Научная статья на тему 'МИРЗАЧЎЛ ТАБИИЙ ЎЛКАСИДАГИ ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАР (САРДОБА СУВ ОМБОРИ МИСОЛИДА)'

МИРЗАЧЎЛ ТАБИИЙ ЎЛКАСИДАГИ ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАР (САРДОБА СУВ ОМБОРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
84
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гидротехник иншоот / Сардоба сув омбори / Жанубий Мирзачўл / канал. / гидротехническое сооружение / Сардобинское водохра-нилище / Южный Мирзачуль / канал.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Маъруфжон У.Убайдуллаев

Ўзбекистонда XXI асрда қурилган энг катта гидротехник иншоот -Сардоба сув омбори ҳисобланади. Сардоба сув омборининг дастлабки қурилиши, 2010 йилда Жанубий Мирзачўл каналининг марказий тармоғи оқиб ўтган жойда бунёд этила бошланиб, 2018 йилда якунланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ В МИРЗАЧУЛЬСКОЙ ПРИРОДНОЙ ЗОНЕ (НА ПРИМЕРЕ САРДОБИНСКОГО ВОДОХРАНИЛИЩА)

Самым крупным гидротехническим сооружением, построенным в Узбекистане в XXI веке, является Сардобинское водохранилище. Первое строительство Сардобинского водохранилища началось в 2010 году на месте впадения центральной сети Южно-Мирзачульского канала и было завершено в 2018 году.

Текст научной работы на тему «МИРЗАЧЎЛ ТАБИИЙ ЎЛКАСИДАГИ ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАР (САРДОБА СУВ ОМБОРИ МИСОЛИДА)»

DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ignr-02-01-14

Pages: 102-108

JOURNAL OF GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

journal homepage:

https://topjournals.uz/index.php/j gnr

XVUVJJ

IV/l Ч V/ ж JLi. 1A X Ж ■ i i. Ж JL JL Y JL JL KJ V/ ж JL Y JL ■ I

GEOECOLOGICAL PROBLEMS IN MIRZACHUL NATURAL AREA (ON THE EXAMPLE OF SARDOBA RESERVOIR)

Ma'rufjon U. Ubaydullaev

Master's student

Jizzakh State Pedagogical Institute Jizzakh, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: hydraulic structure, Sardoba reservoir, South Mirzachul, canal.

Received: 05.04.22 Accepted: 07.04.22 Published: 09.04.22

Abstract: The largest hydraulic structure built in Uzbekistan in the XXI century is the Sardoba Reservoir. The first construction of the Sardoba Reservoir began in 2010 at the site where the central network of the South Mirzachul Canal flows, and was completed in 2018._

МИРЗАЧУЛ ТАБИИЙ УЛКАСИДАГИ ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАР (САРДОБА СУВ ОМБОРИ МИСОЛИДА)

Маъруфжон У. Убайдуллаев

Магистратура талабаси

Жиззах давлат педагогика институти

Жиззах, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: гидротехник иншоот, Аннотация: Узбекистонда XXI

Сардоба сув омбори, Жанубий Мирзачул, асрда курилган энг катта гидротехник канал. иншоот - Сардоба сув омбори

х,исобланади. Сардоба сув омборининг дастлабки курилиши, 2010 йилда Жанубий Мирзачул каналининг марказий тармоги окиб утган жойда бунёд этила бошланиб, _2018 йилда якунланди._

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ В МИРЗАЧУЛЬСКОЙ ПРИРОДНОЙ ЗОНЕ (НА ПРИМЕРЕ САРДОБИНСКОГО ВОДОХРАНИЛИЩА)

Маъруфжон У. Убайдуллаев

Магистрант

Джизакский государственный педагогический институт Джизак, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: гидротехническое Аннотация: Самым крупным

сооружение, Сардобинское водохра- гидротехническим сооружением,

нилище, Южный Мирзачуль, канал. построенным в Узбекистане в XXI веке,

является Сардобинское водохранилище. Первое строительство Сардобинского водохранилища началось в 2010 году на месте впадения центральной сети Южно-Мирзачульского канала и было завершено _в 2018 году._

