CC BY
3Э9Ж 502.3
Ж. О. Озгелдинова1, Г. Т. Оспан2
1Р1Ю. физикальщ жэне экономикальщ география кафедрасыньщ доцент м.а. (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университета, Нур-Султан, К^азацстан)
2РШ докторант, физикальщ жэне экономикальщ география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университета, Нур-Султан, Казахстан)
Н¥РА ЭЗЕН1АЛАБЫНЬЩ ЛАНДШАФТТАРЫН ГДЫН И ПАЙДАЛАНУДЬЩ КА51РГ1 1<¥РЫЛЫМЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ
Аннотация. Мака лада антропогещцк эсер бойынша эдютемелис сурактар мен жштемелер карастыры-лады. Нура езеш алабы аумагында табигатты иайдалану курылымы усынылган. Нура езеш алабы аума-гындагы ландшафттарды иайдаланудыц ка'лрп замангы аумактык цурылымыныц картасы 1: 500 ООО масш-табта орындалды.
Туши сездер: антроиогещцк эсер, геожуйе, ландшафт, табигат, табигатты иайдалану.
К1р1спе. Когамнын шаруашылык кызмста табигатка белсещц эсер етедк Адамдар табиги аймакта ем1р сурт кана поймай, табиги кешендердщ биогсохимиялык. гсофизикалык курамдас-тарын жэне олардьщ езара байланысын езгертедк Бул трансформациялар жаЬандык жэне оларда пайдалы казбаларды пайдалануда, жасанды минералдарды ещцруде жэне химияльщ к¥Ралдарды колдануда гылыми-техникальщ прогресске не ерекше белгшер1 бар.
Мэселенщ койылуы. Макаланын максаты Нура езеш алабыныц ландшафттарыныц табиги пайдаланылуыныц каз1рг1 курылымын аныктап. талдау жасау. Нура езеншщ узындыгы 978 км-д1 курайды. взеннщ алабы Караганды облысы мен Акмола облыстары, Караганды, Тс \пртау сиякты 1р1 калаларды камтиды.
Зерттеу материалдары мен эд1стерк Табигатты пайдалануды ретроспектива талдау нэти-желер1 бойынша Нура езеш алабыныц табигатты иайдаланудыц аумактык к¥Рылымыныц картасы жасалды (сурет). Нура езеш алабыныц ландшафттары С. П. Горшковтыц антроиогещцк эсердщ жштемесше сэйкес келесщей антропогсщцк эсердщ турлерше ушыраган.
Пайдалы цазбаларды впдгру. Нура езешшц алабы непзшен Караганды облысын жэне Акмола облысыныц оцтустагшщ шагын бел1гш алый жатыр. Осы аймактыц шег1нде 1р1 минералдык-шшазат базасы орналаскан. Нура езеш алабыныц аумагындагы жетекпп сала металлургия енер-кэс1б1, кем1р ещцру жэне металл ецдеу болып табылады.
Нура езеш алабы аймагында Тем1ртау каласынан солтустак - шыгыска карай 10 км жерде "Нурказган" мыс кен орны орналаскан. Кен орын 2003 жылдан бастап жумыс жасайды. Нурказ-ганныц кеншщ к¥Рамында мыс, алтын, кумю, теллур, индий, палладий, платина кездесед1. Кен орнындагы игеру жумыстарын ЖШС «Кдзакмыс» аткарады.
Нура езеш алабы аумагында тау-кен орныныц 2 кен орны жаксы барланган. Солардыц 61 р 1 Спасское, оны 1-кестеден керуге болады. Ол жерде пирофиллит жэне тальктщ кен орны бар.
Караганды каласынан 40 км жерде Жалаир кен орнында барит ещцршедь Кен орнында жет1 барит шогыры аныкталды. Кеннщ нег1зг1 массасын барий сульфатын к¥Райды.
