ta'sir qiluvchi bu zaharli moddalar orasida ftor birikmalari zaharliligi bo'yicha uchinchi o'rinda turadi.
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
Shuning uchun biz ionlashtiruvchi nurlanish va ftor birikmalarining ta'sirini o'rgandik. Ushbu omillarning tirik organizmlarga ta'sir qilish mexanizmlari bir xil bo'lmasa-da, ammo letal dozalarda bu omillarning zararlash mexanizmlari tirik organizmlarda ma'lum darajada o'xshash qonuniyatlarga ega.
Atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalarning ko'payishi insoniyat uchun ekologik omillarning, xususan, o'simlik organizmlarining zararli ta'siriga qarshilik ko'rsatishi bilan bog'liq global ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Insoniyat endi antropogen omillar ta'siriga yuqori darajada chidamli o'simliklar navlarini yaratishi kerak. Shuning uchun biz turli xil texnogen muhit sharoitlarida o'sadigan o'simlik organizmlarining qarshilik mexanizmlarini tadqiq qildik, shuningdek, o'simlik organizmlarining qarshiligida katta rol o'ynaydigan ba'zi endogen himoya moddalarining miqdoriy ko'rsatkichlarini o'rgandik.
Biz biokimyoviy va biofizik tadqiqot usullaridan foydalangan holda qarshilik darajasini o'rgandik. Tadqiqot natijalari, o'simliklarning chidamlilik darajasi sulfgidril guruhlari, fenolli birikmalar kabi endogen himoya moddalarining tarkibi, juftlashmagan elektronlar soni va elektr parametrlarining yuqori qiymati, xususan, elektr sig'imining qiymati va impedans kattaligiga bog'liqligini ko'rsatdi. Bundan kelib chiqadiki, o'simlik organizmlarining fizik (ionlashtiruvchi nurlanish) va kimyoviy (turli xil zaharli moddalar) omillariga chidamliligi miqdori ko'p omilli tizim bo'lib, u atrof-muhitning shikastlanish darajasiga, tirik organizmlarning o'zgaruvchanligiga va tirik organizmlarda sodir bo'ladigan boshqa jarayonlarga bog'liq.
Tadqiqotlar natijalariga ko'ra, chidamlilik mexanizmi tirik organizmlarning funksional holatiga, endogen himoya moddalarning tarkibiga, mineral ozuqa elementlarining, xususan, marganetsning temir bilan mutanosibligiga, erkin elektronlar soni, elektrofizik parametrlarning kattaligi va impedansga bog'liq degan gipoteza ilgari surildi.
1-jadval
Ftor birikmalari ta'sirida o'sayotgan o'simliklardagi impedans kattaligi o'lchovlari natijalari
O'simlik urug'lari Ftor birikmalar bilan ifloslanish darajasi
mg/kg
nazorat, kuchli, o' rta, kam
15-20 250-300 150-200 50-100
G' o'za (endosperm) 320±5,4 303±4,2 311±5,0 23±3,9
Makkajo'xori 308±6,8 270±6,2 288±4,4 305±3,4
Shaftoli (endosperm) 384±10,2 321±6,3 351±4,6 372±5,0
Yong' oq (endosperm) 396±11,4 362±7,6 380±6,0 398±4,9
Gilos (endosperm) 260±6,3 243±4,0 251±4,2 263±4,8
O' rik(endosperm) 374±5,8 90±11,5 128±8,2 276±9,3
Uzum 336±5,7 230±5,3 258±5,2 304±5,6
Pomidor 373±6,7 169±7,3 198±10,1 243±6,7
Ftor bilan ifloslangan hududlarda urug'larning unib chiqishi, o'sish tezligi, nafas olish tezligi, fotosintez, pigmentlar miqdori, xlorofillaza fermenti faolligi va ba'zi fenol tabiatli endogen moddalar ta'siri o'rganildi.
2-jadval
Surxondaryo viloyatining turli hududlarida yig'ilgan urug'larning unib chiqishi (olingan 100 ta urug' 3 marta o'lchangan, % da)
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
Tumanlar nomi Qovun Pomidor Makkajo'xori
Nazorat tumani 150200 km masofada Unib chiqqan 80 % Unib chiqmaga n 20 % Unib chiqqan 90 % Unib chiqmaga n 10 % Unib chiqqan 96 % Unib chiqmagan 4 %
Zararlangan tuman 150-200 km masofada 44 56 46 54 55 45
Olingan natijalar shuni ko'rsatadiki, respublikaning janubiy viloyatlarida ftor birikmalarining tuproq, suv, o'simlik va hayvon organizmlari tarkibidagi miqdori haqiqatda yildan-yilga ortib borgan, ularning miqdori ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyaga nisbatan bir necha barobar ortiq.
3-jadval
Turli ekinlar barglarida ftor birikmalarining miqdori, mg/kg
№ O' simlik Ftor miqdori ,Mr/Kr REMdan ortiq
1 Oq terak 182 10,1
2 Olma 182 10,1
3 Qarag'ay 138 7,6
4 Xurmo 237 13,1
5 Grek yong' og' i 228 12,6
Bularning barchasi ftor bilan ifloslangan sharoitda o'sadigan o'simliklarda unib chiqishi, unib chiqish tezligi, nafas olishi va fotosintez jarayoni o'zgarishini ko'rsatdi.
Olingan natijalar shuni ko'rsatdiki, ftor bilan ifloslangan joylardan yig'ilgan urug'larda qovun, pomidor va makkajo'xori urug'larining unib chiqishi nazorat variantiga nisbatan 50-60% ga kamaygan. Bizning fikrimizcha, urug'ning unib chiqishining yuqori darajada qisqarishi, ftor birikmalarining yuqori darajadagi konsentratsiyasi to'planganligi bilan bog'liq. Bu olma, no'xat, kartoshka va pomidorda REM 10-20 barobar ortiqlini ko'rsatadi.
