CC BY
6
Р.Н. Ьа^ыева
TYFAH ТЕЛЕНЕД УЯУ ЬА^СЫЬЫ
«Гэзиз телебеззец бейек аЪэц менэн кугарыш-ган hop бер вне, мэгэнэле hop бер 1гузе колагы-быззы назлай, йврэгебеззе нурлай, акыл-зикене-беззе уткерлэй.
Мин — телсе. Ьвнэрем, швгвлвм — туган те-лемде вйрэнеу, уныц гузэллеген, 1гуззэренец тэрэн мэгэнэhен асыу, гэзизлеген ацлагау», — шулай я^гайны академик Зиннур Гэзиз улы Ураксин узенец «Телем минец — язмышым» (2002) тип аталган мэкэлэлэр йыйынтыгында.
«^Алтмышынсы йышдар башы ине. Тап шул осорза башкорт теленец мэгэнэлэш 1гуззэре (си-нонимдар) менэн кызына башланым. Язы1усышар-зыщ эдэрзэренэн мидалдар йыйып, бер нисэ мец-лек шэхси картотека тупланым. Шул материал нигезендэ 1966, 1985, 2000 йышдарза «Башкорт теленец синонимдар 1гузлеге» донья курзе, диплом эше ком диссертация яззыш. Бына шунан инде тел тигэн дарьяга сумдым. Гилми хезмэттэр укыган кайын белемемдец кешелек акылы1 туп-лаган гилемдэн ни тиклем 1гай икэненэ твшвнэ барзыш, туган телебеззец вйрэнелмэгэн йунэлеш-тэре асыгклана торзо.
38 йыш эсендэ вс йвззэн ашы1у хезмэт яззыш. Грамматиканыц айырым проблемалары, фразео-логик кузбэйлэнештэр, телдец йэмгиэттэ йэшэйе-ше, кулланылыш влкэлэре... Лэкин бвтэкенэ караганда ла кузлек твзву эшен яратам, низэн баш-лаганмын, шуга йыш-йыш кире кайтам. Свнки кузлек твзву кешене бик тэртип менэн эшлэргэ, тел факттарын алтын бвртвктэре кеуек ентеклэп суплэргэ, шуныц менэн квн до арымай-талмай швгвллэнергэ мэжбур итэ».
Фэн доньякына мэгэнэлэш 1гуззэрзе тикше-реузэн башлап килеп ингэн Зиннур Гэзиз улы артабан фразеология, башкорт теле грамматика-кы, лексикология, лексикография, социолингвистика, ономастика влкэкендэ куп канлы гилми хезмэттэр языш донья тюркологиякында абруй-лы галим булып таныщды1. Уныц тэуге фундамен-таль хезмэттэре [1; 2; 3; 4; 5] фразеология
мэсьэлэкенэ, фразеологик 1гузбэйлэнеш сиктэ-рен билдэлэугэ арналган. Монографик планда тикшереп, галим тоторокло кузбэйлэнештэрзец эске королошон, компоненттарын, образлышыгк тыу?ыр^1у мэсьэлэлэрен, тврки, монгол телдэ-рендэ йэшэгэн бер тврквм фразеологизмдарзыщ килеп сынышындагы уртаклыкгарзы1 асыгклай. Бербер артлы фразеологик 1гузлектэр барлыгкка килэ [6; 7; 8]. Быш ике телле 1гузлектэр твзвлву прин-цибы, баш 1гузгэ алынган фразеологик берэмектэр тулышыны, тоторокло 1гузбэйлэнештэрзец уцыш-лы 1гайланы1уы менэн айыфышка, «Башкорт теленец фразеологик кузлеге» 3 мецдэн артык фразеологик берэмекте уз эсенэ алган иц тулы фразеологик кузлек булып тора. Артабан да галим, дэулэт кимэлендэге куп канлы бурыс-йвклэмэлэр, етэкселек, фэнде ойоштороу эше кеуек яуаплы вазифаларзы башкарыща карамадтан, 1гузлектэр твзву эшен дауам итэ. Башкорт теленец лексик байлыгын барлау, тергезеу, уныц кулланышыш даирэкен артабан кицэйтеу, гвмумэн, башкорт