CC BY
61MATEMATIKA FANINI O QITISHDA KASBIY MAZMUNLI MASALALARNING
SIFATLI TA LIMDAGI AHAMIYATI 1Jalilov Anvar Abdulloyevich, 2Rustamov Anvar Normamatovich
1Navoiy davlat pedagogika instituti dotsenti(PhD) 2Navoiy davlat pedagogika instituti 1-kurs magistranti anvar_anvar2018@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7927479
Annotatsiya. Ushbu maqolada matematika fanini o qitishda kasbiy mazmunli malalalar orqali o'quvchilarda kasbga bolgan qiziqishlarini shakllantirish ilmiy-nazariy tavsiyalar yordamida ochib berilgan
Kalit so^zlar: matematika, masala, kasb, ta'lim, dars, oquvchi, geometriya, stereometriya, bilim, ko nikma, malaka.
Hozirgi axborotlar oqimi kuchli rivojlanayotgan bir davrda o'quvchilarimizga katta imkoniyalar berilmoqda. Fan va texnika sohasidagi yangiliklar va yaratilayotgan yangi kashfiyotlar tezda o'z o'quchisiga etib boradi. Jahonninig ko'pgina davlatlarida rivojlanishning yuqori cho'qqisiga chiqishining asosiy mezoni bo'lgan ta'lim sifatiga e'tibor berish, uning samarasi sifatida esa ilmli ziyolilar sonini oshishi bilan bogliqligi e'tirof etiladi. Mamlakatimizda yoshlarni ilmiy sohalar bo'yicha bilimlarini oshirishga qaratilgan chora va tadbirlar kolami juda keng. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining "Ozbekiston yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmonida 2021-2022 o'quv yilidan boshlab "Kasbga yo'naltirish tizimi"ni joriy etish, 7-sinfdan boshlab o'quvchilar o'rtasida interaktiv so'rovnoma o'tkazish, 7-9 sinflar uchun har oyda "Kasblar oyligi" mavzusidagi tadbirlar tashkil qilish, kasbga yo'naltirishda "ustoz-shogird" tizimini yanada rivojlantirish kabi vazifalar belgilab berilgan.
Ushbu qarorlardan maqsad yoshlarni kasbga yo'naltirish, ish bilan ta'minlash davlatimiz siyosatining ustivor vazifalaridan biri bo'lib turibdi. Bu borada maktab bitiruvchilarini zamonaviy kasblarga to'g'ri yo'naltirish katta ahamiyatga ega.
O'quvchilarning esa o'ziga mos kasbni tanlashda maktab ta'limidagi o'qituvchilarning kasb sohasini egallashida kerak bo'lgan bilim, ko'nikma, malaka, kompetensiyalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik faoliyatini amalga oshirishi muhim qismi hisoblanadi.
Xususan, matematika fanini o'qitishda kasbga yo'naltirish ishlari dars jarayonlarida quyidagicha amalga oshiriladi:
1. Matematik tushuncha va qonuniyatlar kasb sohalari bilan o'zaro bog'lab tushuntiriladi;
2. Matematik kasbiy mazmunli masalalardan foydalaniladi;
3. Matematika darslarida kasbiy sohalarga aloqadorlikda aks ettirilgan matematik o'quv-ko'rgazmali qurollardan foydalaniladi.
Matematik kasbiy mazmunli masalalardan foydalanish deganda avvalo kasbiy mazmunli masala tushunchasini tahlil qilish maqsadga muvoffiq.
Kasbga yo'naltiruvchi amaliy masalalar bu kasbiy mazmundagi masalalar bo'lib, bir tomondan fanga aloqador, ikkinchi tomondan kasbiy faoliyat uchun foydali masalalar tushuniladi.
Matematika fani o'qituvchisi tomonidan o'quvchilarni kasbga yo'naltirish imkoniyati boshqa fanlarga nisbatan yuqoriroq bo'lib, dars jarayonlarida o'quvchilarda turli masalalar orqali
kasblar haqidagi tushunchalarni shakllantirish mumkin. O quvchi kasbiy mazmunli masala yechish davomida bir tomondan matematik bilimlari mustahkamlansa, ikkinchi tomondan kasbga bo'lgan munosabati shakllanadi.
Kasbiy mazmunli masalalar quyidagi talablarga mos kelishi ularning tasir samaradorligini oshishiga xizmat qiladi:
1. Masalada keltirilgan amaliy vaziyat o'quvchilarga tushunarli bo'lishi, ko'p sonli noma'lum atamalar kiritilmasligi, kiritilgan atamalar oson tushuntirilishi va tushunilishi;
2. Kasbiy amaliy masala o'quvchi bilim darajasiga mos ravishda tanlab olinishi va o'quvchi tomonidan masala yechimini topishning imkoni mavjud bo'lishi;
3. Kasbiy mazmunli masala mavjud matematika kursi o'quv rejasiga mos bo'lishi va o'quv jarayonining zaruriy tarkibiy qismi bo'lib bunda matematika ta'limi maqsadiga erishishning mantiqiy davomi bo'lishi va xizmat qilishi kerak.
Bunda mavzuning maqsadiga muvoffiq holda oqituvchi tomonidan kasbiy mazmunli masala tanlanadi. Bu orqali matematik bilimlarni mustahkamlash bilan birga kasbga bolgan qiziqishlarini orttirish mumkin.