Адам кызметшщ барльщ турлер1 коршаган ортага, оныц ресурстары мен процестерше тер ¡с эсер етед1. Эщцрупп енеркэсш кэсшорындары антроиогещцк эсердщ негурлым жогары децгешмен ерекшеленедк Кец таралган мэселелерге: атмосферальщ ауага шыгарындылар, саркынды сулардыц ластануы жэне катты калдыктармен коршаган ортанын ластануы жатады. Эщцрупп жэне ецдеупп коапорындар ещцрютак максаттар уппн судыц кеп мелшерш пайдаланады. Мундай жагдай эртурл1 заттармен ластанган агынды сулардыц пайда болуына экеп согады, олардыц су объектшерше тусу1 олардыц мекендеушшер1 уппн киын салдарга экеп согады.
Караганды каласынан оцтуепк шыгыска карай 130 км жерде Алайгыр полиметалл кен орны орналаскан. Кен орны Успен синклинориясыныц шыгыс бел1гшде орналаскан. Нег1зг1 пайдалы казбалар коргасын болып табылады, ал непзп 1лсспс элемент коргасын концентратынан алынатын кум ¡с болып табылады. Нура езеш алабы аумагындагы табигатты иайдаланудыц каз1рг1 аумактык курылымы 1-кестеде керсетшген.
Фонды* табигат пайдапану ареалдары
Ауылшаруашыль», ЕПншНк
Мал шаруашыпыгы Елд1-мекендер (адам)
• 1000 деии
• 1001-6000
• 5001-40000
• 40001-100000 А 100001-500000
Шлртты 6e.iri.ipp
П.ииллы клзбалардын кен орындэры | Тле квир ▲ Tewip рудасы ▼ Барит
[_| Вольфрам жэне мсгобцеь «ендер!
Фгаос Ti актастар mm Мьс <еидер1
— Калайы висмут жэне берилл« Курылыс толырагы
^вдь^фыршьиры тас иатериалдары К^рылыс тзетары Цемент шипзаты
Онеркэс1пт1К
Тау-*ен etiepnaciöi Keuip
калжцдылысы жэне
Табигат коргау пбъегплер!
I 1<орыц аймагы ¥лтть»4 парчтер Кдуыалдэр
Же»»л e«et»eci6i Курылыс материацды Келнсш
- Твкпрясопдлр^
- Автомобиль колдары Мунам доырлоры
Н^ра езеш алабыньщ табигатты пайдалану картасы
Мысалы, Тсупртау каласындагы Нура езеншщ бакылау пунктшде "Арселор Миталл Тс упртау" AK жэне "ТЭМК" AK ХМЗ агынды сулардьщ б1рлссксн тепндюшен 5,7 км темен жерде - непзп иондар (сульфаттар - 1,9 ШРК), ауыр металдар (мыс(2+)-2,3 ШРК, мырыш (2+)-2,2 ШРК, марганец (2+)-6,8 ШРК), органикальщ заттар (фенолдар -1,3 ШРК) бойынша нормадан асу керсетюштер1 тфкелген. вщцрю жэне ауыл шаруашылыгы калдыктарын кему орындарынан знянды заттар жер асты суларынына таралады. Табнгн ландшафтар пайдалы казбалардын ipi кен орындарын нгеру кезшде бузылады, топырак жамылгысы жойылады. Табнгн орта енеркэсптк кондыргылар мен кел1ктен пайда болатын шу жэневнбразнямен ластанган.
Tay жыныстарыньщ ушндшер1, ашьщ тау-кен казбалары ауыр металдардьщ жер ycii сулары-натаралынуына эсер етед1 жэне осыныц нотижеа топырак кабаттарынын ластануы, зауыт енд1-рюшщ калд ы ктар ы ны н жнналуы болып табылады.
