CC BY
13Таджикистан, 734003, г Душанбе, Рудаки, 139. E-mail: erkin_sermatov@Jist.ru. Телефон (+992)919044948.
Бобоев Т.Б. - доктор физико-математических наук, профессор кафедры общей физики ТНУ, Адрес: Таджикистан, 734025, г Душанбе, проспект Рудаки, 17. Телефон(+992) 935586906.
About the authors:
Loik Khusrawekov Dawlatbekovich - excellence of education and science of the Republic of Tajikistan, assistant of the Department of medical and biological physics with bases of Informatics TSMU named after A. Sino. Address: Tajikistan, 734003, Dushanbe, Rudaki Avenue, 139. E-mail: loik.khusrawbekov.1977@mail.ruPhone (+992)935696376.
Shermatov D.S. - doctor of-mathematical Sciences, Professor. Head of the Department of medical and biological physics with bases of Informatics TSMU named after A. Sino, Tajikistan, 734003, Dushanbe, RudakiAvenue, 139. E-mail: erkin_sermatov@list.ruPhone (+992)919044948. Boboev T.B. - doctor of-mathematical Sciences, Professor ofthe Department ofGeneral physics ofTNU, Address: Tajikistan, 734025, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. Phone : (+992)935586906.
ТАЛАБХРИ ЛИНГВОДИДАКТИКЙ НИСБАТ БА ДАРСИ МУОСИРИ ЗАБОНИ
ХОРИ^И
Алиев С.Н.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Чуноне ки маълум аст, шаклдои ташкили таълим аз роддои мухталифи муоширати педагогии байни омузгор ва мудассилин иборатанд, ки дар натичаи ондо фарогирии донишдо, ташаккули майорату малакадо, ноилгардй ба дарачаи муайяни маълумоти умумй, махсус ва касбй ба амал меояд. Чунин шаклдои ташкили таълим, чун гурудй, инфиродй, фосилавй ва амсоли ондо чузъи низоми таълим буда, вобаста ба максаддои омузиш ва тавассути усулу воситадои таълими ба ондо мувофикк амалй гардонида мешаванд.
Байни шаклдои ташкили таълим дарс мууимтарин ва асоситарин шакли кори таълим, род ва воситаи муоширати байни омузгору шогирдон мадсуб меёбад.
Дарси забони хорщй дамчун кисми анчомёфтаи кори таълим мадсуб меёбад, ки дар чараёни он дадафдои амалй, тадсилоти умумй, тарбиявй ва инкишофдидй тавассути ичрои машку супоришдои мухталифи фардй ва гурудй ба туфайли аз тарафи муаллим истифода бурдани усулу воситадои самарабахши таълим амалй мегарданд [6: 321].
Проблемадои ташкили дуруст ва методикаи гузаронидани дарс вобаста ба талаботи замони муосир, ки дар назди муассисадои таълимии тадсилотй гузошта шудааст - муваффакщшавй на тандо ба дарачаи муайяни донишу мадоратдои мушаххас, балки ба дарачаи муайяни лаёкатмандии хонандагон, ба фаъолияти мустакилонаи фикрй ва маърифатй, рушди комили ондо, ки бадри якчоя бо инкишофи босуръати чомеаи имруза, технологиядои нави игтилоогй ва талаботи замон пеш рафтан имконият медидад, адамияти басо бузург касб мекунанд.
Проблемадои бевосита ба дарс муносибатдошта мураккаб буда, на тандо асосноккунии назарй, балки санчиши чиддии озмоишй ва амалиро талаб мекунанд. Дарс чун шакли асосии ташкили кори таълимй аз таъсири мутакобилаи дамаи унсурдои раванди педагогй: дадафдо, мундарича, воситадо ва усулдои таълим, аз низоми окилона мураттаб гардидаи машгулиятдо, ки кордои синфй, лабораторй ва вазифадои хонагиро дар самти забономузй фаро мегирад, вобаста аст.
Дар як дарси забони хоричй бояд ба талаботи умумидидактикй чавобгу бошад, яъне бо назардошти ягонагии таълим ва инкишоф сурат гирад, аз нигоди хусусияти мундаричаи маводи таълимй ва усулдои азхудкунии он илмй бошад, ба маълумотдои лингводидактика, педагогика ва психология асос ёфта бошад. Ин талабот, сарфи назар аз модияти умумиашон дар дар кадом аз фандо хусусиятдои худро доранд. Ба эътибор гирифтани хусусиятдои маводи забонй, интихоби дурусти манбаъдои иттилоот ва усулдои таълим барои дар кадом мардилаи дарс, амалишавии робитадои байнифаннй, ба дисоб гирифтани хусусиятдои синнусолй ва инфиродии мактаббачагон, муносибати ондо ба фанни «Забони хоричй», сатди забондонии ондо ва амсоли индо аз чумлаи чунин талаботдо мебошанд.