тел гилемен, башкорт мэзэниэтен удтереу йэкэтенэн эйтеп бвтквквз экэмиэткэ эйэ ике томлы «Башкорт теленец 1гузлеге» (1993), «Хэзерге башкорт теленец ацлатмалы кузлеге» (2005), «Баш-кортса-русса 1гузлек» (1996), ике томлыгк «Русса-башкортса кузлек» (2005) кеуек Тарих, тел кэм эзэбиэт институты кузлекселэре твзвгэн фунда-менталь хезмэттэргэ етэкселек итеп кенэ кал-май, твзвусе, мвхэррир эшен дэ намыдлы башка-ра. Быш кузлектэрзец нигезендэ Институттыц 1960-сы йыщцарзан башлап фэнни, эзэби, ижти-маги, публицистик, халык ижады, архив, куль-язма 1тэм бадма сыганактарзан йышышган цитата-лы 1 млн берэмектэн торган картотека ята. Твп кузлек 55 мец баш куззе ала.
Башкорт теле дэулэт статусы алгас, кузлектэргэ булган ихтышж тагы ла арта. Зиннур Гэзиз улы етэклэгэн Тарих, тел 1гэм эзэбиэт институтында пландан тыш та архитектура-твзвлвш, иктисад, социология, экология, сауза Ьб влкэлэр буйынса
Ьа^ыева Рэйсэ Нуриман кыды, филология фэндэре кандидаты, Рэсэй фэндэр академиякы Тарих, тел 1гэм э^эбиэте институты влкэн гилми хе^мэткэре
©Ьазыева Р.Н., 2010
70
P.H. hajbma
терминологии: Ьузлектэр тозоу эше башкарыла. Телсе-галимдыц 1гузлексе буларак куп кос Иалып башкарган был эштэре башкорт лексикография-Ьын, лексикологияИын удтереугэ, милли терми-нологияны байытыуга зур олош индерзе, телден ижтимаги функцияЪын арттырыуга, телмэр куль-тураЬын камиллаштырыуга ныклы ярзам итте.
Тел нескэлектэрен, 1гуз мэгэнэлэрен фэнни ойрэнеу менэн генэ сиклэнеп калманы галим. Гэзит, журнал биттэрендэ донъя кургэн куп hанлы хезмэттэрендэ академик 3.F. Ураксин уяу тел hаксыhы булып кузаллана. Fалимдын торло йылдарза язылган мэкэлэлэрендэ башкорт теле-нен статусы, кулланыу олкэлэре, тел тураhында дэулэт закондары, этнодемография проблемала-ры, туган телде укытыузы пропагандалау, тел та-залыгы, туган телде 1таклау hэм яклау кеуек ак-туаль мэсьэлэлэр яктыртыла. Башкорт теленен дэулэт теле буларак статусы — богонго кондэге актуаль мэсьэлэ. Башкорт теленен кулланылыу олкэhенэ карата 3.F. Ураксин, 1922, 1924-се йыл-гы РКП(б)-ньщ Башкортостан олкэ комитеты Пленумы карарзарын идкэ тошороп, суд, администрация, хужалык органдары, хокумэт идара-лыгы, матбугат, мэктэп, театр, клуб эше кеуек олкэлэрзе мэзэни-агартыу учреждениелары тип билдэлэй. Телде удтереузэ бурыстарзы анык билдэлэу кэрэк, тип белдерэ ул. Башкорт телен (уз телен) белеу — башкорт осон мэжбури генэ тугел, ул унын гражданлык бурысы. Эште ата-эсэнэн, гаилэнэн башлау кэрэк, артабан быны балалар тэрбиэлэу 1тэм укытыу учреждениелары мотлак дауам итергэ тейеш. Килэсэктэ башкорт мэктэптэрендэ башкорт телендэ тулы белем биреу, экренлэп югары укыу йорттарында ла баш-кортса укытыуга ирешеу максатын куйыу кэрэк, тип белдерэ ул куп 1танлы сыгыштарында [9].