Нэтижелер мен талкылаулар. Урбанды-внеркэсгпгтк. Караганды таскем1р алабыныц баланс-тагы жалпы коры 7,977 млрд т курайды. Ец жогары Keviip коры Караганды ауданында (караганды жэне ашляр кабаттарында) орнатылган, мунда жнынтык куаты 48 м ке\прдщ 25 жумыс кабаттары бар. Алаптыц кеп белшндеп Keviip кокстелгенге жатады, шпнара майлы кокстелгенге жатады. Ka^ipri уакытта бассейнде 8 шахта пайдаланылуда.
Кушокы кен орны Караганды каласынан солтуспкке карай 55 км жерде орналаскан. Кен орныныц KeviipacHvi Караганды жэне ашлярик кабаттарыныц шегшдшер1мен байланысты. Кен орнында жалпы куаты 49 м болатын 13 Keviip кабатына дейш есептелшед1. Кабаттардьщ KOMipi аз куюртп жэне аз фосфорлы. KeMip сапасы жагынан Еюбастузга жакын жэне тек энергетика уипн пайдаланылады. «Казакмыс» корпорацнясы осы кен орнында жумыс жасайды.
1-кесте - Нура езеш алабы аумагында табигатты пайдаланудьщ каз1рп аумактьщ курылымы
1^аз1рг1 антропогендпе эсердщ непзп тур1 (С. П. Горшков бойынша жпстеме) Кен орны Пайдалы казбалар
Пайдалы казбаларды ещцру Кентебе тем1р
Нурказган мыс
Алайгыр полиметалл
]^арагайлы полиметалл
Нураталды молибден-вольфрам
]^айнарбупак алтын
Спасское пирофиллит
Жалаир барит
Тектурмас кварцит
Улкен Семызбугы гематит
Урбанды-енеркэсцпж кэсшорындары - металл ецдеу, химия, мунай-химия Тем1ртау тем1р
Караганды KOMÍp
Абай KGMÍp
Резенде, пластмасса жэне т.б. Саран резецке
енеркэсш кэсшорьшдары - курьшыс индустриясы, жецш енеркэсш, тамак енеркэаб1 енеркэсш, келж, ЖЭО Кекезек каптаутасы
Астаховское саздак
Осакаровка бидай
Ауылшаруашылыгы егшшЫк (ауылшаруашылыгы дакьшдарьш егу) Шахтерское бидай
Мал шаруашылыгы - шеп дайындау, мерз1мд1 мал жаю ]^оргалжын
- жайылым Аксу-Аюлы
Су шаруашьшыгы Самаркан су коймасы
Коммуникациялык-келж'пк (каладантыс) автожол, кубыр ]^ызьштау Автожол
Актау Tac жол
Баршьш Tac жол
Талдысай Tac жол
Елд1 мекендерде нег1зг1 енеркэсштш объсктиср. автокелштщ едэу1р бел1г1 шогырланган, ал ландшафт соган байланысты тубегешн езгерюке ушырайды. Аймак шегшде нарыктык маман-дануды аныктайтын нег1зг1 сала металлургиялы к кешен болып табылады. Энеркэсшт1к кэсгп-орындар калаларда шогырланган [8].
Ауылшаруашылъщ. Нура езеш алабыныц аумагында ауыл шаруашылыгынан ес1мд1к жэне мал шаруашылыгы кен таралган.
Жер жэне су ресурстарыныц болуы толыкканды ауыл шаруашылыгын жург1зуге мумющцк бередк Аймакта аграрльщ секторында мал шаруашылыгы басым, ал еамдй< шаруашылыгында жергшкп халыктын кажеттшктерш канагаттандыруга багытталган бндай жэне картоп, кекеню жэне жем-шеп дакылдарын еаругс багытталган. Дамыган ауыл шаруашылыгы ещцрюшщ болуы мунда 25%-га дейш майда тартылган ун, 38%-га дейш ет, 39% ецделген суйык сут жэне кшегей, 29%-га дейш тер1 жэне былгары ешмдерш республнкада ещцруге мумющцк беред1 [7].