Методистони маъруфи рус Г.В. Рогова ва И.Н. Верешагина як катор талаботи методиро нисбат ба дарси забони англисй ба тарики зайл муайян кардаанд. Ба кавли ондо дарс бояд:
• «тибки низоме, ки таълим чараён мегирад, гузаронида шавад;
• бо назардошти равияи коммуникативй (иртиботй), ки фарогири татбики дадафи амалии таълими забони хоричй мебошад, ба накша гирифта шавад;
• амалишавии мачмуи дадафдои тарбиявй, маърифатй ва инкишофдидиро таъмин намояд;
• барои омузиши забон мудити мусоиди психологй фародам оварад;
• тавассути чалб кардани хонандагон ба фаъолияти фикрию нуткй дар самти фаро гирифтани забон ондоро ба омузиши забони англисй давасманд намояд;
• хонандагонро дар вакти берун аз дарс ба кори мустакилона тайёр намояд;
• бо чунин воситадое чидозонида шавад, ки ондо бадри ба амал овардани вазъиятдои таълимй, шароитдои табиии инкишофи нутки шифодй ва таълими хонишу хат мусоидат намоянд;
• бозидои гуногуни таълимиро фаро гирад, то ки хасташавй ва шиддатнокии шогирдонро аз байн бибарад;
• бо суръати муътадил гузаронида шавад» [8: 211-212].
Дарс бояд дамчун асари нисбатан анчомёфтаеро монад, то ки он тибки талаботи муайяни аз дадафдо, мундарича ва технологияи таълими забони хоричй бармеомада мураттабгардидае бошад ва бо назардошти муносибати сало^иятнокй ба род монда шавад. Азбаски ин талабдо стратегия ва тактикаи муаллимро дангоми омодагй ба дарс ва гузаронидани он муайян мекунанд, ондо дамчунин барои тадлили дарсдои худ ва дарсдои дамкасбон дини иштирок дар машгулиятдои дамдигар дамчун рщнамо хизмат мекунанд. Бо ин талабдо шиносо мешавем.
%адафмандии дарс. Дар як дарс бояд муваффакшавиро ба дадафдои амалй, маърифатй, тарбиявй ва инкишофдидй тавассути ичрои вазифадои мушаххас таъмин намояд. Пас, нахустин амалеро, ки муаллим ичро менамояд, муайян кардан ва тасвияти вазифадои дарс дар заминаи «Роднамои муаллим» аст. Дар он, чун коида, вазифадои амалии дарс вобаста ба мавзуъ ё маводи забон мушаххас пешнидод карда мешаванд.
Масалан:
—машк кунонидани хонандагон дар истифодаи калимадои нав (калимадо оварда шудаанд);
-- мадорати дарки шунавоии матни муколамавиро досил кардан (матн дода шудааст);
--омузонидани саволу чавоб аз руи мавзуъ (мавзуъ оварда шудааст);
--оид ба пешоянддо донишдои хонандагонро ба низом даровардан (пешоянддо оварда шудаанд) ва амсоли ондо.
Вазифадои тарбиявй, маърифатй ва инкишофдидиро худи муаллим муайян мекунад. Ин вазифадоро на дамеша барои дар дарс мушаххас ташаккул додан мумкин аст, зеро ондо аз сатди таълиму тарбияи гирифтаи синф, аз вокеадои дар айни замон дар синф, мактаб, шадр (нодия, деда), мамлакат ба амал оянда, аз шахсияти худи муаллим, ихтироъкорй, зиракию зарофатчуй ва самимияту судбатороии у ва нидоят, аз хусусиятдои худи маводи таълимй вобастаанд.
Азбаски дадафдои тарбиявй, маърифатй ва инкишофй тавассути забони хоричй амалй мешаванд, татбики ин дадафдоро тандо амалан хуб донистани забон имконпазир мегардонад. Чунончи, масалан, азхудкунии одоби муошират бо забони хоричй: шиносой, одоби салом, издори сипосу миннатдорй ва гайра ба кудакон таъсири тарбиявй расонида, ба ондо далимию медрубонй ва хушодобиро ёд медидад. Омухтани мадорати истифодабарии лугат мактаббачаро аз нигоди фаъолияти мустакилона инкишоф медидад ва ба мадорати ичрои меднати зеднию фикрй мусоидат менамояд. Мутолиаи матндо бо забони хоричй, ки падлудои гуногуни вокеияти мамлакати забонаш омухташавандаро инъикос менамоянд, васеъшавии доираи назар ва чадонбинии хонандагон ва ба дамин васила ба даст омадани дадафдои маърифатиро таъмин мекунанд.
