CC BY
16NIKOH VA OILA BO'YICHA SOVET QONUNCHILIGINI AMALGA OSHIRISH VA QOZI SUDLARI MASALASI
Xurshida Djumavaevna Tillaxodjaeva
trhurshida@bk.ru
Islom Karimov nomli Toshkent davlat texnika universiteti
Annotasiya: Ushbu maqolada sovet hokimiyatining ilk davrida Turkistonda nikoh va oila qonunchiligini joriy etilishi hamda sovet hukumati o'zining dastlabki farmonlari bilan diniy muassasalarni nikohni tuzish va bekor qilishni huquqiy tartibga solish kabi ishlardan ozod qilishi to'g'risida batafsil bayon etiladi. Biroq bu juda murakkab jarayon bo'lib, ushbu ishlarda qonuniy choralar ko'rilishiga sabab bo'ladi. Chunki ruhoniylar o'zlarining avvalgi mavqei va imtiyozlarini tiklash uchun har tomonlama harakat qilishar va bunda mahalliy xalq noroziligidan ham foydalanishga urinar edilar.
Kalit so'zlari: Turkiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligi, Sovetlar Ijroiya qo'mitalari, cherkov, dekret, fuqarolar urushi, RSFSR Umumrossiya Markaziy Ijroiya Qo'mitasi, shariat va odat, kozi, biy, Adliya Komissarligi.
IMPLEMENTATION OF SOVIET LEGISLATION ON MARRIAGE AND FAMILYAND THE ISSUE OF JUDGES
Khurshida Djumavaevna Tillakhodjaeva
trhurshida@bk.ru
Tashkent State Technical University named after Islam Karimov
Abstract: This article details the introduction of marriage and family law in Turkestan during the early years of Soviet rule, and the Soviet government's early decrees exempting religious institutions from legal regulation of marriage and annulment. However, this is a very complex process, leading to legal action in these cases. Because the priests did their best to restore their former position and privileges, and in doing so tried to take advantage of the protests of the local people.
Keywords: Turkestan People's Commissariat of Internal Affairs, Soviet Executive Committees, Church, Decree, Civil War, All-Russian Central Executive Committee of the RSFSR, Sharia and custom, kozi, biy, Commissariat of Justice.
Ma'lumki, sovet hukumati o'zining dastlabki farmonlari bilan diniy muassasalarni nikohni tuzish va bekor qilishni huquqiy tartibga solishdan, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etishdan chiqarib tashladi. Biroq, bu juda murakkab
I icclT^^^^H 498 http://oac.dsmi-qf.uz/
jarayon edi, chunki ruhoniylar o'zlarining avvalgi mavqeyi va imtiyozlarini tiklash uchun har tomonlama harakat qilishdi. U Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida, fuqarolar urushi va bosmachilik davrida alohida qarshilik ko'rsatdi. Mulla va ulamolarning ta'siri ostida Turkiston Ichki Ishlar Komissarligiga fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etishni Qozi va Biy sudlari vakolatiga o'tkazish to'g'risida arizalar tusha boshladi. 1922-yil iyul oyida Toshkentda bo'lib o'tgan adliya xodimlarining birinchi qurultoyida "Aholini ro'yxatga olish bo'limida nikoh va ajralishlarni qayd etishning qiyinchilik tug'dirayotgani to'g'risida"gi maxsus axboroti eshitiladi.
Ushbu masala bo'yicha qabul qilingan qarorda qurultoy Adliya Xalq Komissarligiga nikoh va ajralish to'g'risidagi ishlarni to'liq qozilar ixtiyoriga o'tkazish iltimosi bilan murojaat qiladilar.
Ayniqsa, Turkistonning tub aholisi orasida keng tarqalgan diniy nikohlar va ajralishlarga qarshi kurashning muvaffaqiyati ko'p jihatdan FHDYo bo'limlarining o'z vaqtida tashkil etilishi va to'g'ri faoliyat yuritishiga bog'liq edi. Shuning uchun bu yillarda Turkistonda fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo'limlarining tashkil etilishi va to'g'ri faoliyatiga alohida e'tibor berildi.
