44MAMLAKATIMIZDA YOSHLAR O'RTASIDA ISHSIZLIK MUAMMOLARI
B. O. Ernazarov
O'zMU o'qituvchisi [email protected]
L. A. Usmonova
O'zMU 3-bosqich talabasi [email protected].
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatida yoshlar ishsizlik darajasi mehnat bozori bilan bog'liq muammolar yoritilgan. Yoshlar badligini ta'minlashga sarmoya kiritish juda muhimdir.Ularga yaratilgan imkoniyatlardan to'liq foydalanishi va bandlik bilan ta'minlashga alohida e'tibor qaratilayotganligi haqida malumotlar keltirib o'tilgan. O'zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi qonuni to'g'risida. Ishsizlikning salbiy oqibatlari hamda Statistika qo'mitasining ma'lumotlari, hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiy faol aholi soni nechog'liq ekanligi haqida..Kambag'allikni kamaytirish va bandlikni ta'minlash bo'yicha tizimli ishlarni yo'lga qo'yish.
Kalit so'zlari: ishsizlik, bandlik, ehtiyojlar, mehnat resurslari, ishsizlik darajasi.
PROBLEMS OF UNEMPLOYMENT AMONG YOUTH IN OUR COUNTRY
B. O. Ernazarov
Lecturer at the National University of Uzbekistan [email protected]
L. A. Usmonova
3rd year student of the National University of Uzbekistan usmonovalobar18.04@gmail .com
ABSTRACT
This article highlights the problems associated with the level of youth unemployment and the labor market in the socio-economic policy of our country. It is very important to invest in the well-being of young people. Information is given that special attention is paid to employment and full use of the opportunities created for them. On the Law of the Republic of Uzbekistan "On Employment of the Population".
776
April 20, 2024
Negative consequences of unemployment and information from the State Statistics Committee on the size of the economically active population in our country.
Keywords: unemployment, employment, needs, labor resources, unemployment
rate.
Yoshlarni ish bilan ta'minlash eng dolzarb muammolardan biri desak yanglishmaymiz.Chunki aynan yoshlar mehnat resurslarining eng faol qismi.Yoshlarga hatto mehnat bozorlarida ham qolgan toifadagi shaxslarga qaraganda ularga yetarlicha baxo berilmayotganligi ham achinarli holatdir. Sababi yetarlicha mehnat tajribasining mavjud emasligi va bundan kelib chiqadiki tashkilot rahbarlari tomonidan ularni ishga olish xech qanday manfaat keltirmaydi.Ishga qabul qilganda ham ular o'z ustida ishlashadi bu esa ish sifatini uzilib qolishiga sabab bo'ladi.Qancha tez ishni qilsa shuncha yaxshi va samarali natijalar olishni xohlaydi. Ishsizlik iqtisodiyotning umumiy o'sishiga ta'sir qiladi, chunki bu ishchi kuchi resurslarini isrof qilishdir. Iqtisodiy ortiqcha yukni oshiradi. U qaram aholi sonini ko'paytirishga intiladi. Ishsizlikning ortishi iqtisodiyotning tushkunligining ko'rsatkichidir. Ishsizlik yalpi talabning qisqarishi yoki mehnat bozorining mavjud ishchi kuchini o'zlashtira olmasligi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Ishsizlikning ta'siri ijtimoiy mahrumlikni o'z ichiga oladi va shaxsning jismoniy, ruhiy va psixologik farovonligiga ta'sir qiladi. Ishsizlik muammosi qashshoqlik muammosini keltirib chiqaradi. Hukumat qo'shimcha qarz yukiga duchor bo'ladi, chunki yoshlar orasida ishsizlik ishlab chiqarishning pasayishiga va odamlar tomonidan tovarlar va xizmatlarning kam iste'mol qilinishiga olib keladi. Ishsizlar g'ayriijtimoiy elementlar tomonidan osonlikcha aldanib qolishlari mumkin.