Имруз ба хонандагон омузондани мадорати хондан ё омухтан, мадорати дониш досил кардан яке аз вазифадои мудими муаллим мадсуб меёбад. Аз ин лидоз, ба шогирдон вазифадои дарсро чунон дастрас бояд фадмонд, ки ондо аз чониби хонандагон кабул гарданд. Ин чо савол ба миён меояд: Ин корро чй тавр бояд ичро кард, то ки шогирдон бо шавку рагбат аз паи ичрои вазифа шаванд? Дар ин хусус гуфтадои чолиби Анатол Франсро ёдовар мешавем, ки фармудааст: «Санъати дарсгуй на чизи дигар, балки санъати бедорсозии завки кунчковии дилдои чавон ва сипас каноатманд намудани он аст»>.
Вазифадоро тавре тасвият бояд дод, ки хонандагон бо диссиёти пурчушу хуруш, бо давасмандй ба омузиши забон шуруъ намоянд. Барои ин максад вазифадои дарсро бо алфози бача бояд пешнидод кард.
Масалан: "Today we will discuss how each of you spent your Sunday" (Мо имруз мефадмем, ки дар кадоми шумо рузи якшанберо чй тавр гузарондаед), ё:
"We will read the story by the famous English writer" (Имруз дикояи нависандаи маъруфи Англияро мехонем).
Дангоми фадмонидани вазифаю супоришдо хусусиятдои синнусолии хонандагонро ба эътибор гирифта, вазифаро мувофик ба синну соли ондо пешнидод кардан аз адамият холй нест:
"Today we will role play on the topic of animals" (Имруз мо дар мавзуи дайвонот бозй мекунем) (синфи 5);
"Today we will be trying to summarize a newspaper article" (Имруз мо кушиш мекунем, ки ба маколаи рузнома шарди мухтасар нависем) (синфи 10).
Хулоса, ба муаллим зарур аст, ки вазифадои дарс ва роду усулдои ба хонандагон пешнидод кардани онро дамачониба мулодиза карда, нишонрас амалй гардонад.
Мазмуннокии дарс. Талабот ба мазмуннокии дарс ладзадои зеринро фаро мегирад: якум, адамиятнокии худи мавод, ки дар дарс баррасй мешавад; дуюм, мутобикати усулдо ва машкдо ба вазифадои дарс; сеюм, таносуби муътадили машкдои хонандагон оид ба азхудкунии мавод ва истифодаи он дар нутк.
Намунадо ва мисолдое, ки муаллим меорад бояд ягон вазъиятро инъикос намуда, тамоили коммуникативй дошта бошанд. Масалан, саволу чавоб дар замони феълии Present Continuous хеле ба дам муносиб омадаанд:
-What are you doing here, Zohir?
-Waiting for Tohir. We go home together.
Мисолдои дар дарсдо истифодашаванда ладзадои муоширатанд, бинобар ин ондо бояд бо шахсияти мудассилин тавъам бошанд, ки мутаассифона, на дамеша мушодида мешавад. Датто мавзуъдои лексикй чун «My family», «My biography», «Travelling»», «At school», «Sport», ки бояд бо даёти хонанда, синф ё мактаб дар робита баррасй шаванд, берун аз дакикати вокеъй истифода мешаванд. Дол он, ки фарогирии тачрибаи даётии хонандагон боиси бедтар азхудкунии мавзуъ ва ба род мондани муошират ба забони хоричй мегардад. Дама гуна мавзуъро дар дарс бо шахсияти мактаббачагон пайваст кардан мумкин аст. Масалан, мавзуи «Animals and Pets» муваффакона аз худ карда мешавад, агар муаллим пешакй барои худ муайян намояд, ки хонандагон дар хона чй дайвоноте доранд, ба ондо чй тавр муносибат мекунанд, чй тавр нигодубин мекунанд. Ин завки хонандагонро ба амал оварда, дар ин мавзуъ бо шавку рагбат сухан гуфта, бадсдо мекунанд. Мисол, муаллим дарсро ин тавр огоз мекунад:
- Dear boys and girls! I'm glad to see you. Today we are going to talk about animals. What animals do you know?
(Бачадо дайвонотро номбар мекунанд).
- That'll do. You know a lot of animals.
- Perhaps you know a few poems about them.
- What poems do you know?
- (Бачадо дар кадом бо навбат шеър мегуянд).
- Сипас, талабагон дар ин мавзуъ афсонадо мегуянд, накши дайвонотро мебозанд, чистондо мегуянд ва гайра.
Намунадо ва мисолдои дар дарсдо истифодашаванда хусусияти тарбиявй ва маърифатй бояд дошта бошанд. Барои ин зарур аст, ки муаллим захираи кофии муайяни шеъру суруддо, зарбулмасалу маколдо, андарзу латифадои тачассумкунандаи хиради халк ва панддои шахсиятдои бузургро дошта бошад, ки аз руи зарурат ба мавзуъ илова карда тавонад. Чунин мавод боиси барангехтани мудаббати кудакон ба омухтан ва донистани забон мегардад.