1921-yil 14-yanvarda Turkiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligi 11-sonli farmoyish loyihasini chiqarib, u viloyat, shahar, qishloq va oul inqilobiy qo'mitalari va Sovetlar Ijroiya qo'mitalariga u yoki bu sabablarga ko'ra hali topilmagan joylarda, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo'limlarini zudlik bilan ochish choralarini ko'rishni taklif qildi. Respublikada ro'yhatga olishni to'g'ri tashkil etish, aholi tomonidan tug'ilish va o'limning barcha holatlarini qayd etish majburiyatini so'zsiz bajarish maqsadida chiqarilgan ushbu buyruq o'z vaqtida juda dolzarb edi. Ammo unda qonunning ba'zi talablarini buzilishi ham bor edi, chunki u cherkov muassasalarini diniy guruhlar ro'yxatga olingan nusxalarini nazorat qilish uchun topshirishga majbur qildi. Adliya xalq komissarligi ta'kidlaganidek, buyruqning bu talabi cherkovni davlatdan ajratish to'g'risidagi dekretga zid edi, chunki ichki ishlar komissarligi diniy jamiyatlarning kitoblarini tekshirish holatining o'zi, bunday qonunlarning huquqiy ahamiyatini tan olgandek tuyuldi.
1921-yil 31-dekabrda Turkiston hukumatining 184-sonli qarori bilan Turkiston hududida RSFSR Umumrossiya Markaziy Ijroiya Qo'mitasining 1921-yil 27-sentabrdagi "Nikohni bekor qilish ishlarni e'lon qilish tartibini o'zgartirish, familiyani, vasiylikni, ijtimoiy ta'minotni o'zgartirish, bedarak yo'qolganlik va yuqorida ko'rsatilgan harakatlarni amalga oshiruvchi organlarning nomlarini o'zgartirish to'g'risidagf'gi1 dekreti kuchga kirdi.
Ushbu farmonda nikohdan ajralish to'g'risidagi ishlar bo'yicha ish yuritishni
1 Сборник декретов и постановлений правительства Туркестанской республики за 1923 г. Ноябрь-декабрь.стр32.
Пмта^^Н ^99 http://oac.dsmi-qf.uz/
takomillashtiruvchi bir qator muhim normalar mavjud edi. U 1918 yilgi Kodeksga yangi moddalarni kiritib, sudlanuvchini sudga chaqirish tartibini batafsil tartibga soldi.
Turkiston davlat tuzilishi va sovet sudi tarixi tadqiqotchilari Turkiston o'ikasi Xalq Komissarlari Kengashining 1917-yil 12-dekabrdagi buyrug'ini birdek baholaydilar. Ba'zilar bu farmoyishni mustaqil qonun deb hisoblasa2 , boshqalari bu fikrga e'tiroz bildirib, 1917-yil 12-dekabrdagi buyruq 1-sonli sud to'g'risidagi dekret asosida chiqarilgan deb da'vo qiladilar, shuning uchun Turkistonda eski sudlarning tugatilishi bu farmoyishning chiqarilishidan emas, balki 1-sonli sud to'g'risidagi dekret bilan boshlanadi.
Xuddi shu yillarda aniq ishlarni hal qilishda shariat va odat me'yorlariga amal qilgan eski qozi va biy sudlarini tugatish choralari ko'rildi.
Turkiston ishchi-dexqon partiyasi musulmon tashkilotlarining 1919-yil may oyida bo'lib o'tgan 1-hududiy konferensiyasida qozi va biylar sudlarini tugatish masalasi muhokama qilindi. Konferensiya bu masala bo'yicha "Asta-sekin qozi va biylarning musulmon sudlarini qayta tashkil etishni boshlash, ularni yakka xalq sudlari bilan almashtirish, ya'ni kollegiallik va saylanishni joriy etish, bu mansabdor shaxslar foydasiga har qanday yig'imlarni bekor qilish 3" to'g'risida qaror qabul qildi.