Xuddi shunday tadqiqot natijalari nafas olish intensivligi, fotosintez, ferment faolligi va ba'zi endogen himoya moddalar, masalan, fenolli birikmalar uchun olingan. Bu barcha fiziologik ko'rsatkichlar ftor bilan ifloslanish ta'sirida tirik organizmning metabolizmi va funktsional holatining chuqur buzilishini ko'rsatadi. Ftor birikmalari ta'sirida hujayralar va to'qimalarning asosiy fiziologik jarayonlari o'zgaradi.
Surxondaryo viloyatining shimoliy qismi subtropik iqlim zonasida joylashgan bo'lib, ularning tog' oldi hududlarida radioaktiv fon radiatsiyasi biroz yuqori baholanadi; Hozirgi vaqtda bizni o'rab turgan muhitda bir vaqtning o'zida ta'sir qiluvchi bir nechta ekologik omillar mavjud, ya'ni, tirik organizmlar sezgirligiga ta'sir ko'rsatadi va sinergetik holatni yuzaga keltiradi. Shuning uchun biz tuproq radioaktivligining ortishi fonida o'sadigan o'simliklarning bir qator biofizik va fiziologik ko'rsatkichlarini o'rgandik.
Olingan natijalar shuni ko'rsatdiki, nafas olish va fotosintez intensivligi bilan bir qatorda, tuproq radioaktivligi ortishi bilan erkin radikallarning tarkibi ham ortadi. Ma'lumki, ionlashtiruvchi nurlanishning kichik dozalari o'simlik organizmlarining o'sishi va rivojlanishini rag'batlantiradi. Radioaktivlikning kuchayishi fonida o'sadigan o'simliklarning urug'larida erkin radikallarning ko'payishi, bizning fikrimizcha, ionlashtiruvchi nurlanishning kichik dozalarining rag'batlantiruvchi ta'siri bilan bog'liq, chunki ionlashtiruvchi nurlanishning kichik dozalari ta'sirida o'sishi, rivojlanishi va metabolizmi. redoks jarayonlarida kuchayadi. Nafas olish, fotosintez intensivligini, pigmentlar miqdorini, korotenoidlarni, atrof-muhit omillari ta'sirida o'sishi va rivojlanishini o'lchash orqali o'simlik organizmlarining chidamlilik darajasini aniqlash juda
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
murakkab jarayon. Ushbu fiziologik parametrlarni o'lchash orqali tirik organizmlarning zararli ta'sirlarga, ayniqsa ftor birikmalariga nisbatan sezgirligini baholash qiyin.
Shuning uchun biz turli xil o'simlik organizmlarining urug'lari va barglarida bir qator elektrofizik ko'rsatkichlarni (elektr qarshiligi, elektr o'tkazuvchanligi, elektr sig'imi, biopotentsial, elektrokinetik potensial, impedans, dielektrik yo'qotishlar) o'rgandik.
Olingan natijalar shuni ko'rsatdiki, kuchli ifloslangan joylarda (250-300 mg/kg) o'sadigan paxta, shaftoli, xurmo va anor o'simliklarida elektr o'tkazuvchanligi 7-12 foizga, o'rik, uzum, pomidorda esa tajribaning nazorat varianti bilan solishtirganda 35-44 foizga kamaygan. Bizning fikrimizcha, qarshilikning kuchli pasayishi ftor birikmalari ta'sirida erkin ionlarning hujayralararo bo'shlig'ining ortib borishini ko'rsatadi.
Ko'rinib turibdiki, o'simliklardagi ftor birikmalari ta'sirida erkin radikallar soni ortadi. Ftor birikmalari eng kuchli oksidlovchi moddalardir. Ular o'simlik hujayralari, hujayra membranalari va lipidlarning g'ayritabiiy metabolitlari, shu jumladan semixinoid erkin radikallar hosil bo'lishi bilan oksidlanishiga olib keladi.
Ba'zi o'simliklarning turli xil muhit omillariga chidamliligini aniqlashda biofizik usullardan foydalanish to'g'risida ishchi farazni ilgari surish mumkin.
REFERENCES
1. Merion J.V. Obshaya fizika s biologicheskimi primerami. Moskva. Visshaya shcola, 623 s. 1996 g.
2. Rubin A.E. Biofizika kletochnix prosessov. 2-tom. - M. Knijniy dom "Universitet", 2010 g.
3. Remezov A.N.Meditsinskaya i biologicheskaya fizika. 2010 g. Tashkent. Izd. Ibn Sino.
4. Baynazarov B., Narbaev N. Deystvie vrednix vibrosov alyuminievogo zavoda na elektrofizicheskie prosessi v rasteniyax. O'zbekiston biologiya jurnali. 2004 g, № 3, 61-64 s.
5. Burlakova E.V., Konradov A.A., Maltseva E.L. Sverxslabiye vozdeystvie ximicheskix soedineniy i fizicheskix faktorov na biologicheskie sistemi. Biofizika, 2004 g, 49-tom, 3-vip.
6. Narbaev Sh., Imamov B., Narbaev Z. Sovmestnoe deystvie malix doz ioniziruyushix izlucheniy i atmosfernix zagryazneniy na soderjanie endogennix zashitnix veshestv v rasteniyax. Agrarnaya nauka: dostijeniya i perspektivi. Mejdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferensiya. 2002 g, 1-2 may. Tashkent. 121-122-s.
