Научная статья на тему 'МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛМА НАВЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛМА НАВЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

48
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Маҳаллий / интродукция / нав / эртаги / ўртаги / кечки / новда / ўсиш кучи / тана кўндаланг кесими / ҳосил юки / парша / ҳосил қуввати. / local / introductions / variety / early / mid-season / late-ripening / shoot / growth force / bole cross-section / yield load / scab / yield force

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Адҳам Азизович Маҳмудов, Ахлиддин Турсуналиевич Машрапов, Хайрулло Холмаматович Алиев

Ушбу мақолада Фарғона вилоятининг унумдорлиги паст, тош-шағалли ер шароитида эртаги, ўртаги ва кечки олмаларда юқори ҳосил берувчи ва мева сифат кўрсаткичлари бўйича эталон навлардан устун навларни аниқлаб олиш борасида олиб борилган тадқиқот натижалари берилган. Эртаги олма навларидан Сўх маликаси, Чўлпон, Ҳосилдор ва Белий налив, ўртагиларидан Аргус, Гўзал олма, Фуми, Жессер Марк, кечкиларидан Фуджи ва Бойкен, Стракримсон навларини тавсия қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the results of a study to determine the best varieties of apple trees with early, medium, and late ripening, yielding a high yield with high-quality products not inferior to the standard in the conditions of low-fertile, pebble soils of the Ferghana region. Recommended apple varieties among early-ripening Sukh Malikasi, Chulpon, Hosildor, White filling, mid-ripe-Argus, Guzal olma, Fumi, Jesser Mark, lateripening Fuji, Boyken, Stаrkrimson

Текст научной работы на тему «МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛМА НАВЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

МАХДЛЛИИ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ЦИЛИНГАН ОЛМА НАВЛАРИНИНГ

УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Адхам Азизович Махмудов

к.х.ф.н., к.и.х., Академик М. Мирзаев номидаги боFдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институти ФарFOна илмий тажриба станцияси

Ахлиддин Турсуналиевич Машрапов

докторант, Академик М. Мирзаев номидаги боFдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институти ФарFOна илмий тажриба станцияси

Хайрулло Холмаматович Алиев

магистр, кичик илмий ходим, Академик М. Мирзаев номидаги боFдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институти ФарFOна илмий тажриба

станцияси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ФарFOна вилоятининг унумдорлиги паст, тош-шаFалли ер шароитида эртаги, уртаги ва кечки олмаларда юкори хосил берувчи ва мева сифат курсаткичлари буйича эталон навлардан устун навларни аниклаб олиш борасида олиб борилган тадкикот натижалари берилган. Эртаги олма навларидан Сух маликаси, Чулпон, Х,осилдор ва Белий налив, уртагиларидан Аргус, Гузал олма, Фуми, Жессер Марк, кечкиларидан Фуджи ва Бойкен, Стракримсон навларини тавсия килинган.

Калит сузлар. Махаллий, интродукция, нав, эртаги, уртаги, кечки, новда, усиш кучи, тана кундаланг кесими, хосил юки, парша, хосил куввати.

ABSTRACT

The article presents the results of a study to determine the best varieties of apple trees with early, medium, and late ripening, yielding a high yield with high-quality products not inferior to the standard in the conditions of low-fertile, pebble soils of the Ferghana region. Recommended apple varieties among early-ripening - Sukh Malikasi, Chulpon, Hosildor, White filling, mid-ripe-Argus, Guzal olma, Fumi, Jesser Mark, late-ripening Fuji, Boyken, Starkrimson.

Keywords: local, introductions, variety, early, mid-season, late-ripening, shoot, growth force, bole cross-section, yield load, scab, yield force.

15-iyun,_2022_

14

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

Олманинг кенг таркалганлиги унинг кимматли хусусиятлари, инсон саломатлигидаги, ишлаб чикаришдаги хамда иктисоддаги ахамияти билан белгиланади. Мавжуд олма богларининг ягона камчилиги улар ичида кам ахамиятга эга булган, алмаштириш талаб килинадиган навларнинг куплигидир. Уругмевали богларни саноат микёсида купайтириш энг яхши навларни танлашни такозо килади. Мамлакат микёсида олма богларини барпо килиш ва эскиларини реконструкция килишда ички бозор, кайта ишлаш саноати ва экспорт талабларини йил давомида бир маъромда кондириш максадида олманинг эртаги, уртаги ва кечки навлари ичидан энг яхшиларини танлаб олиш долзарб вазифалардан хисобланади.

Олманинг махаллий ва хориждан интродукция килинган навларини бахолаш хамда хужалик белгилари буйича бошкаларидан устун навларни ажратиб олиш максадида олиб борилаётган тадкикотлар кабул килинган услубиёт асосида утказилди [1]. Тадкикотлар объекти сифатида станцияда мавжуд булган олманинг 11 та эртаги, 12 та уртаги ва 15 та кечки навларидан фойдаланилган ва ушбу маколада улардан юкори курсаткичларга эга булан 18 та нав буйича маълумотлар берилган.

