CC BY
36O'QUVCHILARNING ROBOTOTEXNIGA OID BILIMLARINI O'ZLASHTIRISHNING PEDAGOGIK SHART-SHAROITLARI Nasrullayeva Fatima Azatovna
"Professional ta'lim metodikasi" kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7927558
Annotatsiya. Maqolada o'quvchilarning robototexnikaga oid bilimlarini o:zlashtirishning pedagogic shart-sharoitlari haqidagi tushunchalar bayon etilgan. Robotexnika sohasi hamda turli robot turlari tushuntirib berilgan.
Kalit so'zlar: Robototexnika, robot, robot tuzilishi, mexanika, elektronika, masofadan boshqarish, gibrid.
Bugungi kunda axborot texnologiyalarining kelajagi porloqligiga hech qanday shubxa yo'q. Hamma buni ko'rib, guvohi bo'lib turibdi. Ota-onalar bolasining «IT»chi bo'lishini istaydi. Yoshlarning o'zi ham bu sohani ikkilanmay tanlamoqda.
Axborot texnologiyalari dunyosida ilm egallash, bu orqali rivojlanishga o'z hissasini qo'shish borasida ayni damda nimalar qilinyapti? Masalan, umumiy o'rta ta'lim maktablarida informatika hamda texnologiya fanlari qay darajada o'qitilyapti? O'zbekistondagi umumiy o'rta ta'lim maktablarining boshlang'ich sinflarida axborot texnologiyalariga doir birorta fan yo'q lekin texnologiya fani to'liq o'qitiladi. 5-sinfdan 11-sinfgacha haftasiga 2 marta «Informatika», 5-sinfdan 9-sinfgach esa texnologiya fani o'tiladi. Faqat xususiy maktablar o'z qaroriga ko'ra «Kompyuter savodxonligi», «Robototexnika» kabi fanlarni kiritganlar. Xususiy maktablarning qamrovi ozligi bois bu yaxshi natija bermaydi.
Qo'shni Qozog'istonda bu yildan birinchi sinf o'quvchilarining dars jadvaliga «Raqamli savodxonlik» fani kiritildi. Maktablar dars jadvallarida avvaldan mavjud «Axborot-kommunikatsion texnologiyalar» va «Informatika» fanlaridagi ta'lim berish jarayonini qayta ko'rib chiqib, o'quvchilarga dasturlash tilini ko'proq o'qitishga kelishib olindi. Yuqori sinf o'quvchlari IT-startup, sun'iy intellekt, mobil ilovalar yaratish bilan ko'proq mashg'ul bo'lishi rejalashtirildi. Shuningdek, internetda axborot xavfsizligi, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish odobi, mualliflik huquqi kabi masalalarni chuqur singdirish niyatidalar.
Bu borada Rossiya va Belarusyadagi ahvol unchalik yaxshi emas. Ushbu mamlakatlarda 1-6-sinflarda «Informatika» fani umuman yo'q. 7-sinfdan boshlab 11-sinfgacha bu fan haftada atigi 1 martagina o'tiladi. Holat bir necha marotaba soha mutaxassislari e'tirozi, jurnalistlarning tanqidiga sabab bo'lgan, lekin o'zgarish kiritilmadi.
Ukrainada ba'zi maktablarda birinchi, ayrim maktablarda ikkinchi sinfdan axborot texnologiyalari o'rgatiladi.
Germaniyada ikkinchi sinfdan «Texnologiya va kommunikatsiya» fani dars jadvaliga kiritilgan. Bunda darslar ancha yengil o'tilib, asosan virtual va real olam o'rtasidagi farq tushuntiriladi. 3-6-sinflardan o'quvchilar murakkab IT loyihalarni o'rganishga o'tishadi. 7-10-sinflarda dasturlash tili chuqur o'rgatiladi.
Finlyandiya, Avstraliya, Angliyada birinchi sinfdanoq axborot texnologiyalariga oid fan kiritilgan. 7-9-sinflarda ushbu dars soatlari ko'paytiriladi. Amerikada fanlarni o'quvchilarning o'zi tanlash tamoyili bor. Lekin yuqori sinflarga kompyuter grafikasi, veb-dizayn, informatika, robototexnika fanlari o'tilmay qolmaydi.
Janubiy Koreyada «Informatika» fani o'rta ta'lim maktablarining barcha sinflarida majburiy tartibda o'qitiladi. Sinf yuqorilagan sari soatlar oshiriladi va mavzular
murakkablashadi. Axborot texnologiyalari darslarini boshlang'ich sinfdan berish rivojlangan davlatlar tajribasida kuzatilgan va o'zini oqlagan amaliyotdir.