КИРИШ

Узбекистонда XXI асрда курилган энг катта гидротехник иншоот - Сардоба сув омбори х,исобланади. Сардоба сув омборининг дастлабки курилиши, 2010 йилда Жанубий Мирзачул каналининг марказий тармоги окиб утган жойда бунёд этила бошланиб, 2018 йилда якунланди. Йирик гидротехник иншоотнинг морфометрик улчамларини курадиган булсак, майдони 58,7 км2, сув сигими 922 млн м3, максимал чукурлиги 35 м, узунлиги 33 км, баландлиги 33 м ни ташкил этади. Сардоба сув омбори Сирдарё вилоятининг Околтин ва Мирзаобод туманлари, Жиззах вилоятининг Арнасой, Мирзачул ва Дустлик туманларидаги 146,2 минг гектар ерларни сугориш кузда тутилган. ^олаверса, Сардоба сув омборида куввати 15 мегаватт булган мини гидроэлектростанция куриш х,ам бошланган эди.

Бундай улкан лойихдларни амалга ошираётган Сардоба сув омборида, кутилмаганда 2020 йилнинг 1 май куни эрталаб тугон упирилиши содир булди. Сардоба сув омборида катта микдорда сувнинг окиб чикиши х,исобига Сардоба, Околтин ва Мирзаобод туманларидаги ах,оли пунктлари ва экинлари зарар курди. Бу туманлардаги бир канча бинолар, йуллар, коммуникациялар вайрон булди. Умумий килиб олганда, Сардоба, Околтин ва Мирзаобод туманларидаги 22 та кишлокдан 60 мингдан ортик ах,оли эвакуация килинди.

"XXI аср курилиши" номини олган сув омбордаги бундай фожиа - Сардоба сув омбори ва унинг атроф-мух,ит ландшафтларига курсатаётган таъсирини комплекс равишда урганиш ва тах,лил килишни такоза этмокда. Сир эмаски хар кандай катта курилишлар амалга оширилаётганда биринчи навбатда иктисодиётга курсатадиган фойда х,исобга

олинади. ^урилишнинг атроф-мухит ландшафтларига курсатаётган таъсири куп лолларда етарлича бахоланмай колади. Натижада, табиат ва жамият уртасидаги мувозант бузилади.

Сардоба сув омбори таъсирида атроф-мухит ландшафтларидаги узгаришларни урганиш ва бахолаш бугунги кунда Узбекистоннинг энг мухим долзарб муаммолардан бири булиб колмокда. 2018 йилда ишга туширилган Сардоба сув омбори атроф-мухит ландшафт компонент (ер ости сувлар, микро иклим, тупрок, усимлик ва хайвонот оламида) лари узгаришига таъсир курсатмокда.

Сардоба сув омборининг курилиши атроф-мухит иклимига микро даражада таъсир курсатмокда. Биз тадкикот давомида сув омбор курилиши билан иклим элементлари канчалик даражада узгариш руй бераётганини метеорологик асбоблар ёрдамида аниклаб, энг якин метеорологик станция булган "Янгиер" метеорологик станцияси маълумотлари билан узаро таккослаб, тахлил килинди [7; 2019 й].

Демак, тадкикот жараёнида Сардоба сув омборидаги сув хажмидаги тебранишлар, сувнинг кирим-чиким баланси, сув омборнинг гидрокимёвий режимидаги узгаришлар, тузлар таркиби ва уларнинг сувга боглик холда узгариб туриши, сув омборнинг атроф худудлар ер ости сувлари, микроиклим, табиий географик жараёнлар (киргок емирилиши, боткокланиш, шурланиш, захланиш, чукиш ва бошк.) усимлик ва хайвонот оламининг ураб турган худудларига таъсири ва умуман худудни комплекс равишда урганиш киради.