Nima uchun yoshlar orasida ishsizlik yuqori? Noto'g'ri ta'lim va unumdorlikning etishmasligi ish joylariga qimmatga tushadi. Ta'lim darajasining pasayishi bilan ishsizlik asta-sekin o'sib boradi; ta'lim tizimi esa mehnat bozori uchun malaka hosil qilmayapti. Ishchi kuchi taklifiga yillar davomida ish izlovchilar sonining ko'payishi ta'sir ko'rsatmoqda bu esa ishsizlik darajasini keltirib chiqaradi.Ishsizlik darajasi - bu ishsizlarning ishchi kuchidagi ulushi.Ishsizlik oilalarning ixtiyoriy daromadiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, xarid qobiliyatini pasaytiradi, xodimlarning ma'naviyatini pasaytiradi va iqtisodiyotning ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi.Yoshligida ishsiz bo'lish mansab yo'llari va kelajakdagi daromadlar nuqtai nazaridan uzoq muddatli, salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ishsizlik tarixiga ega bo'lgan yoshlar kamroq martaba o'sishi imkoniyatlariga, ish haqi darajasining pasayishiga, yaxshi ish o'rinlari uchun yomon istiqbollarga va oxir-oqibat kam pensiyalarga duch kelishadi. Bularga yoshlardagi dangasalik kiradi, bu ularni ish qidirishni istamaydi, shuning uchun ular bunday ijtimoiy omillar tufayli uzoq vaqt ishsiz qoladilar. Ishsizlikning bu ikki asosiy natijasi, ular boshqarib bo'lmaydigan darajaga yetganda, ijtimoiy tanazzulga olib kelishi mumkin. Jamiyat ishsizlar ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlardan mahrum.
April 20, 2024
777
O'qimishli odamlar orasida ishsizlik yanada jiddiyroq. Bu ularga kiritilgan investitsiyalar bilan bog'liq. Ishsizlik nafaqat iqtisodiy illat, balki ijtimoiy muammodir.
Ishsizlik jamiyat uchun nafaqat moliyaviy xarajatlarga olib keladi. Ishsizlar nafaqat daromadlarini yo'qotadilar, balki jismoniy va ruhiy salomatligi bilan bog'liq muammolarga duch kelishadi. Yuqori ishsizlikning ijtimoiy xarajatlari jinoyatchilikning oshishi va ko'ngillilik darajasining pasayishini o'z ichiga oladi.Yuqori ishsizlikning narxi ishchilar va ularning oila a'zolarining ish haqi va daromadlarini yo'qotish, tengsizlikning yanada kengayishi, farovonlikni isloh qilish uchun noqulay muhit va jinoyatlarning kuchayishi va sog'liqning yomonlashishi natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy xarajatlardir.Yoshlar orasida Insofsizlik, axloqsizlik, ichkilikbozlik, qimor o'yinlari, talonchilik va boshqalar kabi ko'plab ijtimoiy illatlar ishsizlikning natijasidir. Bu jamiyatda ijtimoiy buzilishlarni keltirib chiqaradi va hukumat qonun va tartibni saqlash uchun katta samarasiz xarajatlarga majbur bo'ladi. Ishsizlikning salbiy oqibatlari:
■ mehnat faoliyati qisqarishi;
■ jamiyatda kuchlanish kuchaygan;
■ aqliy va jismoniy kasalliklarning ko'payishi;
■ jinoiy vaziyatning kuchayishi;
■ ijtimoiy farqlashni mustahkamlash.
«Ish yo'q, bor ishning oyligi kam», deya nolish bilan nimani o'zgartirish mumkin? O'sha oz maosh olmaydigan, yoki biror kasb bilan band bo'lmaydigan odamning maqomi oziga qanoat qilganga va yaxshilikka umid qilayotganga teng kelmaydi-ku? Ish qidirganlarning aksariyatida «har qanday ishga kirish uchun albatta pora berish zarur», degan dogmatik qarash bor. Unutmang: har doim ham davlat asosiy ish beruvchi bo'lib qolmaydi, nodavlat tashkilot esa o'ziga o'zi zarar qilib, pora olish yo'li bilan keraksiz xodimni ishga olmaydi.
