CC BY
39NOBUDGARCHILIKLAR VA SIFATSIZLANISHNI KAMAYTIRISH
CHORALARI
Ismailov, 1F.M. Olimov, 2A.M.Xo'jaqulov
1Toshkent davlat texnika universiteti, 2Qarshi muhandislik-iqtisodiyot institute
Annotatsiya: ushbu maqolada qazib olinadigan foydali qazilmalarningyo'qotish va qashshoqlashuvini kamaytirish choralari haqida ma'lumot berilgan. Kalit so'zlar: tizimli tahlil, nobudgarchilik, sifatsizlanish, optimallashtirish, marksheyder, texnik nazorat bo'lim, ruda, ag'darma, me'yorlashtirish.
MEASURES TO REDUCE DESTRUCTION AND QUALITY 1A.S.
Ismailov, 1F.M. Olimov, 2A.M. Xojaqulov
1Tashkent state technical university, 2Karshi engineering and economics institute
Annotations: This article provides information on measures to reduce losses and impoverishment of extracted minerals.
Key words: system analysis, loss, poor quality, optimization, surveyor, technical control department, ore, dump, standardization.
Foydali qazilmalarning nobudgarchilik va sifatsizlanishiga qarshi kurash davlat ahamiyatiga molik muhim choradir. Tog'-kon sanoati korxonasining geodeziya xizmati geologiya xizmati bilan birgalikda qazib olingan va yer ostida qolib ketgan rudalarning hisobini, shuningdek, nobudgarchiliklar va sifatsizlanishlar hisobini yuritadi, so'ndirilgan zaxiralami korxona balansidan hisobdan chiqarishni rasmiylashtiradi va korxona rahbariyati orqali vazirlikka tasdiqlash uchun normativ va rejalashtirilgan nobudgarchiliklar va sifatsizlanish loyihasini kiritadi.
Shaxta-marksheyderlar bo'limi to'xtash joylari va boshqa barcha konlarni va ruda chiqindilarini tizimli tekshirishni amalga oshiradi, yangilarini tuzadi va kon ishlari bo'yicha ilgari tuzilgan ish rejalarini muntazam ravishda to'ldiradi.
Geologiya bo'limi kon ishlarining tizimli geologik hujjatlarini olib boradi va massivdagi ruda va tog' jinslarini sinovdan o'tkazadi, texnik nazorat bo'limi bilan birgalikda qazilgan tog' jinslarini sinovdan o'tkazadi. Shuningdek, geologiya bo'limi rudaning namligi va hajm og'irligini aniqlash uchun namunalar oladi va namuna olish natijalariga ko'ra ruda tanasi massividagi, singan ruda massasidagi va asosiy jinslardagi rudaga kiradigan foydali komponentlarning o'rtacha miqdorini hisoblab chiqadi.
Texnik nazorat bo'limi (TNB) qayta ishlash zavodiga yoki metallurgiya zavodiga qayta ishlash uchun yuborilgan ruda massasini tizimli tortish va sinovdan o'tkazadi. Ushbu bo'lim ag'darmalarda saqlanadigan kambag'al rudalarni sinovdan o'tkazadi, shuningdek, to'ldirish materiali sifatida ishlatiladigan tog' jinslari va tog' jinslarini sinovdan o'tkazadi. Har oyning oxirida sifat nazorati bo'limi tomonidan qazib olingan va qayta ishlangan rudaning hisobot davri uchun miqdori va uning o'rtacha tarkibi tog'-kon massasini kundalik hisobga olish va sinovdan o'tkazish
ma'lumotlari asosida aniqlanadi. Korxonaning bosh geologi ishi ma'lumotga ega bo'lishi kerak.
Korxonaning kimyo laboratoriyasi quduq namunalarini, ruda massasini, kambag'al ruda va tog' jinslarini tijorat sinovidan o'tkazish namunalarini, qayta ishlash va metallurgiya kombinatlarida rudani qayta ishlash mahsulotlarini o'z vaqtida kimyoviy tahlil qilish imkonini beradi. Kimyoviy laboratoriya rudaning namligi va massa zichligini ham aniqlaydi.