АСОСИЙ ЩСМ

Сардоба сув омбори курилган кейин микро даражада узгаришлар булаётганлиги кузатилмокда. Х,аво харорати билан боглик булган йиллар давомидаги уртача, минимум ва максимум хароратларнинг тахлили юкоридаги фикримизга яккол далил булиб хизмат килди. Иклим курсаткичларини аниклашда сув омбор курилишдан олдинги ва кейинги йиллар эътиборга олинди ва "Янгиер" метеорологик станцияси маълумотларидан таянч сифатида фойдаланилди [7; 2019].

Сардоба сув омбори жойлашган худуддаги об-хаво маълумотлари унга энг якин булган Янгиер метеорологик станцияси ва стационар кузатишлар ёрдамида аникланди. ^уйида сув омборнинг бунёд этилишидан олдинги ва кейинги об-хаво элементлари бир-бири билан таккосланиб, киска вактда булсада микроиклим шароитига ушбу сув омборнинг курсатган таъсирини куришимиз мумкин (1-жадвалга каранг).

Уртача ойлик ва йиллик х,аво х,арорати

1-жадвал

йиллар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII йиллик

2003 5,8 6,2 9,5 13,4 19,9 25,9 29 27,3 22,5 17,6 9,3 3,9 15,9

2004 5,4 5,9 11,4 16,9 24,5 28,1 29,2 28,7 24,1 16,8 8,9 3,7 16,9

2016 -1,2 3,1 10,7 15,9 26,5 29,7 31,2 29,2 23,3 16,6 10,8 3,4 16,6

2017 2,9 2,9 8,8 15,4 24,6 28,1 29,4 26,5 21,5 15,2 10,4 2,4 15,7

2018 2,1 3,8 13,3 16,4 21,4 27,3 29,9 26,0 20,5 13,7 6,7 4,6 15,5

2019 5,6 6,0 12,8 16,3 22,8 26,4 30,8 26,9 20,9 12,6 5,3 6,2 15,3

Янгиер метеорологик станцияси маълумотлари, 2019 Сув омборнинг сув билан тулдирилиши 2017-йилдан бошланган булса, 2016-йил маълумотлари билан таккослаганда айнан уша вактдан эътиборан йиллик уртача хароратнинг 0,9°C га пасайганлигини куриш мумкин. Тугри иклим элементларида 2 йиллик маълумотларни узаро таккослаш хисобига хаво хароратини узгараётганлиги хакида аник маълумотлар бериб булмайди. Лекин, Янгиер метеорологик станцияси ходимлари ва махаллий ахоли вакилларининг стационар кузатишларига кура 2017 йилда 2020 йилгача булган давр ораликларида ёз ойларидаги хаво харорати, сув омбори курилгунга кадар бироз пасайганлигини хакида маълумотлар берилмокда.

Ойлик ва йиллик ёгин микдори

2-жадвал

йиллар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII йиллик

2010 28 32 31 43 4 8 6 2 5 20 30 20 229

2016 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 9 2 6 27 32 36 112

2017 44 0,0 43 69 15 1 3 0,0 14 14 17 12 234

2018 2 47 68 38 11 12 0,0 0,0 0,0 61 0,0 10 249

2019 9 18 43 106 4 8 0,0 0,0 4 8 29 25 254

Янгиер метеорологик станцияси маълумотлари, 2019 2-жадвал маълумотларини тахлил килинадиган булса, Сардоба сув омбори худудида 2019 йилдаги ёгин микдори 2017 йилга кадар 20 мм купайганлигини курсатмокда. Ёгин микдорининг ортиши хаво хароратининг муътадиллашишига олиб келади.