Топырак эрознясы ауыл шаруашылыгына улкен знян келтфед1. Каралып отырган аймактагы эрозняга ушыраган ауыл шаруашылыгы алкаптарынын ауданы 297,25 мьщ га курайды, оныц 236,9 мьщ га Караганды облысына тнесш1 екенш кесте 2-ден керуге болады.
Непзп топырак коргау ¡с-шаралары орман екпелерш коргау жэне жаксарту, жаца екпелерд1 еару. мал жаюды реттеу, дакылдарды ендеу мен белдеулш орналастыру жуйсандс же ни топы-ракты ¡р1ктсп жырту болуы тшс.Нура езеншщ алкабында 70-тен астам ауыл шаруашылыгы кэсшорындары (бурынгы совхоздар, шаруа кожальщтарыньщ кауымдастыгы, к¥с фабрпкалары)
2-кесте - Эрозияга рныраган ауьш шаруашылыгы алцаптарыньщ ауданы
Атауы Барльщ ауьш шаруашыльщ жерлер1, мьщ. га Эрозияга ушыраган ауыл шаруашыльщ жерлер1, мьщ. га Эрозияга ушыраган алк;ап, мьщ. га
Алап бойынша 11 946,51 297,25 45,96
Караганды облысы 10 166,37 236,93 18,11
Ак;мола облысы 1594,27 61,31 27,85
орналаскан. Эзещц ластау кездерк 120-дан астам KT К уйшдисрк мал шаруашылыгы кешендер1, кец сактау орындары, минсралдык тынайткыштар. улы химикаттар, сынапты-органикальщ тукым улагыштар, мунай ешмдершщ коймалары жэне т. б. болуы мумкш. Бул объектшер Нура езеншщ мунай ешмдер1мен, нитраттармен, нитриттермен, фенолдармен (сынап жэне баска компоненттер болуы мумкш) ластануыньщ кездер1 болуы мумкш. HerÍ3ri езецщ ластайтын заттар ауыл метал-дармен (мыс, молибден) жэне фоналдармен ластануы Нура езсшнщ t6\ichfí агысы учаскелершде жэне бассейннщ жогаргы бел1г1нде екенш атап оту керек.
Осгмдт шаруашылыгы - бул дэндк жем-шоп жэне kokohíc дакылдарын ecipy, соныц ¿ппнде бидай, картоп, жэне зыгыр. Басым ауыл шаруашыльщ дакылдары: жаздьщ бидай, куздш кара би-дай, каракумьщ, тары, арпа, сулы, майлы дакылдар, картоп, kokohíc жэне бакша дакылдары, жем-шенпк дакылдар, копжылдык буршакты шоптер, жугер1, сондай-ак жабык топырактагы кекешстер болып табылады.
Алап бойындагы аймакта мал шаруашылыгы, ет-сут ешмдсрк кус шаруашылыгы, сондай-ак балык шаруашылыгы салалары жаксы дамыган. Аймакта су коры жэне балык коры балык аулауды каркынды дамыту уппн колайлы жагдайларга эсер етед1.
Ко м му н икания л ы к- кел i ktí к (каладантыс аймакта). Облыста 241 автобус маршруты бойынша жолаушылар мен жукт1тасымалдау жузеге асырылады, оньщ ¿ш1нде 115 KanaiminÍK, 54 каламацын-дагы, 72 калааральщ облыс i ш i л i к маршруттар, олар 233 елд1 мекенд1 туракты катынастармен камтиды [6].
Кез келген жолдыц курылысынан пайда болатын ipi ойыстар мен Ka3Ípri экологиялык жаг-дайды нашар жакка озгертед1. Бул объект1лерд1ц пайда болуы жергшкп агынньщ жагдайын бузады, беткейлерде эрозияльщ процестер кушейт1лед1, ¿ргелес жерлердщ бузылу Kayni туындайды, жабайы жануарлардьщ табиги козгалу жолдары бузылады жэне т. б. Жол курылысына байланысты табиги ортага tík-слсй Tepic эсерден баска oipкатар tík-слсй емес эсер етед1. Ец алды-мен, бул атмосферага зиянды заттардыц шыгарындылары жэне осыган байланысты жол бойындагы аймактыц топырагыныц ластануы (6ipÍHmi кезекте ауыр металдармен жэне кем i рсу тс ктс р мен). шумен ластануы, кел i к желюшщ жслЫк курылыстарыныц табиги объект1лерге 9cepi, тасымал-данатын жуктерд1 жогалту кез1ндег1 ортаньщ ластануы жэне акыр соцында аварияльщ жагдайлар.