Marhum Anvar qori Tursunov o'z ma'ruzalaridan birida shunday degandi: «Bir yigitni ishga joylashtirmoqchi bo'ldik. «Domla, oyligi 600 ming so'm ekan, bola-chaqamni qanday boqaman?», - dedi. «Uka, baribir bekor ham yuribsiz, yaxshi niyat bilan boshlab turavering, uyog'i Allohdan» deya oq fotiha berdik. Bu yil shu yigit o'zidan orttirib muhtojlarga zakot ham berdi...»
O'zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi qonunida ta'kidlanganidek, «O'zbekiston Respublikasi fuqarolariga ishlab chiqarish va ijodiy mehnat uchun o'z qobiliyatlariga egalik qilish va qonunchilik man qilmaydigan har qanday faoliyat bilan shug'ullanish xuquqi berilgan. Mehnatga har qanday shaklda ma'muriy majbur qilishga yo'l qo'yilmaydi. Kishilarning ixtiyoriy band bo'lmasligi ularni javobgarlikka tortish uchun asos bo'la olmaydi». Davlat ish bilan ta'minlashga muhtoj bo'lgan aholiga quyidagilarni kafolatlaydi:
- ishsizlik nafaqasini to'lash;
April 20, 2024
778
- mehnat organlarining yo'llanmasi bo'yicha kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash yoki malaka oshirish davrida stipendiya to'lanishi hamda shu davrni umumiy mehnat stajiga qo'shish;
- ishsiz shaxsga qaramog'idagilarini hisobga olgan holda, moddiy yordam berish;
- haq to'lanadigan jamoat ishlarida qatnashish imkoniyati;
- mehnat organlarining taklifiga binoan ishlash uchun ixtiyoriy ravishda boshqa yerga ko'chish bilan bog'liq xarajatlarini qoplash.
Demografik muammolarni yechish maqsadida 2021 yil «Yoshlarni qo'llab-quvvatlash va aholi salomatligi yili» deb e'lon qilindi.Yoshlarga doir davlat siyosati isloh qilinib, unga yoshlarni kasblarga bepul o'qitish, tadbirkorlik va startaplar uch un grantlar e'lon qilish, aholining deyarli yarmi istiqomat qiluvchi qishloq joylarida qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanuvchi yoshlarga subsidiyalar berish kabi yangi loyihalar qo'shildi. Shuningdek, yangi dastur yoshlarni madaniyat, jismoniy tarbiya va sport hamda san'atga jalb qilish, ularning axborot texnologiyalari sohasidagi bilimlarini oshirish, yoshlar orasida kitobxonlikni targ'ib qilish va ayollar bandligini ta'minlashni ham o'z ichiga olgan. Bugungi vaziyat qanaqa? O'zbekiston aholisi jadal ko'payayotgan, har yili o'rtacha 700 ming yoshlar mehnat bozoriga kirib kelayotgan mamlakat. Albatta, ularning hammasini ish bilan ta'minlab borish imkonsiz. Lekin hech bo'lmasa bo'sh ish o'rinlarini band qilishga nima to'sqinlik qilmoqda?
