669DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-512-517
MILLIY, DINIY VA UMUMINSONIY QADRIYATLARNING O'ZARO
ALOQADORLIGI
Mazkur maqolada milliy, diniy va umum insoniy qadriyatlarning o'zaro aloqadorligi, dialektikasi ijtimoiy falsafiy jihatdan tahlil qilingan. Shuningdek, o'zbek xalqining milliy va umum insoniy qadriyatlarini xarakterlaydigan o'ziga xos xususiyatlari ilmiy amaliy jihatdan yoritilgan.
Kalit so'zlar: Inson, millat, qadriyat, milliy qadriyat, diniy qadriyat, umuminsoniy qadriyat, ma'naviy qadriyat, milliy o'zlig.
This article provides a socio-philosophical analysis of the interrelationship and dialectics of national, religious and universal values. Also, from a scientific and practical point of view, the features characterizing the national and universal values of the Uzbek people are highlighted.
Keywords: person, nation, value, national values, religious values, universal values, spiritual values, national identity.
Yangi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan tub islohotlar milliy madaniyatimiz tarixini o'rganishning unga xolisona baho berish, chunonchi o'zbek falsafasidagi ma'naviy me'rosimizni o'rganish, tarixiy yodgorliklarimizni asrash, milliy, diniy qadriyatlarning tiklanishi tabiiy va ijtimoiy borliqqa yangicha munosabatning shakllanishi, shaxs erkinligi va haq - huquqlarining oliy qadriyat sifatida e'tirof etilishi, yuksak qadriyatli ong va dunyoqarashning qaror topishini ta'minlamoqda. Darhaqiqat, milliy, diniy qadriyatlar ularning ahvoli kelajak taqdiri kishilarni doimo qiziqtirib kelgan muammolardan biridir. Demokratiya, oshkoralik jarayoni hozirgi ko'p millatni mamlakatimizda, milliy qadriyatlarni idrok etish va anglashni taqozo e'tib, bu sohalarda yig'ilib qolgan muammolarni yangicha tafakkur asosida chuqur nazariy mushohada etishni taqozo etmoqda. Asrlar ichra jahon ilm-fani, madaniyati rivojiga munosib hissa qo'shgan zahmatkash, ayni paytda zukko, bilimdon ota-bobolarimizdan qolgan madaniy
X. P. To'xtayev
O'zMU dotsenti, falsafa fanlari nomzodi
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
me'ros biz uchun bebaho xazinadir. Bu ma'naviy me'ros
April, 2022
ma'naviy olamimizni boyitib, har bir inson qalbiga nur, ezgulik, fazilatlar baxshida etadi. Xalq og'zaki ijodi namunalari ertak va rivoyatlar, hikmatli so'zlar, musiqa asarlari me'morchilik yodgorliklari va tasviriy san'at asarlari, she'r va dostonlar, islomiy tarbiya, milliy qadriyatlarning har biri bebaho ma'naviyat xazinasidir.
Shunday ekan, xalqimizni, ayniqsa, yoshlarni o'z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o'tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga, sog'lom dunyoqarashga, mustaqil irodali, boy ma'naviyatga ega insonlar qilib tarbiyalash har qanday mafkuraviy tazyiq va ma'naviy tahdidlarga zarba berishga tayyor etib tarbiyalash vazifasi dolzarb hisoblanadi.
Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek "Yuksak ma'naviyatli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarga, o'z mustaqil fikriga ega bo'lgan yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash biz uchun eng muhim masalalardan biridir." [1,89]
Darhaqiqat, yoshlar ma'naviy barkamol, yetuk shaxs sifatida erishuvining muhim yo'nalishi ular ongida milliy urf-odat va an'analarni shakllantirishdir. Milliy urf - odatlar hayotimizning har bir sohasiga singib ketgan bo'lib, bu urf - odatlar bizni aynan qaysi xalq vakili ekanligimizni ko'rsatuvchi izoh, ya'ni bizni kim ekanligimizni isbotlovchi dalil hisoblanadi. Chunki ma'naviy, barkamol yoshlarni o'ziga xos bo'lgan milliy urf - odatlar xayr - saxovat, mehr-oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus, sharm - hayo, iffat, bosiqlik, ulug'vorlik, sabrlilik kabi ma'naviy fazilatlar, mehmondo'stlik, bag'rikenglik, bolajonlilik, oqko'ngillilik, mehnatkashlik kabi milliy qadriyatlar aynan urf - odat, an'analarda qaror topadi. Shunday ekan milliy qadriyatlarga hurmat bilan qarash millatning o'ziga hurmat bilan qarashning asosiy belgisidir. Ming yillar mobaynida shakllangan milliy qadriyatlarimiz hozirgi davrda yaratilgan madaniy - ma'naviy boyliklar bilan qo'shilib, yangi zamonaviy qadriyatlarni yaratadi va taraqqiyotimizni tezlashtiradi, g'oyaviy va ma'naviy poklanishni ta'minlashga ko'maklashadi. Qadriyatlarning barcha turlari insonning ayniqsa yoshlarning farovon hayot kechirishi, erkin yashashi ma'naviy - axloqiy kamol topishi uchun xizmat qiladigan vositalar bo'lib hisoblanadi.
Ayni vaqtda, insonlar o'z qadriyatlarini anglashlari, faqat moddiy emas, ma'naviy boyish huquqiga ega bo'lishlari, o'zlarining insoniy haq-huquqlarini, odamiyliklarini chuqur his qilishlari, milliy o'zliklarini anglashlari zarur. Milliy o'zlikni anglash esa millatning jipsligini va birligini ta'minlovchi millatning o'zi mavjudligini anglashga xizmat qiluvchi omildir. Milliy o'ziga xoslik butun insoniyat uchun katta boylik, uni harakatlantiruvchi ma'naviy ruhiy kuch - qudratdir. Inson o'zini o'zi anglashning
April, 2022
513
yuksak darajasi milliy o'zligini anglashdir. Millatlarning o'zligini anglashga bo'lgan intilishi saqlanib qolar ekan, demak, milliy o'ziga xoslikning barqarorligini ta'minlaydi. Milliy o'zligini unutgan kimsaning manqurtga aylanishi hech gap emas, bu insoniyat uchun fojiadir. Insoniyat faqat milliy turli tumanlik, o'ziga xosliklarning amal qilishi bilan barhayot rivojlanib boradi.
O'tgan davrlarning eng yaxshi yutuqlarini o'zida mujassamlashtirgan O'zbekiston xalqi madaniyati o'z navbatida nafaqat diniy qadriyatlarning keyingi rivojiga, balki dunyoviy qadriyatlar rivojiga ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Demak, yurtimiz xalqlarining ilmiy, madaniy, ma'naviy yutuqlari nafaqat musulmon balki jahon madaniyatining ajralmas qismidir.
Jahon dinlaridan, umumbashariy ta'limotlardan biri hisoblangan islom dini insonga mohiyat, faoliyatiga maqsad va yo'nalish beruvchi, jamiyat a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirib, birlashtirib, ijtimoiy taraqqiyotini tezlashtirish uchun xizmat qiladigan ma'naviyat masalalarini, ma'rifat, odob-ahloq tarbiyasining barcha muammolarini o'z ichiga qamrab oladi. Umuman olganda, islom dini inson ma'naviy ma'rifiy kamolotiga oid bo'lgan fikrlar, qarashlar ta'limotlarining mukammal manbai. Yaxlit ilmiy - dunyoviy, diniy tizimdir. "Insonlarni qanday tarbiyalashni Islom dini yaxshi biladi. So'zdan - ma'noga, shakldan - ruhga, zohirdan - botinga kirib borishni biladi. Shu bois Islom dini shakga ham katta e'tibor beradi. Chunki shakllar alaloqibat amalda go'zal ma'naviyatni yuzaga keltiradi." [2,25]
Milliy ma'naviyatimiz va ma'rifatimiz rivojida islom ta'limoti, islom dinining ilohiy manbalari - Qur'oni Karim va Hadisi Shariflar qanchalik ijobiy ta'sir ko'rsatganligi, yo'l - yo'riq vazifasini o'taganligi haqiqatdir. Islomiy qadriyatlarni, Qur' oni Karim, Muhammad( s.a.v) payg'ambarimizning hadislarini, tasavvuf ta'limotini o'rganar ekanmiz, ularda milliy ma'naviyatimiz uchun o'ta muhim bo'lgan birorta ham masala e'tibordan chetda qolmaganini ko'ramiz. Ulardagi odob - axloq, halollik va poklik, iymon - e'tiqod va vijdon, mehr - oqibat, og'ir sinovlarga bardoshli bo'lish, bir birini moddiy ma'naviy, ruhiy qo'llab quvvatlash, hamdard, hamnafas, hamfikr, yelkadosh bo'lish, tinchlik, osudalikni saqlash, mehnat qilib, peshana teri to'kib, birovlarning haqqiga xiyonat qilmasdan halol pokiza yashash haqidagi va boshqa g'oyalar, yo'l yo'riqlar va ta'limotlar, fazilatlar millatgagina emas, balki umum insoniyatga ham bevosita daxldordir.
