Научная статья на тему 'НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН САҚЛАШБОП ОЛМА НАВЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН САҚЛАШБОП ОЛМА НАВЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
127
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
яблоко / сорта яблок / показатели качества / способы хранения / естественное / искусственное / относительная влажность / температура / содержание сухого вещества / твердость / урожайность. / apple / apple varieties / quality indicators / storage methods / natural / artificial / relative humidity / temperature / dry matter content / hardness / yield.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Султон Шарипов, Актам Азизов

В данной статье представлена информация об изучении и анализе сортов яблок, выращиваемых фермерами и частными предпринимателями в Янгикурганском районе Наманганской области, изучаемые площади яблоневых садов, высоте, качестве и химическом составе яблок, хранящихся в естественной, неконтролируемой среде.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Султон Шарипов, Актам Азизов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article provides information on the study and analysis of apple varieties grown by farmers and private entrepreneurs in Yangikurgan district of Namangan region, the area of apple orchards, altitude, quality and chemical composition of apples stored in a natural, uncontrolled environment.

Текст научной работы на тему «НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН САҚЛАШБОП ОЛМА НАВЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

УУТ: 634,11+664,8 ТАДЦИЦОТ

НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЩЛИМ ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН САЦЛАШБОП ОЛМА НАВЛАРИ

ТА^ЛИЛИ

Султон ШАРИПОВ,

докторант, Актам АЗИЗОВ,

профессор,

Тошкент давлат аграруниверситеты.

Аннотация. В данной статье представлена информация об изучении и анализе сортов яблок, выращиваемых фермерами и частными предпринимателями в Янгикурганском районе Наманганской области, изучаемые площади яблоневых садов, высоте, качестве и химическом составе яблок, хранящихся в естественной, неконтролируемой среде.

Ключевые слова: яблоко, сорта яблок, показатели качества, способы хранения, естественное, искусственное, относительная влажность, температура, содержание сухого вещества, твердость,урожайность.

Annotation. This article provides information on the study and analysis o>i apple varieties grown by farmers and private entrepreneurs in Yangikurgan district of Namangan region, the area of apple orchards, altitude, quality and chemical composition of apples stored in a natural, uncontrolled en-ir onment

Key words: apple, apple varieties, quality indicators, storage methods, natural, artificial, relative humidity, temperature, dry matter content, hardness,yield.

Кириш. Сунги йилларда республикамизда утказилаётган кенг камровли ислохотлар олиб борилмокда. Бугун мева ва сабзавот махсулотла^ни, жумладан, олма меваларини етиштириш хажми ва ялпи хосили ортиши билан уларни ю;ори сифатли ва нес-нобуд килмасдан истеъмолчиларга етказиш долзарб масала булиб бормокда.

Статистик маълумотларга кура, бугунги кунда республикамизда етиштирилаётган мевалар май-донига нисбатан, олма боглари хажм жихатидан етакчи уринларни эгаллади. Узбекистонда 261,8 минг гектар бог майдонларидан 120,5 минг гекта-рини уруглик мевазорлар ташкил этади. Шунинг 95 фоизи олмазор боглардир. Бу дегани мамлакатдаги богларнинг тахминан 44 фоизини олмазорлар ташкил этади. Олма дарахтларининг кенг таркалганлиги унинг турли тупро; ва и;лим шароитларига мос-лашувчанлиги, чидамлилиги, хосилдорлигини куп йиллар давомида саклаб колиши, мевасининг фой-далилиги ва товар махсулоти сифатидаги тижорий киймати билан изохланади [2].

Бу боради, Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Цишло; хужалигини ривожланти-ришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган старе-гиясини тасди;лаш тугрисида"ги ПФ-5853-сонли ва Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 11 январдаги "Наманган вилоятининг Косонсой,

Чортон, ва Янгикургон туманларида мева-сабзавот-чилик ва узумчиликни ривожлантириш чора-тад-бирлари тугрисидаги" П^-4941-сонли карорларида мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари белгилаб бе-рилган [1].