Kon boshqarmasi va korxonaning geologiya-marksheyderlik xizmati konning kon nazorati bilan birgalikda rudaning nobudgarchiliklari va sifatsizlanishini har tomonlama tahlil qiladi, ularning sabablarini aniqlaydi va ularni bartaraf etish chora-tadbirlarini rejalashtiradi.
Ruda yo'qotilishini kamaytirish uchun rudalarni saralash, yuklash va tashish ustidan kon nazorati orqali tizimli nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Kon nazorati, shuningdek, rudalarni yuklash ustidan tizimli nazoratni ta'minlashi, tashish paytida nobudgarchiliklarga yo'l qo'ymaslik uchun yuklanadigan kuzovlarni ortiqcha yuklash va qayta yuklash va ularning tanasida bo'shliqlar mavjudligini oldini olishi shart.
Shu bilan birga, korxonalarning geologik-kon nazorati ruda tanasining aloqaga yaqin qismlaridan rudani maksimal darajada qazib olish, tarmoq bo'lgan lahimlarda yupqa ruda tanachalari qolib ketishining oldini olish uchun imkon qadar ko'proq choralar ko'rishi lozim. Asosiy ruda tanasidan, asosga va lahim shiftiga, burchaklarida va yon tomonlariga qoldiriladigan rudalarni qazib olishda eng kam miqdordagi ruda qolib ketishini ta'minlash.
Nobudgarchiliklarga qarshi kurashish uchun boyitish fabrikalari va metallurgiya kombinatlarida rudalarni qayta ishlash texnologiyasini doimiy ravishda takomillashtirish, rudalarni boyitish va metallurgiya yo'li bilan qayta ishlashda nafaqat asosiy, balki unga yuldosh bo'ladigan foydali komponentlarni olishni ham ko'paytirish zarur.
Yuqoridagi chora-tadbirlar bilan bir qatorda, foydali qazilmalar nobudgarchiligini kamaytirish uchun quyidagilar zarur:
- sifatsiz rudalarni maxsus ag'darmalarda saqlashni tashkil etish;
- kontaktga yaqin hududlardagi sifatsizlangan rudalarni boyitish, ayrim hollarda sifatsiz rudalarni xalq xo'jaligi ehtiyojlari uchun ishlatish uchun zaxira quvvatlarini ishga tushirish va boyitish fabrikalarida yangi quvvatlarni yaratish;
- boyitish zavodlari qoldiqlari va metallurgiya korxonalari changlaridan asosiy va qo'shimcha komponentlarni ajratib olish uchun foydalanish;
- konlarni o'zlashtirish tizimlarini va tog'-kon ishlarini tashkil etishni doimiy ravishda ratsionalizatsiya qilish, bu operatsiyalarni imkon qadar mexanizatsiyalash.
Rudaning sifatsizlanish miqdorini kamaytirish uchun quyidagilar zarur:
- yer osti usulda qazib olishda ehtiyotkorlik bilan tanlash;
- qazish maydonchasini qayta to'ldirish uchun yuborilgan ruda bilan tog' jinslari aralashishiga yo'l qo'ymaslik, qazish kameralari va bloklaridagi pol qoplamalarining mumkin bo'lgan buzilishlariga yo'l qo'ymaslik;
- ruda bilan birga tog' jinslarining singib ketishining oldini ularning kontaktlari aniq bo'lmagan konlarda ruda tanasining kontaktga yaqin qismlarini portlatish-teshish sinovini o'tkazish;
- yupqa ruda tomirlari (masalan, nodir metallar konlari) va qalin ruda tanalaridagi ensiz maydonlarni tanlab qazish ishlarini bajarish.
Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi rudaning nobudgarchiligi va sifatsizlanishini kamaytirish, qora, rangli va nodir metallar ishlab chiqarishni ko'paytirish, konchilik korxonasining texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini yaxshilash imkonini beradi.
Кончилик корхонаси махсулотининг таннархига ва олинадиган фойда микдорига рудани казиб олишда сифатсизланиш даражаси катта таъсир этади, шунинг учун сифатсизланиш сабабларини мукаммал урганиб, уларни камайтириш кончилик корхонасининг иктисодий самарадорлигини оширишнинг асосий шартларидан биридир.