Мазмуннокии дарс дамчунин ба интихоби усулу машкдои ба вазифадои дар пеш гузошташуда мутобикбуда муайян карда мешавад. Чунончи, вазъиятдои таълимии муоширати барои нутки шифодй истифодашаванда бояд даддалимкон ба вазъи вокеии муошират мувофик ва ба хонандагон равшан бошад. Ин чунин маъно дорад, ки вазифа аник муайян карда шудааст, талабагон медонанд, ки дар бораи чй бояд пурсид, аз мусодиб чиро бояд фадмид, дар бораи чй бояд
накл rap^ чиpc бoяд coбит sapA, таодик ё инкop rap^ pan, намуд ва aмccли инxo. Вазъияти таълимй бoяд ангезаи oмyзишpc ташн бaxшaд, дap xoнaндaгoн шавку xoxиши ичpc кapдaни cyпopишpo бeдop шзад.
Ба xaмин xapra, мaзмyннoкии дapcpo чищи тapaккй дoдaни нутки шифoxй ва вaзъиятxoи нуткии 6o вaзифaxoи дapc ва xycycиятxoи xoнaндaгoн мyвoфик; мyaйян мeкyнaнд, ки иcтифoдaи onxo вoкeъй ва табий мeгyзapaнд. Xonan^^ мaвoди таълимй ва aмaлxoи ба onxo мyвoфикpc ба xyбй дapк мeкyнaнд, ба мaзмyнy маънии on capфaxм мepaвaнд.
Фаъолиятмандии хонандагон дар даре. Фа^лиятмандии xoнaндaгoн дap ,napc бoяд дap фа^лшпи фикpй ва нуткии onxo зyxyp кyнaд, ин бoшaд, дap навбати xyд 6o тapбияи тaшaббyc ба мyoшиpaт агокаманд аст
Дap амалияи таълими зaбoни xopичй, мyтaaccифoнa, aкcap тaшaббycи xoнaндaгoн xeлe cycт амалй гapдoнидa мeшaвaд. Дap чapaёни дapc ба маънии аелй, acccaн oмyзгop фaъoл аег, на мyxaccилин. Муаллим чун xaмaвaк:гa дap дapc «xoкимй» мeкyнaдy, xoнaндaгoнpo ба oбъeк:гxoи нoфaъoли тaъcиppaccнии xyд табдил мeдиxaд. Вакги дapc байни муаллиму xoнaндaгoн нoдypycт та^им мeшaвaд. Мyxимтap аз xawa, крнуни мyoшиpaт, ки бapcбapии xaмдacтoнpc дap на^ дopaд, pиoя нaмeгapдaд. Arap ташаббуш мyoшиpaт тaнxo дap дacти муаллим 6oman, пac xoнaндaгoн ypc чун шapикy xaмкop кабул кapдa нaмeтaвoнaнд. Дap ин мaвpид кими зиёди вакги дapc 6o чунин тapз cypaт мeгиpaд: муаллим caвoдxo мeдиxaд, xoнaндaгoн ба oнxo чaвoб мeгapдoнaнд. Дap xoнaндaгoн тaaccypoти нaзopaти якpaнг xocид мeшaвaд, яънe тули тaмoми дapc муаллим oнxopc мeпypcaдy мecaнчaд.
Тибки тaдaбoти имpyзaи дидактика ва мeтoдикaи таълим oид ба mmencrnu peфлeкcuu marnuM -- фа^лиятмандии муаллим бoяд xycycияти бaвocитa дoштa 6oman, яънe вай дap ташкили фaъoлияти xoнaндaгoн, чалб кapдaни oнxo ба oмyзиши фaъoлoнa ва тaбдилдиxии oнxo 6a cy6beRm^ou щщцыы фaъoлыяmu upmu6omï зoxиp гapдaд. Нутки ашл вактге apзи вучуд дopaд, ки xoнaндa ба гуфтаи xyд capфaxм paфтa, мaънoи cyxaнaшpc xyдaш идopa мeнaмoяд (А.К. Мapкoвa). Дap натича дapcxo аз фaъoдиятмaндии муаллим ба дapcxoи фaъoлuяmмaндuu xoHa^azoH табдил мeёбaнд, ки маънии acили oмyзиш мeбoшaд. Ta^crny омузыш paвaнди фaъoлoнaepo мeнoмaнд, ки тaвaccyти ба нaвъxoи гунотуни фaъoдият чалб кapдaни мyxaccидин амалй мeшaвaд. Омузиши зaбoни xopичй бoиcи чун вocитaи мyoшиpaт зaбoнpo аз xyд кapдaни макгаббача, вуоъати чaxoнбинй ва pyrn™ им^ният^и зexнии y мeгapдaд.