Yoshlar o'rtasida ishsizlikni kamaytirish maqsadida mehnat bozoridagi haqiqiy holatni respublikamiz mintaqalari kesimida chuqur tahlil qilish asosida ular bandligini ta'minlash bo'yicha hududiy va tarmoq dasturlarini ishlab chiqish va ularning bajarilishini muvofiqlashtirish, yangi ish o'rinlari tashkil etish bo'yicha davlat buyurtmalarini ishlab chiqish bo'yicha aniq tizim asosida kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda
Mehnat bozoridagi real ehtiyojdan kelib chiqib kadrlar tayyorlanmayotganligi ishsizlik darajasining oshishiga olib kelmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev O'zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasida bu masalaga alohida to'xtalib, quyidagilarni ta'kidlab o'tdi: «Men hududlarga tashrif buyurganimda odamlar bilan ko'proq muloqot qilishga harakat qilaman. Hayron qolasiz, joylarda oddiy quruvchi, traktorchi yoki mexanizator yo'q. Ishning ko'zini biladigan yer tuzuvchi yoki suvchi topish amrimahol. Ko'p joylarda kollejlarni bitirgan bolalarni kerakli kasbga qayta o'qitishga to'g'ri kelmoqda. Qani, kasb tarbiyasi? Qani, mehnat bozorini o'rganish? Afsuski, hech kim bu masala bilan jiddiy shug'ullanmayapti
Bandlik vaziri Behzod Musayevning ta'kidlashicha, mamlakatda mehnatga layoqatli aholining 1,3 mln nafari ishsiz. 2022 yilda qashshoqlik darajasi 17 foizdan 14,1 foizga tushgan, 2023 yilda bu ko'rsatkichni 12 foizgacha kamaytirish kutilmoqda. Iqtisodchi hamda bloger esa vazirning bayonotiga ishonchsizlik bildirdi.Hozirda 2
April 20, 2024
779
millionga yaqin O'zbekiston faqarosi dunyoning turli nuqtalarida mehnat qilmoqda. Bu haqda 21 fevral kuni Toshkentda o'tkazilgan xalqaro konfrensiyada kambag'allikni qisqartirish va bandlik vaziri Behzod Musayev ma'lum qildi.Behzod Musayevning so'zlariga ko'ra, O'zbekistonda hokim yordamchilari faoliyati yo'lga qo'yilishi natijasida 2 milliondan ziyod ishsiz fuqaro bandligi ta'minlangan.«Kambag'allikni kamaytirish va bandlikni ta'minlash bo'yicha tizimli ishlarni yo'lga qo'yish maqsadida mutlaqo yangi tizim — „hokim yordamchilari" instituti tashkil etildi. Hozirda respublikadagi mavjud mahallalarda 9 ming 370 nafar hokim yordamchilari faoliyat yuritib, ular tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Hokim yordamchilarining subsidiyalar ajratish, ish bilan ta'minlash, kasbiy tayyorgarlikka jalb qilish va biznes yuritish asoslaridagi ishtiroki tufayli qariyb 2,2 million kishining bandligiga erishildi», — dedi vazir.
Uning ta'kidlashicha, ayni paytda respublika bo'ylab 26 ta ishga marhamat yagona markazi, 53 ta kasb-hunarga o'qitish va 539 ta kasb-hunar ta'lim markazlari faoliyat yuritmoqda. U yerlarda mehnat bozorida talab katta bo'lgan 70 dan ortiq kasblar bo'yicha ishsiz fuqarolar o'qitilmoqda.«Bundan tashqari, qonuniy mehnat migratsiyasini ta'minlashga ham alohida e'tibor qaratilmoqda. Fuqarolarning kasbiy tayyorgarligini oshirish maqsadida xorijga chiqishdan avval hududiy monomarkazlarda 30 ga yaqin mutaxassislik va 5 ta chet tili o'rgatilyapti. Bugungi kunda 2 millonga yaqin fuqaro xorij mamlakatlarida mehnat qilmoqda», — dedi u.«Hozirda O'zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 1,3 millioni ishsiz qolmoqda. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida ishsizlik darajasi 8,9 foizga tushirildi. Qashshoqlik darajasi ko'rsatkichi 17 foizdan 14,1 foizga tushdi. 2023 yilda barcha imkoniyatlarimizni ishga solib, qashshoqlik darajasini 12 foizgacha kamaytirishni rejalashtirganmiz», — deya qayd etdi Behzod Musayev.