Су шаруашылыгы Ец ipi су коймалары: Нура езешнде салынган Самарканд су коймасы. Самарканд су коймасы нормативт1к-тазартылган жэне нормативак-таза су кабылдагыш болып табылады. Самарканд су коймасында "Арселор миттал Тем1ртау" AK "Bassel Group LLS" ЖШС (Кар ГРЭС - 1), "TcMipTay электрометаллургияльщ комбинаты" АК, "Central Asia Cernen" онер-кэсштершен агынды сулармен мунай ошмдер1, фенолдар, аммоний иондары, нитриттер, орга-никалык косылыстар, мырыш, мыс, коргасын келедк Нура 63CHÍ бойында орналаскан елд1 мекен-дерд1ц уйымдастырылмаган агындарыныц табиги кабылдагышы болып табылады жэне бул езендер мен су коймаларын ластауда белгш 6ip рол аткарады. Алап аймагында орналаскан мал шаруа-шылыгыныц агындары органикалык заттардыц едэу1р молшерш камтиды [9]. Нура озеш алабыныц epeKmeniri жер yctí суларыныц сапасына саркынды сулардыц тог1нд1лер1 айтарльщтай эсер етед1. Нура 63Chíhíh жекелеген аймактарыныц гидрохимиялык сипаттамасы мен ластану децгеш тог1лет1н саркынды сулардыц курамымен аныкталады. Бул ец алдымен Тем1ртау каласынан темен Нура 63Chíhíh аймагы жатады.
Корытынды Макалада жогарыда айтылгандарды талдай отырып, зерттелет1н аймак шегшде жузеге асырылатын шаруашылык жэне ландшафтардыц антропогенд1к модификациясыныц HerÍ3ri факторлары адамныц енеркэс1пт1к жэне ауыл шаруашылыгы кызмстк пайдалы казбаларды енд1ру, гидрокурылыс, eriHminiK, мал жаю, сондай-ак селитебт1 аумактарды кецейту жэне кел i к курылысы болып табылады.
Нура езеш алабыньщ ландшафттарын табиги пайдаланудьщ Ka^ipri курылымына талдау жасау б1здщ зс рттс у л с р i м ¡з д i н туша Ноти'/Kcci болып табылмайды. Табигатты пайдалану куры л ы мы н талдау кезшде алынган мэл1меттер геожуйелерге антропогещцк жуктеме децгешнщ керсеткпп-тер1н, геожуйелердщ антропогещцк эсерлерге турактылыгын жэне антропогещцк эсер ету жаг-дайындагы геожуйелер динамикасыныц болжанатын урдютерш ескере отырып, табигатты пайдаланудыц оцтайлы к¥Рылымын эз1рлеу yniiH колданбалы география тургысынан тус1щцршетш болады.
ЭДЕБИЕТ
[1] Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана. - Алма-Ата, 1970.
[2] Гельдыева Г.В., Веселова JI.K. Ландшафты Казахстана. - Алма-Ата: Гылым, 1992. - 176 с.
[3] Исаченко А.Г. Теория и методология географической науки. - М.: Академия, 2004. - 400 с.
[4] Калменова У.А. Физическая география Центрального Казахстана. - Жезказган, 2000. - 79 с.
[5] Стороженко Д.Н. Почвы Карагандинской области. - Алма-Ата: Наука, 1967. - Вып. 8. - 329 с.
[6] Быков Б.А. Биологическая продуктивность растительности Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1974.