Qаtlаmni «tаbаqа-qаtlаm» vаriаntidа qаzish tехnоlоgiyasi hоzirgi vаqtdа tаjribа tаriqаsidа MDH mаmlаkаtlаridа (Qаrаg'аndа, Yuqоri Mаriаnnа kаbi ko'mir hаvzаlаridа) qo'lknib ijоbiy nаtijаlаrgа erishilmоqdа. Ushbu qаzish tizimi qаtоr аfzаlliklаrgа egа. Shu bilan bir qatorda qayta texnologik jihozlash uchun katta xarajat talab qilishi va sifatsizlanish darajasining yuqori bo'lishi kabi kamchiliklar ham mavjudligi bu qazish texnologiyasi va tizimni qo'llash imkonini cheklaydi.
Ko'pgina rudniklardagi texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarning pastligining asosiy sababi qazib olish tizimini tanlashda, ularni homashyo bazasidan foydalanishda, qazib chiqarish, boyitish jarayonlarida va metallurgiya bosqichida uning kompleks ta'sirini hisobga olmaganligidadir. Shu bilan birga bu masalani yochishda yo'l qo'yilgan kichik uslubiy xatolar ham katta iqtisodiy zarar keltirishi mumkin. Shuning uchun ham keying boblarda "Дехконобод калий угитлар заводи" МЧЖ Тепакутон тог-кон мажмуасидаги hisoblashlardagi xatoliklarni ham ko'rib chiqish kerakligidan dalolat beradi.
Kon ishlarining tobora chuqurlashib borishi bilan bir qatorda texnologik vaziyat ancha murakkablashib kon bosimi kuchayib borishi ship jinslarini va lahimlar turg'unligini ta'minlovchi rudali seliklarda balans zahirani yo'qotilish darajasini ortib borishiga olib keladi. Kon ishlarining chuqurlashishi qatlamdagi ruda sifatining ham pasayishiga olib keladi. Shuning uchun qoldiriladigan seliklarning optimal o'lchamlarini aniqlash va amaliyotga joriy qilish orqaligina biz nobudgarchilikni kamaytirish imkoniga ega bo'lamiz.
Казиб олиш тизимини танлаш усуллари шуни курсатадики, узи-юрар курилмалар билан камера-устунли казиб олиш тизимида нобудгарчилик микдори 25-60% ни, сифатсизланиш микдори эса 5-15% ни ташкил килиши мумкин. Агар "Дехконобод калий угитлар заводи" МЧЖ Тепакутон тог-кон мажмуасидаги кон-техник ва гидрогеологик омиллар таъсири паст булса 56% нобудгарчиликни 25% гача тушуриш мумкин экан.
Qazib olingan bo'shliqni to'ldirib qazib olish turkum qazib olish tizimlari yuqori xarajatliligi bilan xarakterlanadi, lekin miqdor yo'qotilishi va rudani sifatsizlanish darajasi ancha past bo'ladi. Bu turkumdagi qazib olish tizimlari ham nobudgarchilik va sifatsizlanish darajasini kamaytirish maqsadida bir qator konlarda
qo'llanilmoqda. Asosan rangli metallarning qimmatbaho rudalarini, yuqori sifatli temir rudalarini, nodir va radioaktiv metallarni o'zlashtirishda ushbu turkumdagi qazib olish tizimlaridan foydalaniladi.
Muayyan sharoitlar uchun qazib olish tizimlarini tanlash va ularni har tomonlama asoslash muhim ahamiyatga ega. "Дехконобод калий угитлар заводи" МЧЖ Тепакутон тог-кон мажмуасидаги казиб олиш тизими хам геологик шароитга мос холда танланган, аммо нобудгарчилик ва сифатсизланиш даражаларининг юкорилиги хозиргача асосланмаган.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Соловьев В.А, Аптуков В.Н, Чернопазов Д.С, Секунцов А.И. и др. Аспекты повышения эффективности разработки Верхнекамского калийного месторождения// Акционерное общество «ВНИИ галургии» Новосибирск "Наука" 2019. с. 17-18.
2. Методическое руководство по ведению горных работ на рудниках ОАО «Силвинит». Новосибирск: Наука, 2011. 487 с.
3. Смолдырев А.Е., Технология и механизация закладочных работ. М.: Недра, 1974. 61 с.