Robototexnika maktab ta'limiga jadallik bilan kirib kelmoqda. Robototexnikani ta'lim jarayoniga joriy etish "Texnologik ta'lim"ni amalga oshirishning asosiy vositalaridan biri bo'lib, jahon texnologik taraqqiyotining zamonaviy talablariga mos keladigan ilmiy-texnik salohiyatni shakllantiradi.
Robototexnikaga oid mashg'ulotlarni o'quv jarayoniga joriy etish natijasida o'quvchilarda konstruktorlik, texnik ijodkorlik, tahlil qilish, tanqidiy fikrlash, qismlardan bir butun tizim hosil qilish xususiyatlari shakllanadi. Robototexnika o'quvchilarning ijodkorlik kompetensiyasini shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega, u o'quvchilarga yuqori motivatsion impuls beradi
Maktablarda texnologiya darslarida robototexnika yo'nalishidagi mavzularni tushuntira oladigan mutaxassislar kam. Dars soatlari esa mashg'ulotni o'zlashtirishlari uchun yetarli emas. Dars soatlarini ko'paytirish bilangina natijaga erishib bo'lmaydi. Informatika fani chuqur o'rgatilib, nazariyada olingan bilimlar amaliy bajarilmasa natija yaxshi samara bermaydi. Informatika darslaridan olingan bilimlarni amaliy otga bog'lovchi fan bu texnologiyadir. Axborot texnologiyalarining dolzarbligi oshib borayotgan ekan, demak, maktab dasturlarida shunga muvofiq o'zgartirishlar kiritish davri keldi. Hozirda bolalar maktab, balki bog'cha yoshidanoq texnik qurilmalarni ishlata oladi. Ular raqamli savodxonlikka tayyor.
Yangi fan bolalar yoshiga moslashtirilgan holda o'tiladi. Dars qiziqarli ma'lumotlar va o'yinlar tarzida o'tilib, ortiqcha bosimning oldi olinadi. Endi maktabga qadam qo'ygan o'quvchiga texnikadan foydalanish, texnika xavfsizligiga rioya etish asta-sekin o'rgatiladi. O'quvchilar axborot texnologiyalarini qulay hayot va yuqori daromadga yetaklaydigan yo'l ekanini tushunib yetishadi.
Robototexnika - bu robotlarni qurish, ulardan foydalanish va ulardan foydalanish, shuningdek ularni boshqarish, sezish va ma'lumotlarni qayta ishlash bilan shug'ullanadigan mexanika, elektrotexnika va elektron muhandislik va informatika fanining birlashtirilgan sohasi. Robototexnika - avtomatlashtirilgan texnik tizimlar va ishlab chiqarish jarayonlarining so'nggi texnik tarkibiy qismlarini ishlab chiqish va qo'llashni o'rganadi. Avtomatlashtirilgan mashinalar, robotlar odamlar o'rniga xavfli joylarda yoki zavodda yig'ish jarayonida ishlashi mumkin. Robotlar tashqi ko'rinishi, xulq-atvori va idrokida odamlarga juda o'xshash bo'lishi mumkin.
Bugungi kunda olimlar gumanoid robotlarni odamga o'xshatishga harakat qilmoqda. Avtonom robotlar haqida ma'lumot qadim zamonlardan beri mavjud bo'lib, ammo bu mavzu bo'yicha tadqiqotlar yigirmanchi asrda boshlangan. Bugungi kunda robototexnika jadal rivojlanayotgan soha. Texnologiya rivojlanib borishi bilan robototexnika ham rivojlanib bormoqda, chunki robototexnika texnologiyalar bilan chambarchas bog'liqdir. Texnologiya rivojlanib borishi bilan tadqiqotlar va ishlab chiqishlar o'zgaradi, shuningdek robotlardan foydalanish o'zgaradi. Robotlar uy sharoitida, biznesda va armiyada qo'llaniladi. Ko'pgina robotlar odamlarga bevosita ta'sir ko'rsatadigan vaziyatlarda, masalan, minalar va bombalarni zararsizlantirishda ishlatiladi.
To'liq avtonom robotlar faqat XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo'ldi. Dastlabki raqamli boshqariladigan dasturlash roboti Unimate edi. Ushbu robot eritish mashinasidan issiq temir qismlarni ko'tarish va yig'ish uchun mo'ljallangan. Bugungi kunda savdo va sanoat robotlari keng tarqalgan. Ushbu robotlar odamlarga qaraganda arzonroq, ixchamroq va mustahkamroq. Ushbu sohada ishlatiladigan ba'zi robotlar iflos, xavfli va odamlar uchun
zerikarli. Robotlar yig'ish, yetkazib berish, yer va kosmik tadqiqotlar, tibbiy operatsiyalar, qurol, laboratoriya tadqiqotlari, xavfsizlik sifatida keng qo'llaniladi.