Тадкикот натижалари. Бир туп дарахтдан олинган хосил микдори буйича устунлик Джизакское раннее, Хрсилдор ва Сух маликаси навларида аникланган булиб, тана кундаланг кесим юзасига тугри келган хосил буйича юкори курсаткичлар хам мос равишда (0,26-0,27 ва 0,30 кг/см2) ушбу навларга тегишли булди (1-жадвал).

Уртаги навлардаги усиш жараёни буйича кузатувлар бир йиллик новдаларнинг усиши урганилаётган уртаги навлар ичида Жессер Марк (40,7 см.), Узбекистон кизили, Суммер ред (37,0 см.) навларида кучлирок булганлиги кузатилди. Дарахт танаси айлана узунлиги хамда тана кундаланг кесими буйича устунлик Гузал олма (67,0см-352 см2), Аргус (62,1см-302 см2) навларида кайд этилди. Тахлил натижалари уртаги олма навларида дарахт танаси кундаланг кесимининг ортиши ва хар бир квадрат сантиметр тана кундаланг кесимига тугри келган хосил юки уртасида кисман тескари богликлик борлиги аникланди. Жумладан, тана кундаланг кесимига тугри келган хосил юки буйича энг юкори курсаткичлар Налив золотой (0,23 кг/см2), Узбекистон кизили (0,21кг/см ), Жессер марк, Суммер ред навларида аникланди.

Кечки олма навлар тахлилидан маълум булишича, новдаларнинг бир йиллик вегетация даврида уртача усиши буйича Р. Симиренко (45,6 см.), Фуджи (41,7 см), Бойкен

15-iyun,_2022_

15

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-EANYUTUQLAR^

(40,3 см), Голден Делишес (39,6 см), Нафис (39,1 см.), тана айлана узунлиги ва

тана кундаланг кесим юзаси буйича мос равишда Р. Симиренко (73 см-420

2 2 2 см .), Фуджи (66 см-343 см .), Нафис (72 см-413см ) навларида устунлик кайд

этилган.

1-ж.адвал.

Олмлнинг турлн ндвллрилл уснш. рнвожллнпш жлрлёни хлмдл хогнл кжн

ШЕ Ё1[р ]"nL--]K КС'ЕЛ а. уСИПШ. см ГЕНЕ ятг-яття узунлнгн. СМ ГЕНЕ кунгЕЛЕНг > £:: с ] юаси. си ~ 6 нр ту пл ах н:: с ил, et ьуддаланг екш к := :иг = тутрн еелген з^ОСНЛ, ЕГ.-С41"

201Э 2020 урт. 2019 | 2020 | урт. 2019 2020 урт. 2019 | 2020 | урт. 2019 2020 урт.

Эртагп навлар

1 4ynnOH(5t) 36,8 40J 38J 55,7 58,4 57,1 244 2« В 25« 47$ «2,2 55,1 0,12 0,23 0,1В

2 Б^фораст 32.1 4«,3 39,2 «0,5 «2,5 61,5 2Е7 307 297 2В,4 74,7 51,6 0,10 0,24 3,17

3 ЬГт^.гт! пдт 34,4 40,5 37,5 59,5 «1,6 60," 2Е1 29 В 2Е9 34,3 ««,1 50,2 0.12 0,22 3,17

4 БЕ.ПШ ЕЗГ.Ш, 34,5 32,« 33,« 49,7 50,« 50,2 194 201 197 34,7 59,9 47,3 3,1В 0,30 0,24

5 Х'-'-'нлдир 43.5 35,9 412 53 56 54,5 221 24« 233 49,1 75,2 57,« 0,22 0,32 0,27

6 CVK мзгшал! 39,4 3".9 35,7 56,5 55,9 5"," 251 272 2«1 55,9 51,4 70,2 0,24 0,41 0,30

L рта гс Еавлар

1 ApiycCät) 33,7 293 31, В «1,7 «2,4 62,1 299 3«« 302 38,2 71,2 54,7 0,13 0,23 0,1В

2 Налив золотой 32,7 25,4 30,в 50,2 52,5 51,4 19В 21« 207 34,« «1,4 4В,0 0,17 0,2 В 0,23

3 У-эбеЕнктон ьпж."1£ ЗВ ЗВ,« 35,3 49,7 51,5 50,5 194 211 202 2 В,4 55,7 43,« 0,14 0,2 В 0,21

4 ::: nzy 43,7 37,« 40,7 32,3 35 33,7 В2 9« В9 34,3 42,5 ЗВ,4 0,11 0,44 0,2 В

5 СуШ£вр ред 31,8 42,1 3-,0 34,3 3« 35,2 92 102 97 32,1 51,0 41,« 0,11 0,50 0,31

6 Гузал олма 33,1 2«,В 30,0 ««,5 «7,2 67,0 350 354 352 ЗВ,0 «0,5 49,3 0,11 0,17 3,14