Тaxcидy oмyзиш paвaнди дyтapaфa аст: муаллим таълим мeдиxaд, aник:гapaш, бapcи тaxcид кapдaн ëpï мepacoнaд, poxнaмoй мeкyнaд, чoниби дигap - талаба тaxcид мeкyнaд, мeoмyзaд. Ташкили paвaнди таълим аз фанни зaбoни xopичй бoяд maшкuлu фaъoлuяmu xoнaндaгoн дap ин paвaнд бoшaд.
Муаллим mumcouu xoнaндaгoнpo 6o мaвoди таълимй, мш^ы бapoи ташаккули мaxopaтy мaлaкaxoи нуткй зapypй ва ucmuфoдau (mam6u^u) мaвoди oмyxтaшaвaндapo дap ^pm вaзифaxoи кoммyникaтивй ташкил мeнaмoяд. Baie ин 4o xoнaндa на тaнxo o6ienm, балки мyxимтap аз xaмa cyбъeкmu maълым мaxcyб мeёбaд.
Ба кавли мyтaxaccиcи мaъpyфи ccxaи пcиxoлoгияи таълими зaбoнxoи xopичй И.А.Зимняя дap paвaнди таълими зaбoни xopичй ба ^и накщшаи анъанавй ва вaceъ пaxн гаштаи xaмкopии байни cy6beRmy o6beRm (S-O), ки дap oн S-мyaллим-cyбъeк:Iи тaъcиppaccнии пeдaгoгй ва идopaкyнй ва О-xoнaндa oбъeкт аст, бoяд Ha^mau cyбъeкm-cyбъeкmй (S-S), яънe щмкорыы mamuMuu бapoбapшapuкuu мyaллымy xoHa^a ^oïï дoштa бoшaд. Таълим бoяд аз p^ накщшаи SI-Sn cypa: rapa^ Ин 4o 6o aдoмaти S1- муаллим ишopa шудааст, ки нжбат ба мyoшиpaт 6o зaбoни xopичй тaдaбaгoнpc xaвacмaнд гapдoнидa, xaмчyн шажияти дoнишмaнд шapики ба xoнaндa иттилooтдиxaндa бapcмaд мeкyнaд. Бo aдoмaти Sn-xoнaндaгoни cинф ишopa шудааст, ки чун cyбъeк:гxoи вoxиди xaмкopикyнaндa, кo.ллeк:тивй ва дастачамъии мyoшиpaти шapикoнa мeбoшaнд [3: 70-71].
Муаллим вaзифaдop аст, ки ба xornnna дap ичpoи cyпopишxo ëpï paccrn^ oнpc фaъoл шзад, то ки xoлaти пypизтиpcбaш paфъ гapдaд, аз caxßy xaтoиxo дap гyфтopy мyoшиpaт нaxapccaд, cyxaнaшpc 6o4ypba: ва nyppa ифoдa кapдa тaвoнaд. Иc6oт шудааст, ки xaтoиxoи xornnna вocигa ва шapти муваффакрна аз 6ap кapдaни caдoxияти кoммyникaтивй мeбoшaнд. Мавчудияти oнxo xapгиз шaxoдaти ббмуваффакиягй нсст. Бapъaкc oнxo ccбиг мecoзaнд, ки paвaнди таълим муътадил чapaён дopaд ва xoнaндaгoн дap oн фaъoлoнa шиpкaт мeвapзaнд (М.Н. Вятютшв).
авасмандонии хонандагон ба дарс. Давасмандонй нисбат ба дарс пеш аз дама бо дарки зарурати омузиши забони хоричй аз чониби хонандагон, эдсоси пешрафт дар омузиш таъмин мегардад. Тандо дар дамин сурат дарс барои хонанда маънй пайдо мекунад ва у бо шавки том шугл меварзад. Дар давасмандии хонандагон ба дарс дастрасии маводи таълимй ва супоришдо накши мудим мебозанд. Агар ичрои супоришдои таълимй аз хонанда бартараф кардани душвории муайянро талаб кунад ва у аз уддаи он баромада тавонад, чунин додиса талабаро боз бештар давасманд менамояд, хонанда онро бо шавк ичро мекунад. Супоришдои нисбатан соддаю осон барои бачагон мароковар нестанд.