Hozirgi kunda turli xil muhitda turli xil qo'llaniladigan robotlarning ko'p turlari mavjud. Maqsad va tashqi ko'rinish har xil bo'lsa ham, ularning barchasi tuzilishi jihatidan 3 o'xshashlikka ega:
1-rasm. Robotlarning tuzilish
1) Har bir robotning mexanik asoslari ramkadan tashkil topgan qurilma. Robotning ishlatilish maqsadiga qarab turlicha bo'ladi. Agar robot loy va qum ustida harakatlansa, traktorlardan foydalanish mumkin. Ixtirochining alohida e'tibor qaratiladigan mexanik tomoni robot harakatlanadigan muhitga bog'liq. Robotning shakli uning bajaradigan ish funktsiyasiga bevosita bog'liq.
2) Har bir robot elektr qismlardan iborat. Ushbu qismlar robot tizimlarini to'liq boshqaradi. Zanjir bo'ylab harakatlanadigan robotni olaylik va bu zanjirlarni haydash uchun kuch talab etiladi. Ushbu quvvat elektr energiyasi sifatida keladi, simlardan o'tadi va batareyada saqlanadi. Gaz bilan ishlaydigan mashinalar, shuningdek, gazni qayta ishlash uchun elektr energiyasini talab qiladi. Shu sababli, gaz bilan ishlaydigan vositalar kabi avtoulovlarda ham batareyalar mavjud. Elektr tizimi robot (dvigatel) harakatida o'lchov (issiqlik, tovush, joy va energiya miqdorini aniqlash uchun elektr signallari) va umumiy foydalanish uchun ishlatiladi (robot o'z motorlari va sensorlariga umumiy energiyani bajarish uchun bir oz energiya yuborishi kerak) asosiy operatsiyalar).
3) Barcha robotlar kompyuter kodlari orqali boshqariladi. Xuddi shu algoritm robotning qanday ishlashini ko'rsatadi. Kodni yozgan odam dasturda robot qanday va qachon qaror qabul qilishini va qanday ishlashini yozadi. Mexanik dizayni va konstruktsiyasi tufayli ushbu zanjir bo'ylab harakatlanadigan robot, batareyadan kerakli miqdordagi energiyani simlar orqali yutsa ham, kompyuter dasturisiz harakat qilmaydi. Chunki dastur robotga qachon va qayerda harakat qilish kerakligini aytadi. Dastur robotning asosiy qismidir. Agar robotning mexanik va elektr qismlari mukammal tarzda ishlab chiqilgan bo'lsa-da, ammo yozma dastur yomon bo'lsa, robot ishlay olmaydi va u ishlagan taqdirda ham uning harakati va ishlashi tartibsiz bo'ladi.
2-rasm. Robotlarning asosiy turlari
Robotlarning uchta asosiy turi mavjud: masofadan boshqarish, sun'iy intellekt va gibrid. Masofadan boshqariladigan robotlar buyruqlar to'plamiga ega. Masofadan boshqarish pultidan signal olgandan keyingina buyruqlarni bajaradi. Umuman olganda, odam robotni masofadan boshqarish uchun asbobdan foydalanadi. Sun'iy intellektli robotlar atrof-muhitga tegishli qarorlarni qabul qilishadi. Robot tizimida atrof-muhit omillari va ob'ektlariga turli xil reaktsiyalar qayd etiladi. Sun'iy aqlning o'zi ushbu reaktsiyalarni hisobga oladi va atrof-muhit omillariga ta'sir qiladi. Asosan, sun'iy aql inson tafakkuriga o'xshash bo'lishi yoki taqlid qilishi kerak. Gibrid - bu masofadan boshqarish va sun'iy aqlning kombinatsiyasi.
Xulosa qilib aytganda robototexnika o'quvchiga turli bilim sohalari o'rtasidagi munosabatni idrok etish imkonini beradi, bu esa informatika, matematika, fizika, chizmachilik, tabiiy fanlarni o'qitilishning rivojlanishi bilan texnologiya fanida texnik ijodkorlik orqali muhandislik fikrlashni uzviy bog'lashga yordam beradi.
REFERENCES
1. Grebneva D.M. Proektirovanie soderjaniya kursa «Osnovi robototexnika» dlya studentov pedagogicheskix vuzov // Sovremenniye naukoemkie texnologii. 2015. № 12-2, S.313-316
2. Bolotova, L.S. Sistemi iskusstvennogo intellekta: modeli i texnologii, osnovannie na znaniyax : - M. : Finansi i statistika, 2012. - 664 s
3. Borovskaya, E.V. Osnovi iskusstvennogo intellekta : uchebnoe posobie - M. : Laboratoriya znaniy, 2016. - 130 s.
4. Elektron manzil: http://exujjat.tdpu.uz/exujjat/img/userfiles2/ "Robototexnika".pdf