Biroz vaqt o'tgach, 1922-yil 23-dekabrda Turkiston Markaziy Ijroiya Qo'mitasi va Xalq Komissarlari Sovetining 167-sonli dekreti bilan yangi "Turkiston Respublikasida qozi va biy sudlari to'g'risidagi nizom 4" tasdiqlandi. Bundan tashqari, 1923-yil 6-yanvarda Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining "Farg'ona viloyatidagi biylar sudi to'g'risida5"gi 3-sonli farmoni chiqdi, unga ko'ra Farg'ona viloyatining qirg'izlar yashaydigan tumanlarida ovul jamiyatlari hukmlariga asoslangan, biy sudlari tashkil etilishi mumkin edi,
O'sha davrdagi tub aholining mahalliy hayoti, tili va madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarurati tufayli qozi va biy sudlarining vaqtincha saqlanib qolinishi tarixiy jihatdan asosli bo'lgan. Hatto aytish mumkinki, qozi va biy sudlarining mavjudligi mehnatkashlarning sinfiy ongining o'sishida ma'lum rol o'ynagan. Sovet hokimiyati mustahkamlanib, yangi, proletar xalq sudlari faoliyati takomillashgan sari, ular ikkinchisining qozi sudlaridan ustunligiga tobora ko'proq ishonch hosil qila boshladilar va shuning uchun ko'pincha bahsli masalalarni adolatli hal qilish uchun qozilarga emas, balki sovet xalq sudlariga murojaat qilishdi. Bu yillarda ajrashish holatlarida qozi sudlariga emas, balki Sovet xalq sudlariga ixtiyoriy murojaat qilish holatlari ayniqsa tez-tez kuzatildi. Bir necha oylar davomida qozi
2 А.Х.Расулиев.Создание и развитие советского суда в Узбекистане.Ташкент,1957.стр40.
3 СССР МДА,ф 1318,о-1,д-636б,43в.
4 Сборник важнейших декретов, постановлений и распоряжений правительства ТССР за 1917-1922гг.стр 127128.
5 Сборник важнейших декретов, постановлений и распоряжений правительства ТССР за 1923г.Ташкент 1923г.стр144.
Пмта^^Н ^00 http://oac.dsmi-qf.uz/
yoki biy bilan ajrashish masalasida muvaffaqiyatsizlikka uchragan ayollar, sovet sudlariga murojaat qilishning afzalligini aniq tushuna boshladilar, sudlar esa mehnatkash ayolning huquq va manfaatlarini izchil va oxirigacha himoya qildi. Keling, o'rganilayotgan davrga xos bo'lgan son-sanoqsiz misollardan birini keltiraylik, bu, bir tomondan, ayollarning o'z fuqarolik huquqlaridan xabardorligidan, ikkinchi tomondan, sovet sudining doimiy ravishda aholi orasida o'sib borayotgan nufuzidan dalolat beradi.
1922 yil dekabr oyida Sulaymonxo'ja Tursunxo'jaev Toshkent shahrining Shayxontovr qismi qozisiga fuqaro Salamat-bibi Yusufxo'jaeva bilan ajrashish to'g'risida ariza bilan murojaat qiladi. Ammo ikkinchisi, qozi sudida ajrashmoqchi emasligini qat'iy ma'lum qildi va "adolatli sud" sifatida sovet sudiga murojaat qilishni qat'iy talab qildi. Qozi esa uning qa'tiy iltimosini qondirishga majbur bo'ldi .
Bunday ishlar qanchalik keng tarqalganligi, Turkiston Muxtor Sovet Sosialistik Respublikasi Adliya Xalq Komissarligining hisobotlaridan birida, bir tomon ishni xalq sudiga topshirish istagini bildirgan holatlar haqida gapirilgan. Bu talab doimo eng kambag'al tomondan, ajralish holatlarida esa - xotin tomondan keladi.
1919 yil mart oyida bo'lib o'tgan Turkiston Sovetlarining Favqulodda VII qurultoyida, mahalliy aholi xalq sudining yordamiga murojaat qila boshlagani, hozirda Adliya Komissarligi ko'plab musulmon bayonotlari bilan to'lib ketganligi ta'kidlangan. Aytish joizki, allaqachon Adliya xalq komissarligining 1921 yilgi hisobotida respublikada "musulmonlar o'rtasida taloq berish tamoyili shariat va odat talabiga ko'ra emas, balki ajralish to'g'risidagi dekretga muvofiq amalga oshirilganligi ta'kidlangan edi6".