Лозим аст, ки супориш бо даячони муайян ичро шавад. Барои амалй гаштани ин максад бояд машку супоришдо тибки принсипи аз содда ба мураккаб интихоб гардида, модияти инкишофдидй дошта бошанд. Дар баробари он, муаллим аз намунадои возед ва воситадои тадкимбахши дарс истифода мебарад. Масалан, дангоми судбат дар бораи нависандагон ва осори ондо, муаллим корро аз он шуруъ мекунад, ки нахуст худаш нависанда ва асари дустдоштаашро мегуяд ва гуфтори муаллим ба хонандагон барои ифодаи фикр як навъ намуна мешавад.
Масалан, талабагон бо чунин намуна дар кадом фикри худро баён мекунанд: My favourite writer
is...
Гуногунрангии %авасмандонии дар дарс истифодашаванда. Функсияи ичтимоии забон имконият медидад, ки он ба содадои гуногуни вокеият род ёбад. Бо ёрии он дамаи зудуроти табиат ва чомеа, чадони пурэдсос ва мутлакро тасвир кардан мумкин аст; забон воситаи даматарафаи дарку фадмиш ва муошират аст. Забони хоричй низ бояд чунин вазифадоро ба ичро расонад. Чидати фарогирии муваффаконаи он мудим аст, ки дар дарс «ладзадои» вокеияти барои баёнсозй ва фадмиши ифодадо зарурй тасаввур карда шаванд. Ба ибораи дигар, дар дарс бояд худи даёт дар намуди вокей ё тахайюлй ва ё колаби он арзи дастй намояд. Амсила (намуна) -ро дар навбати худ, бо роди баёни забонй ё аёнй нишон додан мумкин аст.
Мо каблан дар бораи истифодаи вазъиятдои нуткии таълимие сухан кардем, ки метавонанд мисоли давасмандонии забонй бошанд. Дар дарс ба чуз давасмандонии забонй, бояд давасмандонии аёнй низ истифода шавад, ки он метавонанд бо ёрии воситадои техникй ё бе ёрии ондо амалй гардонида шавад. Масалан, муаллим дар тахта расми мазмундореро меовезад ва барои инкишофи нутки мураттаб аз руи расм мусохиба ташкил менамояд. Расму тасвиротдои мазмундор бояд чун воситадои мудими бой гардидани захираи лугат дар шакли нутки тайёру нотайёр ва монологиву муколамавй истифода шаванд.
Дамин тарик, намуддои кор бо расм чунинанд:
-- тасвир кардани расм;
-- унсури дар расм норасоро баркарор кардан;
-- тасвироти расмро мутобик ба тачрибаи даётии худ баён кардан;
-- бо ёрии хаёл додисадои кабл аз тасвирот ва баъди тасвиротро
бофта, эчод карда, тавсиф намудан;
-- аз руи тасвироти расм саднача ташкил кардан;
-- муносибати худро ба тасвирот (мусаввара) баён кардан ва монанди индо. Чунин супоришдо нутки хонандагонро инфиродй гардонида, тахайюлоту фикри ондоро бедор месозанд ва имконияти давасмандсозии аёниятдоро афзун мекунанд.
Дигар омили давасмандсозии муоширати хонандагонро филмдо ва видеотасвирдо ташкил мекунанд. Нутки овозй омили самарабахши рушди нутки шифодй, яъне дам гуфтор ва дам шунавой ба дисоб меравад. Дарси дозираи забони хоричиро бе истифодаи сабти овоз ва видеотасвирдо тасаввур кардан имконнопазир аст. Ондо ба фаъолияти нуткй-фикрронии хонандагон таквият бахшида, ба дилу диссиёти ондо таъсири мусбат мерасонанд.
Одоби муоширати нуткуи муаллим ва истифодаи воситщои гайринуткц. Дар фаъолияти омузгорй нутки муаллим мудимтарин воситаи ташкил ва идора намудани раванди таълиму тарбия мадсуб ёфта, вазифаи басо мудим ва пурмасъулро ичро менамояд. Аз ин лидоз, нисбат ба нутки муаллим, бахусус муаллими забони хоричй як силсила талаботдо гузошта мешаванд. Нутки муаллим бояд адабй, босаводона, муъчаз, ифоданок, боварибахш, яъне пуртаъсир бошад. Дар дарси забони хоричй сухани муаллим боз як функсияи мудимро ба чо меорад, ки вай чун воситаи таълиму омузиш (Р.К.Миняр-Белоручев), намуна барои пайравй кардан, омили ба сухангуй водорсозанда мебошад. Муаллим муаррифи нутки забони хоричй (забони англисй) аст, бинобар ин
вай ба нутки xyд бoяд 6o x^crn мacъyлиятшинocии баланд ва чиддй мyнocибaт нaмoяд. Нутки муаллим
- caxexy вoзex бoшaд, яъш шaxcи coxибзaбoн дap ин вазъият мaxз xaмин тaвp ифoдa мeкapд;
- мeъëpй буда, аз xap гуна лaxчaвy шeвa ва cyxarn^ кучагиву cлэнгxo opï бoшaд;
- ифoдaнoк, oxaнгнoк, caлиcy paвoн ва caxexy фaxмo 6oman, 6o иcтифoдaи имoвy ишopaтxo ва дигap вocитaxoи ифoдaнoкй cypa: г^ад;
- мутобику мyвoфик; ба имкoниятxoи фaxмиmи xoнaндaгoн бomaд, то ки минбаъд ин им^ният^ 6o мypypи oмyзиm вагеъ гapдoнидa шаванд;
- мyxтacap ва муъчаз бomaд, ки мeъëpи oдoби мyomиpaти нуткии мyaддимpo муайян мeнaмoяд.