«Statistika qo'mitasining ma'lumotlariga ko'ra hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiy faol aholi soni 15 mln kishini tashkil etadi. Qiziq jihati iqtisodiy faol aholi soni 2021 yilga nisbatan bor yo'g'i 90,6 ming kishiga ko'paygan, xolos. Taqqoslash uchun, pandemiyadan oldingi so'ngi 10 yillikda iqtisodiy faol aholining yillik o'rtacha o'sish ko'rsatgichi 285 ming kishini tashkil etgan. 2020 yilgi inqirozdan keyin iqtisodiy o'sish yana qayta tiklanganligiga qaramasdan iqtisodiy faol aholining o'sishi yildan-yilga sekinlashib borayotganligi qiziq», — deb yozadi u.Uning fikricha, aslida iqtisodiy o'sish qayta tiklanishni boshlashi bilan iqtisodiy faol aholi soni ham yuqori suratlarda o'sishi hamda inqiroz davrida yo'qotilgan aholi qatlami iqtisodiy faol aholi tarkibiga qaytishi kutiladi.
«Natijada inqirozdan keyin iqtisodiy faol aholi soninining o'sishi oldingi davrga nisbatan tezroq bo'lishi kerak. Albatta so'ngi yillarda talabalar sonining keskin o'sayotganligi kuzatilmoqda, tabiiyki talabalar iqtisodiy faol aholi tarkibiga kirmaydi. Lekin birgina talabalar soninining yuqori suratlarda o'sayotganligi iqtisodiy faol aholi
April 20, 2024
780
soni o'sishining bunday jiddiy sekinlashishini tushuntirib berolmasa kerak. Qo'shimchasiga aholi soni uzoq yillardan buyon o'sib kelayotganligini hisobga olsak, har yangi avlodning soni oldingisidan ko'ra ko'proq bo'ladi. Bunday holatda esa iqtisodiy faol aholi soni doimiy o'sib borishi kerak», deya ta'kidladi iqtisodchi.
Mamlakatimizda qulay ishbilarmonlik muxitini yaratish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish borasida kadr ijodiy o'zgarishlar amalga oshirilmokda. O'z o'rnida, tadbirkorilik subyektlarini davlat ruyxatidan o'tkazish va xisobga kuyish borasida xam qonunchilikda muhim qarorlar qabul qilinib, davlat ro'yxatidan o'tkazish va hisobga ko'yishni avtomatlashtirilgan tizimi boskichma-boskich ishlab chikilib, amaliyotga tadbik kilinmokda. Bu esa axoli xamda xorijiy sarmoyalarning o'z shaxsiy biznesini yo'lga qo'yish va rivojlantirish uchun muhim omil bo'lib xizmat qilmokda. Mamlakat axolisining farovonlik darajasini ifodalovchi muxim ko'rsatkichlaridan biri axoli daromadlari xisoblanadi. Axolining umumiy daromadlari - majburiy to'lovlar va boshka ajratmalarni amalga oshirgunga qadar bo'lgan yalpi daromadni ifoda etadi.Ishchi kuchlariga bo'lgan taklifni kamaytirish, shuningdek, ularni mehnat bozoriga oqib kelishini qisqartirish va boshqa joyga ketishni rag'batlantirish hamda ish vaqti va mavjud ish joylarini ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo'lganlar o'rtasida qayta taqsimlash orqali samarali tashkil etish mumkin. Respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida umumta'lim dasturlarini kengaytirish va o'qish muddatini uzaytirish bilan kasbiy tayyorgarlikni yaxshilash, o'quv yurtlarida kunduzgi ta'lim oladigan talaba o'rinlarini ko'paytirish va kechki hamda sirtqi o'quvdagi talaba o'rinlarini qisqartirish, ishla chiqarishdan ajralagan holda o'qiyotganlarga stipendiyalarni oshirish, ayolarga bola parvarish uchun to'ldanadigan nafaqalar va beriladigan ta'lim muddatini ko'paytirish. Mehnat stajini hisoblashda ularga imtiyoz berish; pensionerlar, nogironlar hamda ularni parvarishlaydigan shaxslarning pensiyalarini oshirish - mehnat bozorida ishchi kuchlarini oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi. Ish bilan bandlar orasida ish vaqti va ish joylari ishchi kuchlariga bo'lgan taklifni kamaytirish maqsadlarida qayta taqsimlanadi. Aholi bandligining xususiy va vaqtinchalik shakllariga o'tishlarini rag'batlantirishga ulargaham ish bilan to'la band qilingan shaxslarga mo'ljallangan ijtimoiy ta'minotning turlarini, ta'tillar va ijtimoiy kafolatlarning miqdorlarini o'rnatish, kafolatlargan eng kam miqdordagi ish haqi bilan ta'minlash, har yili beriladigan ta'tillarni o'z vaqtida berish, ish kuni va ish haftasi davomiyligini qisqartirish orqali erishish mumkin.