Богонго кондэ лэ бик актуаль булган баш-корт теленен диалекттарына карата ла академик Ураксиндын топло фекере билдэле: «"Кай^1 берэузэр тонъяк-конбайыш райондарзагы баш-корттар осон шул диалект телендэ укытыу, яны эзэби тел тозоу тураhында тэкдимдэр индерэ. Лэкин шул кешелэрзен береhе лэ ошо диалект-тын эзэби нормаларын тэкдим иткэне юк эле, шул диалектта дэреслек тозоп караганы юк. Ул эзэби тел ниндэй булыр ине икэн? Был караш-тын топто хата булыуын мордва халкынын 20-се йылдарза бер эзэби тел тозомэй, эрзя hэм мук-шы диалекттарында ике эзэби тел тозоп, уз мил-лэтен тулы ассимиляцияга еткереп барыузары ми-
далында нигезлэп була. Э нинэ hун татар телселэ-ре бер зэ мишэр диалектында эзэби тел тозомэне, ул телдэ укытманылар hэм укытырга ла телэмэ-нелэр? Нинэ сыуаштар тубэн hэм югары диалект-тарында ике эзэби норма эшлэмэне? Телдэрен булгелэмэу был халыктарзы милли берлэштереугэ килтерзе, улар 1тан ягынан да бермэ-бер артты.
Диалект теле, йэгни ерле ^йлэш теле ул гаилэ hэм ябай (гэзэти) аралашыу теле. Ул шул хэлдэ йэшэйэсэк тэ. Шуга баланы мэктэпкэ тик-лем ошо йэнле hойлэy телендэ тэрбиэлэргэ, шуны ойрэтергэ кэрэк. Э мэктэптэ рэсми (эзэби) тел ойрэнелэ, ул телдэ кеше язырга, укырга ойрэнэ, фэндэрзе узлэштерэ» [10].
Fалим Зиннур Ураксин тел законын гэмэлгэ ашырыу буйынса ид киткес зур эштэр башкар-зы. Бер ук вакытта югары укыу йорттары сту-денттары осон дэреслектэр, кулланыу эсбапта-ры яззы. Укытыу эшендэ лэ, белгестэр эзерлэузэ лэ катнашты. Ул телмэр культураhын удтереу, хаталарзы ботороу, туган телден абруйын кутэреу, тел тойгоhо, уга ихтирам тойго^ тэрбиэлэу, радио, телевидение, матбугат теле тураhында топло, урынлы фекерзэрен асык бел-дерэ барзы.