Biroq, ajralish erkinligi hayotda har doim ham to'g'ri qo'llanilmagan, ma'lum huquqbuzarliklar, suiiste'molliklar va cheklovlar mavjud edi.
Ko'rib chiqilayotgan davr arxiv materiallari shuni ko'rsatadiki, masalan, oilani mustahkamlash va yangi asosda barpo etish maqsadida o'rnatilgan ajralish erkinligidan aholining eng konservativ, qoloq qismi ayollarni ajralish niqobi ostida sotib olish va sotish uchun foydalangan. Shu maqsadda, yaqin qarindoshlari ayolning soddaligi va nodonligidan foydalanib, uni yangi qalin evaziga sotish uchun taloq talab qilishga majbur qilganlar. Ko'pincha kambag'allarning xotinlariga ta'sir o'tkazganlar. O'sha ayolni qarindoshlari tomonidan arzimagan vaqt ichida ikki-uch marta qayta sotish holatlari uchrab turgan. Matbuotda Farg'ona viloyatida, masalan, 1921—23-yillarda ayollarning qalin narxi ayniqsa arzon bo'lganligi haqida xabar berilgan7 .
Turkiston Adliya Komissarligi 1922-yil 31-dekabrdagi 81-sonli farmoyishi bilan barcha sud muassasalariga nikoh-oila munosabatlaridan kelib chiqadigan huquqlarni
6 УзССР МДА Ф.Р-38.О-2,д-119,89в.
7 «Правда Востока» 8 марта1925г. №54.
501
http://oac.dsmi-qf.uz/
ko'rib chiqishda "Fuqarolik holati to'g'risidagi, nikoh, oila va vasiylik to'g'risida "gi qonunlarga qat'iy rioya etishga, hech qanday holatda Sovet qonunchiligi normalariga zid bo'lgan yoki bekor qiladigan shariat qonunlarini qo'llamaslikni buyurdi.
Bu yillarda sovet adliya organlari tomonidan ayollar huquqlarini himoya qilishda qabul qilingan sud qarorlarining ahamiyatini ortiqcha baholash qiyin. Bunday qarorlarning har biri mahalliy aholi ongida, qarashlarida keskin, ba'zan og'riqli, lekin doimo foydali inqilobga hissa qo'shdi, ayollarga jamiyatning teng huquqli va munosib a'zosi sifatida chuqur hurmatni kuchaytirdi.
Ko'rib chiqilayotgan davrda Adliya Xalq Komissarligi ajrashish to'g'risidagi farmonning e'lon qilinishi munosabati bilan o'z-o'zidan halokatning o'ta shiddatli jarayonini boshdan kechirayotgan qirg'iz oilasining evolyusiyasi bilan qiziqdi.
Ajralish erkinligining o'rnatilishi bilan qirg'izlar o'rtasida nikohlarning buzilishi ommaviy tus oldi.
Foydalangan adabiyotlar
1. UzSSR MDA F.R-25,o-1,d-617,2-1v.
2. Sbornik dekretov i postanovleniy pravitel'stva Turkestanskoy respubliki za 1923 g. Noyabr'-dekabr'.str3 2.
3. A.X.Rasuliev.Sozdanie i razvitie sovetskogo suda v Uzbekistane. Tashkent, 1957. str40.
4. SSSR MDA,f 1318,o-1 ,d-636b,43v.
5. Sbornik vajneyshix dekretov, postanovleniy i rasporyajeniy pravitel'stva TSSR za 1917-1922gg.str 127-128.
6. Sbornik vajneyshix dekretov, postanovleniy i rasporyajeniy pravitel'stva TSSR za 1923g.Tashkent 1923g.str144.
7. UzSSR MDA F.R-366,o-1,d-109,384v.
8. UzSSR MDA F.R-38.O-2,d-119,89v.
9. «Pravda Vostoka» 8 marta1925g. №54.
502
http://oac.dsmi-qf.uz/