Маълумки, етиштирилаётган олма мевалари етиштириш муддатларига караб, уч мавсум-га ажратиш мумкин: эрта пишар, урта ва кеч пишар навлар. Эрта пишар навларнинг ассо-сан тузилиши ва кимёвий таркибидан келиб чикиб, янги узилган холда ички бозорга чикариш ёки экспорт килиш мумкин. Урта пишар нав-лар асосан янги узилган ёки чукур кайта ишлашга режалаштирилган навлар хисобланади. Олманинг кечки навлари эса асосан саклаш оркали кейинги истеъмолчиларга етказишга асосланган булади.

Шу билан бирга, таъкидлаб утиш жоизки, ахолини мавсум давомида янги узилган (сархил) мевалар билан таъминлаш максадида, республикамизда етиштирилаётган олма навларининг катта кисми кеч пишар олма навларига тугри келади. Кеч пишар олма навларини истеъмолчиларга етказишни оптимал усулларидан бири бу саклаш жараёни хисобланади. Шунингдек, саклаш жараёни асосан икки, табий ва сунъий совутиш омборларида олиб борилади. Бу усулларнинг иккаласини хам уз камчилик ва афзал-ликлари мавжуд. Аммо ахоли сонини ортиб бориши

MAXSUS SON [1] 2021 AGRO INFORM

43

ва махсулот сифат курсаткичларига бозор талабла-рини жиддийлашиши сабабли олма меваларини замонавий совитилган омборларда саклаш бугунги кун талаби хисобланади.

Урганилган адабиётлар ва илмий маколалар тахлили шуни курсатадики, бугунги кунда республи-камизда етиштирилаётган олма меваларини териб олиш ва совутгичили омборхоналарда саклаш билан богли; илмий тад;и;от натижалари етарлича эмас.

Тадкикот услублари ва материаллари. Биз томонимиздан олиб борилаётган тад;и;отлар вази-фаларидан бири, республикамизда олма меваларини етиштириш буйича катта тажрибаларга эга булган

Наманган вилоятининг Янгикургон туманида етиш-тирилаётган олма навларини урганиш ва тахлил килиш билан богли;.

Илмий тад;и;от ишлари жорий йилнинг12-14 март кунларида утказилган булиб, ишнинг ма;сади Наманган вилояти шароитида мавжуд илмий тад;и;от объектлари сифатида танлаб олинган ва богдорчиликка ихтисослашган олма етиштирувчи ва олма меваларини саклаш билан шугулланувчи фермер хужаликлар хамда хусусий тадбиркорлар билан учрашиб олма навлари холатини тахлил килишдан иборат. Ташрифимиз давомида Янгикургон тумани "Нанай" кишло; фукоралар йигини "Нанай" кишлоги

1-жадвал.

Наманган вилояти Янгикртон туманида етиштирилаётган олма навлари ва уларнинг холати.

"Нанай" КфЙ "Шермирза, Мухаммадкодир, Муроджон" номли фермер хужалиги олма боFлари

№ Олма навлари "Стар кримсон" "Голден делешес" "Ренет Сими-ренко" "Бойкен"

1 Худудни денгиз сатхидан баландлиги м. 1151

2 Мавжуд олма богларини майдони, га 7 5 4 8

3 Олма богларини хосилдорлиги, тонна 13 12 10 15

лма дар.хтларининг холати

4 Касалликларга чалинганлиги Каса:л>к.а чалинмаган Касалликка чалинмаган Касалликка чалинмаган Касалликка чалинмаган

5 Шакл берилганлиги Шакл берилган Шакл берилган Шакл берилган Шакл берилган

6 Олма дарахтни навларининг холати иним даврида Тиним даврида Тиним даврида Тиним даврида

"Зарбдор" КфЙ "Лукмонов Хакимхон" номли фермер хужалиги олма боглари

1 Олма навлари "Стар кримсон" "Голден делешес" "Ренет Сими-ренко" "Бойкен"

2 Худудни денгиз сатхидан баландлиги, м 922

3 Мавжуд олма богларини майдони, га 8 4 6 7

4 Олма богларини хосилдорлиги, тонна 13 12 10 15

5 Касалликларга чалинганлиги Касалликка чалинмаган Касалликка чалинмаган Касалликка чалинмаган Касалликка чалинмаган

6 Шакл берилганлиги Шакл берилган Шакл берилган Шакл берилган Шакл берилган

7 Олма дарахтни навларининг холати Тиним даврида Тиним даврида Тиним даврида Тиним даврида

ахолиси асосан богдорчилик ва кисман чорвачилик билан шугулланиб келишлари аникланди.