Insondagi mavjud imkoniyatlarni keng quloch yoydirish uchun shaxsning u yoki bu sifatlariga, uning bir qator o'zigagina xos xususiyatlarini safarbar qilishga bir tomonlama yondashish
April, 2022
514
yo'li bilan erishib bo'lmaydi. Shu o'rinda ta'kidlash kerakki, bugungi globallashuv sharoitida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni mutloqlashtirish holatlari ham namoyon bo'lmoqda. Bunda " Erkin hayot" niqobi bilan murtodlik (prozelitizm), ayirmachilik (radikalizm), xudbinlik (nigilizm), vatansizlik (kosmopolotizm) kabi illatlarni umumiy axloq g'oyalari sifatida targ'ib qilishga urinish bor. Bunday sharoitda eng avvalo jamiyat axloqiy muhitini ana shu salbiy ta'sirlardan asrab qolish ehtiyoji o'n chandon ortadi.
Respublikamiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek, "Bugungi kunda butun dunyo, ayniqsa, islom ham ja'miyati davrning tahlikali tahdidlari bilan yuzma - yuz turibti. Islom dinini siyosiylashtirish va musulmon yoshlarini radikallashtirish borasidagi urinishlar bunday xatarlarni o'ta jiddiy tahlil qilish, baholash va ularga munosib javob berishni taqozo etmoqda. Shunday ekan, globallashuv jarayonlari tufayli inson faoliyatida uchrayotgan salbiy amallarning oldini olish uchun uni milliy qadriyatlar, diniy qadriyatlar va umuminsoniy madaniyat yutuqlari asosida tarbiyalash bugungi kun talabidir." [3,457]
Bizga ma'lumki, umuminsoniy qadriyatlarning ilk kurtaklari Sharqda shakllanib, diniy qadriyatlar inson ma'naviyatining tarkibiy qismi sifatida e'zozlanib kelmoqda. Sharq qadriyatlari o'z - o'zanida rivoj topib borishi bilan bir qatorda insoniyatning kelgusi taraqqiyotiga zamin bo'lib xizmat qildi, hamda o'zining ijobiy ta'sirini ko'rsatdi. Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati xalqlarni ma'naviy ruhiy jihatdan buyuk o'zgarishlarga tayyorlashda mayoq vazifasini o'tab kelmoqda. Tarixning guvohlik berishicha, o'zbek xalqi eng qadimiy xalqlardan biri bo'lib, jahon sivilizatsiyasida munosib o'rnini egallab kelmoqda. Chunki jahon miqyosida o'zining aql - idroki, tafakkur qilish qobiliyati umuminsoniy qadriyatlar talabiga javob beradigan buyuk alloma mutaffakkirlarni yetkazib berdi.