Качксс навлар

1 Р. Спмпр енео (st) 4-М 4 63 45.« 72 74,2 73,1 407 432 420 26,0 79,5 52,8 0,0« 0,1В 0,12

2 Фудал 43,2 40,1 41,7 «5,4 ««,5 66,1 336 350 343 35,6 57,4 «3,0 0,11 0,25 3,1В

3 БОИКЕН 47,5 32,7 40,3 57,6 59,4 55,5 2«0 277 2«9 42,3 50,9 «1« 0,1« 0,29 0,2.3

4 Наф-п: 41,в 36,5 39,1 71,8 73.2 72,5 405 421 413 27,6 72,3 50,0 0,07 0,17 0,12

5 Старършгс он 34,3 27,4 30,9 «2 63,9 63,0 302 321 311 23,2 «В,9 4«,1 0,0 В 0,21 0,15

« Голде-н делишес 40,3 ЗВ,9 39,6 5",2 59 5Е,1 25" 2"3 265 30,0 79,1 54,« 0,11 0,29 0,20

Олманинг кечки навларида бир квадрат сантиметр тана кундаланг кесим юзасига тури келадиган хосил микдори ва бир туп дарахт хосили уртасида тугри богликдик конунияти аникланмади. Олма мева турлари ичида энг хосилдори хисобланиб, навларининг куплиги буйича хам етакчи уринда туради. Олма навлари ичида сифатсизларининг купайиб кетганлиги хам улар ичидан энг самаралиларини ажратиб олишни такозо этади.

Олма богларида кузатиладиган парша касаллигига чидамлилигини урганиш буйича утказилган тадкикотлар эртаги ва уртаги навларда касалликка нисбатан юкори бардошлилик борлигини курсатган булса, кечки навларнинг парша билан нисбатан купрок зарарланишини кайд этилди.

Кечпишар навларнинг барг ва меваларини урганиш уларда 2019-2020 йилларда парша касаллигига нисбатан уртача бардошлилик ва мойилик хусусиятлари аникланди. Жумладан, кечки навлар учун эталон сифатида олинган Ренет Симиренко навида барг ва мевада паршадан зарарланиш уртача бардошли деб,

15-iyun,_2022_

16

ytadq^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

бахоланди. Шунингдек паршага нисбатан уртача бардошлилик хусусиятини Фуджи, Бойкен, Голден Делишес, Старкримсон навларида кузатилган булиб, 2 балл билан бахоланди.

Кечки навлар ичида парша касаллигига кам бардошли, мойил навлар сифатида 3 балл билан бахоланган Вагнера призовая, Ренет Пискуда, Кальвил белий зимний, Зимное превоходное, Нафис навлари кайд этилди.

Янги богларни барпо килишда хужалик хусусиятлари кимматбахо булган навларнинг келиб чикиши, уларнинг патогенларга нисбатан бардошини хисобга олган холда устунлик берилиши мухим хисобланади.

Стацияда яратилган олманинг эртаги Сух маликаси нави мевасига нисбатан экспортчилар томонидан кизикишнинг ортиб бораётганлиги сабабли куйида нав хусусиятлари тугрисида кискача маълумот хавола килинади. Жумладан, Сух маликаси навини ММ-106 ёки махаллий ёввойи олма пайвадтагга пайвандлш мумкин. Унинг усиш кучи урта даражада, амал даври 11-14 мартдан бошланади, 29-31 мартдан тулик гулга киради, ёппасига пишиш июнь ойининг учинчи ун кунлигида кузатилади, парша касаллигига юкори бардошли. Юкори хосилли нав, хосил куввати 4,2-4,5 баллга бахоланган, меваси кам тукилади. Меваси каттик, карсилдок, ширин, уртача йирикликда, юмалок, пишганда тук кизил, юпка табиий губор билан копланганлиги сабабли, "чанг олма" хам дейилади. Хул мевасида умумий канд микдори 12,3-13,1 фоизни ташкил килади. Меваси кисман махаллий бозорда сотилади, асосан экспорт килинади.

Хулоса ва тавсиялар. Дастлабки тадкикот натижалари олма навларида усиш кучи ва хосилдорлик уртасида богликлик буйича аник хулосаларни куп йиллик кузатувлар асосида олиш мумкинлигини курсатмокда.

Тадкикотларимизда эртаги, уртаги, кечки олманинг махаллий ва хорижий навлари ичидан касалликларга бардошли, юкори хосил берувчи ва мева сифат курсаткичлари буйича эталон навлардан устун навлар аниклаб олинди. Эртаги олма навларидан Сух маликаси, Чулпон, Хрсилдор ва Белий налив, уртагиларидан Аргус, Гузал олма, Фуми, Жессер Марк, кечкиларидан Фуджи ва Бойкен, Старкримсон навларини янгидан ташкил килинадиган хамда реконструкция килинадиган богларга экиш учун тавсия килиш мумкин.

REFERENCES

1. Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур/под ред. Е.Н. Седова. Орел,

1999. 606 с.

15-iyun,2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.