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси. Биз то-монимиздан ушбу худудда жойлашган "Шермирза, Мухаммадкодир, Муроджон" номли ва "Лукмонов Хакимхон" фермер хужаликларида булиб, мавжуд олма боглари урганилди.

Ю;орида келтирилган расмлардан куриниб ту-рибдики, утказилган тадкикотларимиз даврида олма боглари хали тиним даврида эканлиги маълум булди.

Жадвалда келтирилган маълумотлардан ани;ланишича, Янгикургон туманининг "Нанай" Кишлогидаги "Шермирза, Мухаммадкодир, Муроджон" номли фермер хужалиги олма боглари жойлаш-

ган худуд денгиз сатхидан 1151 метр баландликда жойлашган булиб, олма богларининг умумий гектари навларига караб, 4 га дан 8 га гача, хосилдорлиги, гектарига 10-15 тоннагача, дарахтлар согломлиги буйича, касалланмаганлиги, шакл берилганлиги, шу-нингдек, олма дарахтларининг барча навлари кишки тиним даврида эканлиги аникланди (1-жадвал).

Бундан таш;ари, бизнинг ушбу худуддаги олма навларининг йил давомида об-хаво ва иклим шароитлари билан богли; саволимизга фермер хужалиги ва богбон мутахассислари томонидан сунгги йилларда май, июнь ойларидаги табиатни турли инжи;ликлари (дул ёгиши, кучли ёмгир, момо;алдирок) сабабли сифатли олма меваларини олиш жараёни кийин кечиши таъкидланди.

2-жадвал.

Наманган вилояти Янгикургон туманида сакланаётган олма навлари ва физик-кимёвий курсатгичлари

№ "Нанай" КфЙ "Шермирза, Мухаммадкодир, Муроджон" номли фермер хужалигида сакланаётган олма навлари

1 Олма меваларини кимёвий таркиби "Стар кримсон" "Голден делешес" "Ренет Симиренко" "Бойкен"

2 Каттиклиги kg/cm2 3,10 3,03 3,43 3,09

3 Курук моддалар микдори % 13,3 14,2 11,8 12,0

4 Ранги Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос

5 рН курсаткичи 5,1 4,2 3,9 4,6

6 Олмани саклаш усули Табиий саклаш

7 Табиий саклаш омборидаги хаво харорати 0С 9,3

8 Табиий саклаш омборидаги хавонинг нисбий намлиги % 72,2

1 "Зарбдор" КфЙ "Лукмонов Хакимхон" номли фермер хужалигида сакланаётган олма навлари

2 Олма меваларини кимёвий таркиби "Стар кримсон" "Голден делешес" "Ренет Симиренко" "Бойкен"

3 Каттиклиги kg/cm2 3,11 3,5 3,9 3,8

4 Курук моддалар микдори % 13,3 12,3 13,7 11,8

5 Ранги Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос Нав хусусиятига мос

6 рН курсаткичи 4,1 4,9 5,1 5,3

7 Олмани саклаш усули Табиий саклаш

8 Табиий саклаш омборидаги хаво харорати 0С 8,4

9 Табиий саклаш омборидаги хавонинг нисбий намлиги % 73,6

МЛХ8Ш 80\ [1] 2021 ЛСКО Ш1?О1Ш

45

Илмий тадкикотларимиз объекти сифатида тан-лаб олинган барча олма навлари Наманган вилояти-нинг Янгикургон тумани иклим шароитида мавжуд-лиги, ю;орида таъкидлаб утилган олма навларидан колган олма навларига нисбатан олманинг "Бойкен" нави сакланадиган олма нави сифатида купрок; етиш-тирилиши ва махаллийлаштирилганлиги аникланди. Шу билан бирга олманинг вегетатив даврида об-хавонинг мутадил иклим шароити жойлашган урни денгиз сатхидан 922 метр баландликда булган, "Зарбдор" КфЙ "Лукмонов Хакимхон" номли фермер хужалигига тегишли боглар мутахассислари билан хамкорликда олиб бориш ма;садга мувофик деб топилди. Тад;и;отлар натижасида танлаб олинган олма навларининг физик-кимёвий таркибларини урганиш буйича куйидаги натижалар олинди. Даст-лаб олма навларини саклаш усуллари ва омборлари куздан кечирилди.