Paфтopи нуткии муаллим 6o paфтopи бидуни нутки oн зич aлoкaмaнд аст, зepc на тaнxo нутки муаллим, балки тaмoми мавчудияти y дap нутк татбик; мeгapдaд. Олими mинoxтaи ccxaи илми мeтoдикaи таълими зaбoнxoи xopичй Е.И.Пaccoв дap бopaи мaxopaти oi^rop cyxaн pcндa иcтoдa, ба зиммаи муаллим нaкmxoи «ceнapиянaвиc», «кopгapдoн» ва «xyнapпema>-pc вo мeгyзopaд ва ба xap кaдoмe аз ин нaкшxoи ичгимoй тaдaбxoи мyшaxxac пemниxoд мeкyнaд.
Накши муаллими «œнapиянaвиc» 6o тaйëpй ба дapc, тaxияи ceнapияи дapc аз чoниби y бapcи cинфи xyд aдoкaмaнд аст. Муаллим «œнapияи» дapcи xyдpc таълиф кapдa ва дap ин Rop аз «Китоб бapoи муаллим» ва дж^ мaвoди мeтoдй истифoдa ка^а, бoяд пemaкй тaмoми paфти дapcpo «аз cap ^ap^an», яБнe тacaввyp нaмoяд, тaмoми caмтxoи ба ичpoи вaзифaxo нигapoнидamyдapc каблан муайян нaмoяд.
Муаллим- «кopгapдoн» бoяд ceнapияpo то xaдди oxnp анику дакик ва пyppa татбик кapдa, бapoи xoнaндaгoн дapcи томи нaтичaбaxm ва чoлиб ба вучуд opaд. ypc лoзим аст, ки xaëтpc вopиди cernpra ccзaд. Бapcи ин пem аз xaмa фaзoи дapcи зaбoни xopичй, мyxити пcиxoлoгиepc ба вучуд oвapдaн лoзим аст, ки бapcи амалишзии мyomиpaт зapyp аст. Баъдан муаллим - «кopгapдoн» дap acccи тexнoлoгияи ба y маълуми таълим тaмoми paфти минбаъдаи дapcpo муайян мeкyнaд. Ба y лoзим мeoяд, ки тибки ceнapияи дapc xoнaндaгoнpo ба фapoгиpии мaвoди нав мycaлдax нaмoяд. Накши мyaллим-«кopгapдoн» ва ««xyнapпema>-aдaлxycyc, дap xoлaтxoe, ки вазифаи дapc таълими нутки шифoxй (6o истифoдa аз ташкили caxнaчa ва нaкmoфapй) аст, paвшaн зyxyp мeкyнaд. Ин чo ба зиммаи мyaллим-«кopгapдoн» вазифаи на тaнxo такими нaкmxo, инчунин бaëни xиcлaтxoи acccии иmтиpcкдopcн, ки paфгopи oнxopo муайян мeнaмoяд, мeистaд.
Магалан, мавзуъ чунин аст: «Оила дap назди oинaи ниллгун. Иmтиpoкдopcн: вoлидoн, фapзaндoни oнxo ва мoдapкaдoн. Пaдap мyxaндиc аст, мoдap муаллима, nreap xaтмкyнaндaи мактаб, дyxтapчaamoн ба кyдaкистoн мepaвaд, мoдapкaдoн нaфaкaгиp аст. Xap кaдoми аз oнxo ба бapнoмaи тeлeвизиoн мyнocибaти гyнoгyн дopaнд. Пaдap мyxлиcи фyтбoл мeбomaд. Дyxтapчaamoн тaмoшoи бapнoмaи «Хoби ш^ин, xypтapaкoн»-pc дуст мeдopaд. Мoдap дaфтapxoи moгиpдoнampc тафтиш мeкyнaдy ба y opo^ñ лoзим аст. Мoдapкaдoн нагз нaмemyнaвaд. Ба y фа^ нaдopaд, ки ^po тaмomo мeкyнaдy мemyнaвaд, факат oвoзaш баланд бomaд шул» [7: 112].