[7] Озгелдинова Ж.О. Антропогенное воздействие на геосистемы бассейна реки Сарысу: Автореф. на соискание ученой степени PhD. - Астана, 2015.-15с.
[8] Мухамеджанов О.Т. Антропогенное воздействие на геосистемы бассейна реки Нура: Автореф. ... канд. геогр. наук. - Алматы, 1997. -40 с.
[9] Отчетные данные Нура-Сарысуйского БВУ за 1990-2015 гг. / ГУ «Нура-Сарысуйское бассейновое водохозяйственное управление». - Караганда, 2015. - 229 с.
[10] Бизнес-навигатор. Региональная карта развития предпринимательства - Режим доступа: http://www.busiiiessnavigator.kz
[11] Комитет по статистике. Министерство национальной экономики Республики Казахстан - Режим доступа: http://stat.gov.kz
REFERENCES
[1] Chupakliiii V. М. Natural zoning of Kazakhstan. Alma-Ata, 1970 (inRus.).
[2] Geldyeva G.V., Veselova L.P. Landscape of Kazakhstan. Alma-Ata: Science, 1992. 176 p. (in Rus.).
[3] Isachenko A.G. Theory and methodology of geographical science. M.: Academy, 2004. 400 p. (in Rus.).
[4] Kalmenova U.A. Physical geography of Central Kazakhstan. Zhezkazgan, 2000. 79 p. (in Rus.).
[5] Storozhenko D.N. Soils of Karaganda region. Alma-Ata: Science, 1967. Issue 8. 329 p. (in Rus.).
[6] Bykov B.A. Biological productivity of vegetation of Kazakhstan. Alma-Ata: Science, 1974 (in Rus.).
[7] Ozgeldinova Zh.O. Anthropogenic impact on geosy stems of river Sarysu: Author, on competition of a scientific degree of PhD. Astana, 2015. 15 p. (in Rus.).
[8] Mukhamedzhanov O.T. Anthropogenic impact on the geosy stems of the Nura river basin: Autoref. ... kand. geogr. sciences'. Almaty, 1997. 40 p. (inRus.).
[9] The accounting data of the Nura-Sarysu for the years 1990-2015 / GU "Nura-Sarysu basin water management". Karaganda, 2015. 229 p. (in Rus.).
[10] Business Navigator. Regional map of entrepreneurship development - access Mode: http://www.businessnavigator.kz (in Rus.).
[11] Committee on statistics. Ministry of national economy of the Republic of Kazakhstan - access mode: http://stat.gov.kz (in Rus.).
Ж. О. Озгелдинова1, Г. Т. Оспан2
^hD, и.о. доцента кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. JT. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
2P1iD докторант кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. JT. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
АНАЛИЗ СОВРЕМЕННОЙ СТРУКТУРЫ ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ ЛАНДШАФТОВ БАССЕЙНА РЕКИ НУРА
Аннотация. Рассматриваются методические вопросы антропогенного воздействия и их классификация. Представлена структура природопользования на территории бассейна реки Нура. Карта современного территориального природопользования ландшафтов на территории бассейна реки Нура выполнена в масштабе 1: 500 000.
Ключевые слова: антропогенное воздействие, геосистема, ландшафт, природа, природопользование.
Zh. O. Ozgeldinova1, G. T. Ospan2
'PhD. Department of physical and economic geography (Eurasian national university named after L. N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan)
2PhD student of the Department of Physical and Economic Geography (Eurasian national university named after L. N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan)
THE ANALYSIS OF THE CURRENT STRUCTURE OF THE ENVIRONMENTAL MANAGEMENT OF THE LANDSCAPES OF THE BASIN OF THE NURA RIVER
Abstract. The article deals with methodological issues of anthropogenic impact and classification. The structure of nature management is presented on the territory of the Nura river basin. The map of the modern territorial nature management of landscapes in the Nura river basin is made in the scale of 1: 500 000. Keywords: anthropogenic impact, geosystem, landscape, nature, nature management.