Максимал х,арорат

3-жадвал

йиллар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2010 6 9 15 22 28 34 36 34 29 22 14 8

2017 11 16 24 31 38 41 40 39 36 28 29 15

2018 14 20 30 34 37 40 42 40 35 31 17 15

2019 12 15 25 29 37 40 42 40 37 28 24 14

Янгиер метеорологик станцияси маълумотлари, 2019

3-жадвал маълумотига кура максимал хаво хароратларини таккослаш шуни курсатадики, 2010-2018-йиллар оралигидаги уртача хаво хароратининг шу давр оралигида 2,0°C пасайгани, йилнинг энг паст харорати, яъни минимум -14,0°C дан -11°C га, аникроги сув омбор сув билан тулдирилгандан сунг харорат 3,0°C га муътадиллашганлигини куриш мумкин.

2 *-» 3

Арид минтакали худудда 58,7 км майдонга, 922 млн м сув сигимига эга Сардоба сув омборининг барпо этилиши окибатида, махаллий даражада бриз шамоллар хам вужудга келди. Бунинг асосий сабаби сув омбор ва куруклик уртасида куёш радиацияси таксимланишидаги тафовутлари ортиб бормокда ва окибатда кундузи сув омбордан курукликга, кечкурун эса, аксинча, курукликдан сув омбор томон бриз типидаги шамоллар эсади. Янгиер метеорологик станцияси маълумотларига кура, бриз типидаги шамолларнинг тезлиги баъзан бахор фаслида 3-5 м/с га етади.

Сардоба сув омборида лойиха буйича максимал тулкин баландлиги 1,4 м га етиши хисоб-китоб килинган. Сув омборда кучли шамол ёки довул пайтида тулкинларни кузатиш, тулкин баландлиги каби холатларни олдиндан аниклашга ёрдам беради. Тулкин баландлигини тулкин улчаш рейкаси ёки тугоннинг бетон билан махкамланган киялигида тулкиннинг кияликка урилиб чикиш узунлигини улчаш оркали аниклаш мумкин.

Сардоба сув омбори атрофдаги тупрокларга булган таъсири ер ости сувлари сатхи, сув омбори четидан узоклашган сари, сирт киялиги, тупрокнинг механик таркиби, усимликлар характерига боглик холда узгаради. Сув омборнинг атроф-мухит тупрокларига булган таъсири бир неча ун метрдан бир неча км гача сезилади. Сув омборнинг курилиши билан грунт сувлари сатхи хам кутарилиб, хатто сув хавзасига окиши хам мумкин. Ер ости сувлари бу даражага етгунга кадар унинг узлуксиз тулдирилиши сув омбори хисобига амалга ошади. Шу билан бир каторда, Узбекистан Республикаси Экология ва табиатни мухофаза килиш Давлат ^умитасининг маълумотларига караганда сув омбори курилган худуд доирасида ер ости сувларининг минераллашиш даражаси 1,5 - 5 г/л ни ташкил этади [13; 18 б ].

ХУЛОСА

Сардоба сув омборининг барпо этилиши атроф-мухит ландшафтлари ва кишлок хужалиги ерларига турли хил таъсир курсатмокда. Сув омборнинг таъсирини бахолашда табиий мухит хусусиятларини хисобга олган холда фавкулотда буладиган техноген ва табиий офатларга карши чора-тадбирлар ишлаб-чикиш ва амалга оширишни талаб этади.

Сардоба сув омбори курилгач сугориладиган майдонларнинг сув билан таъминланиш холати яхшиланди ва кишлок хужалиги экинларнинг хосилдорилиги ортди. Тугридан-тугри Сардоба сув омбори суви билан Сирдарё ва Жиззах вилоятларида жами

146,2 минг гектар ерлар сув билан таъминланмокда. Сув омборнинг билвосита таъсири натижасида эса яна 253,8 минг гектар ерда сув таъминоти яхшиланиши кузда тутилган.

Х,исоб-китобларга кура сув омборнинг бевосита ва билвосита таъсир зонаси - 396,4 минг гектарни ташкил этади. Ушбу гидротехник иншоотнинг барпо этилиши билан унинг суви билан сугорила бошланган ерларнинг сув билан таъминланганлик даражаси 69,5 % дан 92,2 % га кадар усди.