Олиб борилган илмий тад;и;отларимизнинг ик-кинчи бос;ичи. Ушбу худудларда етиштирилган олма навларини саклаш жараёнлари билан богли; маълу-мотларни урганишдан иборат. Тад;и;отлар натижасида худудлардаги олма навини сакланувчанликка эга булган навлари уларнинг физик-кимёвий таркиби ва са;лаш омборларининг турлари, саклаш усуллари, хона харорати ва саклаш омборидаги хавонин^ нисбий намлиги урганилди. Наманган вилояти Янгикургон туманида сакланаётган олма навлари ва физик кимёвий жараёнлари 2-жадвалда келтирилган.

Олиб борилган тадкикотлар шуни курсатдики, биз томонимиздан урганилган икки худуддаги фермер хужаликларида етиштирлган олма меваларини табиий саклаш усулларида саклаш жараёнлари яхши йулга куйилган. Тадкикотлар давомида ушбу худудларда сакланаётган олма навларидан "Бойкен" навини саклаш кенг таркалганлиги, уларнинг сакланувчанлиги ва харидоргирлиги аникланди.

Олма навлари сакланаётган омборлар технологии параметрлари ва кимёвий таркиби кабул килинган

услублар асосида аникланди. Аникланган натижа-ларга кура, "Шермирза, Мухаммадкодир, Муроджон" номли фермер хужалигига карашли саклаш омбор-ларидаги хона харорати 9,30С ни, "Лукмонов Хакимхон" фермер хужалигида 8,40С, улардаги хавонинг нисбий намлиги эса, мос холда 72,7% ва 73,6 % ни ташкил этди. Шу билан бирга сакланаётган олма ме-валарининг урганилган физик-кимёвий таркиблари куйидагича: олма мевасининг каттиклиги 3,1 дан 3,8 гача kg/cm2, эриган курук моддалар микдори 11,8 дан 13,7 % гача, нордонлик курсаткичи (рН) 3,9 дан 5,1 гача, навлардаги ташки куриниши (ранги), навлар хусусиятига мос холда эканлиги аникланди.

Урганилган тадкикот натижалари шуни курсатдики, саклаш омборларидаги технологик параметрлар оптимал эмаслиги, бошкарилмаслиги, хона таркибидаги этилен микдори меъёридан юкорилиги, олма меваси сиртининг каттиклиги дастлабки курсаткичларига нисбатан сезиларли даражада камайиб, товарлик хусусиятларини пасай-ганлиги аникланди.

Хулоса.

Олиб борилган тадкикотлар натижасига кура, Наманган вилоятининг Янгикургон туманида !1дкико/ларимиз учун танлаб олинган олма навлари етарлича майдонларда етиштирилиши, худуддаги олма меваларининг етиштириш ва йигимдан кей-и ги даврларда утказиладиган тадбирларини тугри йулга куйиш "Зарбдор" КФЙ "Лукмонов Хакимхон" номли фермер хужалиги мос келиши, Янгикургон худуди учун мавжуд олма навларидан "Бойкен" навини кенг таркалганлиги, саклашнинг табиий, бошкарилмайдиган мухитда сакланганлиги сабабли, саклаш омборларидаги махсулотларнинг товарлик курсаткичлари сезиларли даражада пасайганлиги аникланди. Шундай килиб, танлаб олинган худуд тадкикотлар утказишга мос келиши ва саклаш жара-ёнларининг илмий асосланишини максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган старегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5853-сонли карорида мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисидаги карори: 23.10.2019 йил - Leх.uz

2. Буриев Х.Ч., Жураев Р.Ж., Алимов О.А. «Мева - сабзавотларни саклаш ва уларга дастлабки ишлов бериш». Тошкент: «Мехнат», 2002.

3. Орипов Р., Сулаймонов И., Умурзоков Э. «Кишлок хужалик махсулотларини саклаш ва кайта ишлаш технологияси». Тошкент: «Мехнат», 1991.

4. АКШнинг USAID халкаро агентлигининг "Кишлок хужалигида киймат занжирини ривожлантириш" AVC лойихаси доирасида 2020 йил 29-30 январда ташкил этилган "Мева-сабзавот махсулотларини саклашда совукхоналарнинг урни, соханинг бугунги кун холати ва истикболлари" мавзусидаги семинар. Тошкент. 2020 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.