Har bir inson hozirgi kunda biror faoliyatni amalga oshirishni o'ylashi yoki o'zi yoqtirgan kasbni kuchli mutaxassisi bo'lish haqida aniq maqsad bilan harakat qilishi lozim. Shundagina ishsizlikning oldi olinadi. Yurtimizda hozirgi kunda yoshlarga ilm olishi va yangi g'oyalarini amalga oshirishi uchun keng imkon yaratilgan. Agar biz
781
April 20, 2024
imkoniyatlarimizdan qo'limizdan kelgancha foydalanib O'zbekiston ravnaqi yo'lida harakat qilsak , o'ylaymanki kelajakda yurtimizda ishsizlik muammosi bo'lmaydi.
REFERENCES:
1. Xolmo'minov Sh.R., Xolmurodov S.E. Mehnat bozori iqtisodiyoti. O'quv qo'llanma. - T.: 2013. - 228 b.
2. O'lmasov A. Iqtisodiyot asoslari. - Toshkent, "Mehnat", 1997.
3. Ishsizlik.O'zbekistonda bandlik muammosi.Ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish.
4. Alikariev N.S., Alikarieva A.N. Oliy ta'lim sifati menejmenti tizimini rivojlantirish konsepsiyasi//"Ijtimoiy tadqiqotlar jurnali" (www.tadqiqot.uz\soci) elektron jurnali. №1. - Toshkent, 2020. - B. 7-18. DOI http ://dx. doi.org/10.26739/2181 -9297-2020-1
5. Xusanova X.T. Талаба ёшлар социал категориясини урганишда мултидисциплинар ёндашув. Ижтимоий фанлар электрон журнали № 2 (2019) 0212-2019.
6. Заитов Э. Mahallaning o 'rganilishida tarixiy yondashuv //Журнал социальных исследований. - 2024. - Т. 7. - №. 1.
7. Sherbutayevna J. G. et al. Yoshlar huquqiy madaniyatini yuksaltirish-davlat siyosatining ustuvor vazifasi //Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi. - 2024. - Т. 1. - №. 1.
8. Сабирова У. Sotsiologik monitoring yaratishning nazariy-uslubiy asoslari //Журнал социальных исследований. - 2024. - №. SI-1.
9. Kholbekov A.J. "Jamiyat ijtimoiy sohasi" tushunchasiga doir. // "Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari tuplami (Toshkent sh., 25-may 2023.). -Toshkent : UzMU. - B/ 53-56.
10. Ahmedova F.M, Ta'limni rivojlantirishdagi ustuvor vazifalar//Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi» mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallar to'plami. - Toshkent, .2023.
11. Ernazarov B. Avlodlar almashinuvidagi yosh klasifikatsiyasining sosiologiyadagi ahamiyati //News of UzMU journal. - 2024. - T. 1. - №. 1.2. 1. - S. 261-265.
12. Isropilov M.B. The role of pr technologies in ensuring the sustainable development of society//Open Access Repository. - 2023. - T. 4. - №. 2. - S. 729-735.
13. Nurqulov B. Yoshlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish omillari //News of UzMU journal. - 2024. - Т. 1. - №. 1.3. 1. - С. 190-193.
782
April 20, 2024