Ысын мэгэнэhендэ кин талантлы шэхес Зиннур Fэзиз улы языусы буларак та танылыу алды. Студент йылдарында ук башкорт эзэбиэтендэ «уймак хикэйэлэр» (Рэми Fарипов исем кушкан яны жанр) авторы булып таныла ул. Кузэтеусэн-леге менэн хайран итерлек языусы кескэй генэ кулэмле хикэйэлэрзэ лэ укыусыны етди уйлан-дырырлык, тэрэн фэhем бирерлек хэл-куренеш-тэрзе hyрэтлэй. Узенен ыксым гына хикэйэлэ-рендэ тормош, эхлак, кеше язмышы, хыянатсы-лык hэм тогролок кеуек мэнгелек проблемалар-зы яктырта. Артабан уймак хикэйэлэрзэн эпик хикэйэ, повесть, романдарга кусэ: «Ьырлы эйэр» (1981), «Тамгалы таш» (1981) хикэйэлэре, «Актау» (2005), «Яугир» (2005), «Мэрмэр бад-кыстар» (2006), «ТуЛа» (2006), «Бакыртау» (2006) повестары, «Карат» (2005; «Вороной», 2010), «Ка-рауанhарай» (2010; «Каравансарай», 2010) роман-дары. Fалимдын тыуыуына 75 йыл тулыуга ар-налган сарала галим Э. Солэймэнов, языусы 3. Ураксиндын ижадын югары баhалап, «уймак хикэйэлэрендэ генэ тугел, унын эпик хикэйэлэ-ренэ лэ, повестарына hэм романдарына ла кулэм йыйнаклыгы, фекер тослого хас. Геройзары ара-hында эзлэнеусэн hэм гилми фекерлэусэнлектэ-ренен куплеге иhэ авторзын узенен дэ ин эуэл
ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2010/4 (50)
ТУБАН ТЕЛЕНЕЦ УЯУ ЬА^СЫЬЫ
71
фэн эИеле булыуынан, Иэр гилми фекерен аргумент менэн ныгыта барырга кунегеуенэн килэ торгандыр», тип билдэлэне. Дейемлэштереп эйткэндэ, я^мышын теленэ, халкына багышла-ган галим, оло шэхес, фэн эшмэкэре, я^ыусы, академик Зиннур Ураксин бар эштэрен дэ намыд менэн башкар^ы, туган телен Тыуган иленэ тин-лэне.
Э^ЭБИЭТ
1. Ураксин З.Г. Фразеологические синонимы в современном башкирском литературном языке: ав-тореф. дис. ... канд. филол. наук. — Уфа, 1966,
2. Ураксин З.Г. Некоторые вопросы сравнительного изучения фразеологии тюркских языков // Тр. Самаркандского унив-та. — Самарканд, 1974. — Вып. 3—4. —С. 54—61.
3. Ураксин З.Г. Фразеология башкирского языка. - М.: Наука, 1975.
4. Взаимодействие русского и тюркских языков в области фразеологии // Вопросы языкознания. — 1981. — № 1. — С. 107—112.
5. Лексикографическая разработка фразеологии тюркских языков // Советская тюркология. — 1981. — № 3. — С. 39—46.
6. Ураксин З.Г., ЙосоповХ.Э., Нэ^ершина Ф.А. Баш-кортса-русса фразеологик Ьудлек. — Вфо, 1973.
7. Ураксин З.Г. Русско-башкирский фразеологический словарь. — М.:Наука, 1989.
8. Башкорт теленец фразеологик Ьузлеге. — Вфо: Китап, 1996.
9. Телем минец — я?мышым. — Вфо, 2002.
10. «Башкорт халкын терге^еу Ьэм удтереу» про-граммаЬында тел Ьэм рухи культура мэсьэлэлэре // Башкортостан укытыусыЬы. — 1996. — № 4.
Ключевые слова: диалект теле, э?эби тел, телсе-галим, тюркология, башкорт теленец дэулэт статусы. Key words: dialect, literary language, linguist, turkology, the official status of Bashkir.
Kaisa N. Khadyeva
THE PROTECTOR OF THE NATIVE LANGUAGE
The article presented analyses the life and scholarly activity of academician of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, Dr.Sc. (Philology) Zinnur G. Uraksin. This outstanding Bashkir scholar is widely known as a major leader and organizer in the humanities. He was also a prominent lexicographer and lexicologist. There are numerous works by Z. Uraksin, around 20 monographs, readers and various dictionaries included. This scholar made substantial contribution to the Turkic and Bashkir science of language. He guided the state programme named 'Revival and development of the Bashkir nation' endorsed by the World Bashkir Nation Congress. The author analyses in depth the scholar's heritage in such fields as Bashkir and Turkic lexicology and various branches of general linguistics
ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2010/4 (50)