Сув омборининг таъсир даражасига караб унинг суви билан сугорилаётган Сирдарё ва Жиззах вилоятларида куйидаги зоналарни ажратиш мумкин:

- Сардоба сув омборининг бевосита таъсир зонаси. Ушбу худудда юкорида айтганимиздек, 146,2 минг гектар майдон сугорилиб, сув билан таъминланганлик даражаси 59,3 % дан 94,1 % га ортди;

- Билвосита таъсирдаги жанубий зона, ушбу худуд бевосита сув омбори суви билан сугорилмасада яхшиланиши кузда тутилган 159 минг гектар худуд киради. Ушбу зонада сув билан таъминланганлик курсаткичи 78,9 % дан 90,6 % га кадар кутарилди;

- Билвосита таъсирдаги худудлар, яъни Жиззах зонаси булиб, худуддаги 95 минг гектар майдонга таъсири сезилади. Сув билан таъминланганлиги 71,3 % дан 91 % гача яхшиланади.

Сугориладиган ерларнинг бевосита ва билвосита таъсирида ландшафт компонентларида узгаришлари хам кузатилмокда. Ландшафт ва унинг компонентидаги узгаришларни доимий равишда мониторинг кузатишларини олиб бориш лозим. Сардоба сув омбори сувлари билан сугориладиган майдонларда грунт сувларнинг сатхини узгаришларини доимий мониторинг кузатишлари оркали аниклаб боришни такоза килади.

Грунт сувлари сатхининг тез кутарилиши асосан ёриклари куп булган охактош, шагал, дагал кумлардан ташкил топган ерларда тезлик билан содир булса, кум ва гилли замин эса бу жараённи секинлатади. Грунт сувлари сатхининг кутарилиши сув омбори худудидаги ерларнинг боткокланиши ва сув босишига, тупрокларнинг узгариши, грунт сувлари кимёвий таркибининг бузилиши ва усимлик хамда унга боглик холда хайвонот дунёсининг хам узгаришига олиб келади.

Демак, грунт сувлари режимининг узгариши сув таъминоти, курилиш ва иктисодиётнинг бошка тармоклари учун мухим ахамиятга эга хисобланади. Шунинг учун хам Сардоба сув омбори атрофида куплаб гидрологик станция ва постлар ташкил килиш лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР P^^XATO

1. Ахмедов А.У., Абдуллаев С.А., Парпиев F.T. Тупрокларнинг мелиоратив холати. (Туплам. Сирдарё ва Жиззах вилоятининг сугориладиган тупроклари). -Т.: Фан, 2005.-Б.122-157.

2. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекиской ССР. // Труды ТашГУ, вып. 231. - Т.,1964. -С.5-247.

3. FУдалов М.Р. Айдар-Арнасой куллар тизимининг ландшафтларга таъсири // Г.ф.д. PhD илм. дар. олиш учун такдим эт. дисс. авт. - Тошкент: 2019. -19 б.

4. Жиззах ва Сирдарё вилоятларининг Гидрометеорология хизмати маркази маълумотлари, 2019.

5. Жиззах вилояти Гидрогеология булими маълумоти, 2019.

6. Жиззах вилояти мелиорация булими маълумоти, 2019.

7. Комилов О.К. Мелиоративное состояние и плодородие вновь освоенных почв Голодной степи. -Ташкент: Фан. 1980.-С. 43.

8. Сектименко В.Е., Исмонов А. Ж. Сирдарё ва Жиззах вилоятларининг тупроклари. Сирдарё ва Жиззах вилоятларнинг сугориладиган тупроклари китобида. Фан нашриёти, -Ташкент, 2005, -С. 20-42.

9. Сирдарё Зарафшон ирригация тизимлари хавза бошкармаси маълумотлари, 2019.

10.Gudalov, M. (2022). Changes in water volume and environmental impact in the Aydar-Arnasay lake system. Journal of Geography and Natural Resources, 2(01), 1-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.