O'zbek xalqi milliy qadriyatlarini xarakterlaydigan o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: yuksak insonparvarlik, bag'rikenglik, mehmondo'stlik, hamma millat va elat vakillariga izzat hurmat ko'rsatish, mulohazalilik, sharm- xayolilik, bolajonlilik, hamdardlik, mahalladoshlik, halollik va boshqalar. Bu va shunga o'xshash o'zbek milliy qadriyatlar Yangi O'zbekistonda yashayotgan har bir kishining ko'nglida g'ururlanish hissiyotini paydo qiladi va bu bilan haqli ravishda faxrlanadi. Bugungi adolatli davlat bunyod etilayotgan davrda o'tmish ajdodlarimizning tajribalarini o'rganish, ularning ibratli ishlaridan ijobiy saboq olish, umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan yangicha dunyoqarashni va milliy mafkurani shakllantirish, harakatlar strategiyasidan taraqqiyot strategiyasi sari tamoyiliga asoslangan barqaror
April, 2022
515
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-512-517
jamiyatni qurish yo'lidagi muhim muammolardandir. Shuning bilan bir qatorda bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri har bir fuqaro ayniqsa, yoshlarda milliy, umum insoniy qadriyatlarga mos xislat va fazilatlarni shakllantirish, ularning ma'naviy olamini boyitish masalasida davr talabidan kelib chiqqan holda ijodiy yondashishdan iborat. Shu nuqtai nazardan qaraganda umum insoniy qadriyatlar insonni e'zozlash, hayotni sevish, burch, sadoqat, ajdodlarga hurmat, vatanparvarlik, adolat, ma'rifatparvarlik, tinchlik, totuvlik, do'stlik, hamkorlik singari fazilatlarni ifoda etadi.
Umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini tan olmay jahon axli, boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilib bo'lmaydi. Shuning uchun Yangi O'zbekistonning strategik maqsadi umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish orqali jahon hamjamiyatida o'ziga munosib o'rin egallash, taraqqiy etgan davlatlar qatoridan joy olishdir, umuminsoniy qadriyatlarni e'zozlovchi adolatli turmush tarzini barpo qilish uchun odilona ijtimoiy harakatlarda milliylik ham e'tirof etishni shart.
Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlar negizida shakllanib, kamol topib boradi. Lekin shunga qaramay u mazmun jihatidan chuqur va boydir. Chunki umuminsoniy ma'naviy qadriyatlarga barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlari birligi va umumiyligi o'z aksini topishi lozim. "Umuminsoniy qadriyatlar barcha xalq va elatlarga xos bo'lgan, ularning insoniy fazilatlarini ifodalaydigan an'analar, urf - odatlar, intilishlar, g'oyalar, sog'lom fikr, yuksak did bilan baholash qobiliyati, shu asosida qilinadigan harakat va faoliyat va hokazolar bo'lib, undan unumli foydalanish umumbashariy muammolarni to'g'ri hal qilishga ko'p jihatdan ijobiy ta'sir etadi."[4, 114] Insoniyatning omon qolishi, ularning huquq va erkinliklari, xalqlarning har tomonlama hamkorligi, ekologik va energetik muammolar, umuminsoniy boy tarixiy meros, umuminsoniy fazilatlar, hozirgi dunyoning yaxlitligi, o'zaro bog'liqligi va boshqalar shular jumlasidandir.
Xulosa qilib aytganda, Yangi O'zbekiston milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi asosida, milliy mentalitetimizning o'ziga xos jihatlarini hisobga olib, ijtimoiy hayotimizdagi an'anaviylik va zamonaviylikka tayanilgan holatda fuqarolik jamiyatini barpo etishga alohida e'tibor qaratmoqda. Zero, fuqarolik jamiyati bu demokratik qadriyatlarni qaror toptiradigan va ularga tayanadigan jamiyatdir. Mamlakatimiz milliy taraqqiyot kontseptsiyasi Sharqona va umuminsoniy demokratiya xususiyatlaridan kelib chiqadi. Unda milliy va umuminsoniy qadriyatlar va tamoyillar ustuvordir.
April, 2022
REFERENCES
1. Mirziyoyev.Sh.M. "Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz" - Toshkent. O'zbekiston: 2017 yil,1 tom
2. Toxir Malik Odamiylik mulki (axloq kitobi) - Toshkent, Sharq nashriyoti, 2013 yil
3. Mirziyoyev Sh.M. "Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir" - Toshkent,"O'zbekiston", 2018 yil, 2-Tom
4. Nazarov Q. Aksiologiya - qadriyatlar falsafasi - Toshkent, Akademiya nasiriyoti, 2011 yil
® о
April, 20221 International Scientific Conference1
©
О
517