Ma'lumki maktabda talim berishda kasbiy kompitensiyalarni shakllatirish borasida bir qancha olimlar ish olib bormoqda. Shu jumladan, N.R.G'aybullayev matematika ta'limida kasbiy mazmunli masalalarni yechish bosqichilarini quyidagicha yoritadi:
1. Formallashtirish bosqichi. Bu bosqichda berilgan real(masala)ning, unga adekvat bo'lgan matematik modeli quriladi.
2. Masalalarni model ichida yechish bosqichi. Bu bosqichda berilgan amaliy mazmunli masalalarning konkret mazmuni hisobga olinmay, I bosqichda tuzilgan matematik masalalar yechiladi.
3. Interpretatsiyalash bosqichi. Ushbu bosqichda tuzilgan formal matematik masalalarning yechimi, dastlabki berilgan amaliy mazmunli masalalar "tili"ga ko'chiriladi.
Kasbiy mazmundagi masalalardan namuna tahlil qilamiz:
Masala. Hatkaltarosh buyurtmaga ko'ra oynaga gipsdan bezaklar yasashi kerak. (1-chizma). Haykaltarosh oynaning aylanasimon qismiga (aylana yoyiga) gipsli bezak yasash uchun uning faqat rasmda keltrilgan k va h o'lchovlariga ega (2-chizma). Oynaning aylanasimon qismiga gips yasashi uchun aylananing radiusi kerak bo'ladi. Radiusini toping?
1-chizma. Oynaga gipsli bezak berilishi holadi. 2-chizma. Oyna holati
Yechish. I bosqich. Haykaltarosh aylana yoyi uzunligini tayyorlash uchun aylananing radiusini topishi va aylananing yoyini radiusi orqali chizishi kerak bo'ladi. Chunki aylana yoyi aylananing bir bo'lagidir. Haykaltarosh k va h uzunlik orqali radiusini topish uchun matematik tilga o'giramiz. Berilgan aylana yoyidan yaxlit aylana mavjud deb qaraymiz va quyidagilarni belgilab olamiz.(3-chizma)
3-chizma
4-chizma
uzunlikni kiritamiz. h ni esa CD deb belgilaymiz, u holda . Aylananing radiusi: ga teng. Masalada shartiga ko'ra h mavjudligi uchun biz izlagan radiusni quyidagicha olamiz: OD radiusni topish orqali masala javobi aniqlanadi. I bosqichda real holatdan, unga adekvat bo'lgan matematik modelga o'tish amalga oshirildi
II bosqich. Sof matematik tilga o'girilgan masalani matematik usullar va metodlar orqali yechimi topiladi
1. To'g'ri burchakli OBC uchburchakdan Pifagor teoremasiga ko'ra quyidagi tengliklar kelib chiqadi:
CO2+CB2=OB2 (1)
CO=OD-CD (2)
2. (1) va (2) formulalardan (OD-CD)2+CB2=OB2 tenglik kelib chiqadi. OD=OB=R, k
CD=h, CB=- bo'lganligi uchun buni quyidagicha yozish mumkin:
3.
(R-h)2 + = R2
2-qadamda keltirilgan tenglikning har ikki tomonini soddalashtiramiz:
k2
R2 -2Rh + h2 + — = R2 4
2Rh =
R =
4h2 + k2
1
4h2 + k2
~8h
4. Radius topildi.
III bosqich. Yuqoridagi bosqichlardan kelib chiqib, izlanayotgan radius
4h2+k2
R = —-— ga teng bo'ladi.
8h
Javob. Endi haykaltarosh radiusni topib aylana yoyini yasashi mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, matematikani oqitishda o'quvchilarga faqat matematik bilim va konikmalarni berish bilan chegaralanib qolmasdan, balki ulardagi kasbiy tushunchalarini ham shakllantirib borish asosiy masala hisoblanadi. Chunki o quvchilar kelajakda matematik bilimlarini amaliy va kasbiy jarayonda qo'llay olsagina matematika ta'limidagi asosiy vazifa bajarilgan hisoblanadi. Shuning uchun matematikani oqitishda kasbiy mazmunli masalalarning orni alohida ahamiyatga egadir.
REFERENCES
1. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining "Ozbekistonning yangi taraqqiyot davrida talim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to,g,risida"gi farmoni, Toshkent, 2020-yil 6-noyabr, PF-6108-son.
2. Кондаков И.М. Диагностика профессиональных установок подростков. Вопросы п сихологии №1997 стр.122-130
3. Psixologik xizmat. Darslik/ Z.T.Nishanova, Sh.T.Alimbayeva, M.V.Sulaymonov. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. - T-2014. -424 b.
4. Alimatova G.R. -"Kollej o'quvchilarining matematik tayyorgarligini kasbga yo'naltirish metodikasi". //Diss...ped.fan.nomzod.// Toshkent-2004. 130 bet
5. Algebra va analiz asoslari: O'rta maktabning 10-11-sinflari uchun darslik/ Sh.O. Alimov, Y.M.Kolyagin, Y.V.Sidirov va boshq.-T.:O'qituvchi, 1996. -256 b.