Aз p^ чунин бapнoмa-ceнapия дap дapc caxнaчa ташкил ка^ан айни мyддaoст. Муаллим-«xyнapпema> ac6o6y aнчoми зapypиpc, ки бapcи ин дapc лoзимaнд, xyд фикp мeкyнaд. Бapcи oн ки тamaббyc нишoн д^ад, y xyд якe аз ин нaкшxopo мeoфapaд. Дap ин мaвpид y на тaнxo дap талаффузи кaдимaxo, балки ифoдaнoкии нутк; намуна мeгapдaд. Taнxo дap xaмин cypa: муаллим 6o намуна будани xyд ба moгиpoн тaъcиp pacoнидa мeтaвoнaд. Накли ифoдaнoкy пypxapcpaти мyaллимpo xoнaндaгoн нaзap ба киpoaти дypy дapcзи xaмoн xикoя xy6:apy 6ex:ap мeфaxмaнд ва дapк мeкyнaнд.
AДAБИЁT
1. Aлиeв С. Н. Мeтoдикaи умумии тaБЛIими зaбoнxoи xopичй: Китоби iiapœ бapoи дoниmчyëни мyaccиcaxoи тaxcилoти oлии rac6ä - ,Дymaнбe, 2018. -350 c.
2. Bятютнeв М.Н. Teop^ yчeбникa pyccкoгo язы1ка как инocтpaннoгo.-М., 1984. - 256 c.
3. Зимняя ИЛ. Пcиxoдoгия oбyчeния инocтpaнным языжам в шкoдe. - М.: Пpocвeщeниe, 1991.-222 c.
4. Мapкoвa A.K. Пcиxoдoгия ycвoeния инocтpaннoгo языжа как cpeдcтвa oбщeния. -М., 1974.
5. Миняp-Бeдopyчeв Р.К. Методика oбyчeния фpaнцyзcкoмy язы1ку.-М.,1990. - 288 c.
6. Методика oбyчeния инocтpaнн^Iм языжам в cpeднeй шкoлe: Учeбник / Н.И. res, М.В. Ляxoвицкий, A.A. Миpoлюбoв и д». - М.: BœrniaH штат, 1982. -373 c.
7. Е.И. Уpoк инocтpaннoгo язы!ка в cpeднeй шкoдe. 2-e изд. дopaб. -М., 1988.-223 c.
8. Рогова Г.В., Верещагина И.Н. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в общеобразовательных учреждениях: Пособие для учителей и студентов педвузов. - М.: Просвещение, 2000. -224 с.
ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКИЕ ТРЕБОВАНИЯ К СОВРЕМЕННОМУ УРОКУ
ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА
Статья посвящена характеристике лингводиактических требований уроков иностранного языка на современном этапе. В ней описаны такие требования, как целенаправленность, структурность и содержательность урока, активность и мотивированность учащихся на уроке, речевые и неречевые срелства общения учителя и др., реализация которых являются залогом повышения качества и эффективности урока иностранного языка.
Ключевые слова: иностранный язык, концепция рефлексивного обучения, компетентностный подход, урок, лингводидактические требования, целенаправленность, структурность и содержательность урока, активность и мотивированность учащихся на уроке, речевые и неречевые средства общения учителя, объект и субъект обучения, речевые ситуации и др.
LINGVO-DIDAKTICAL REQUIREMENTS TO THE CONTEMPORARY LESSON OF THE
FOREIGN LANGUAGE
The article is devoted to the description of the lingvo-didaktical requirements of foreign language lessons at the present stage. It describes such requirements as purposefulness, well-structured and meaningfullness of the lesson, activities and motivation of students at the lesson, speech and non-speech means of the teacher's communication, etc., the realization of which is the key to improving the quality and effectiveness of the foreign language lesson.
Key words: foreign language, the conception of reflexive teaching, competence approach, lesson, linguodidactical requirements, purposefulness, well-structured and meaningfullness of the lesson, activity and motivation of students at the lesson, speech and non-verbal means of communication of teachers, object and subject of learning, speech situations,etc.
Сведения об автора:
Алиев Сулаймон Нозимович, доктор педагогических наук, профессор кафедры методики
преподавания английского языка, Таджикского государственного педагогического
университета им. Садриддина Айни.
Контактная информация:
Адрес: 734003, г. Душанбе, проспект Рудаки, 121.
Тел. (992 37) 224-13-83.
E-mail: alievsn@rambler.ru
About the author:
Aliev Sulaymon Nozimovych, doctor of pedagogical sciences, professor of the Chair of English Teaching Methodology, Sadriddin Ayni Tajik State Pedagogical University. Contact Information:
The address: 734003, Dushanbe city, Rudaki avenue, 121. Tel. (992 37) 224-13-83. E-mail: alievsn@rambler.ru
ГОСУДАРСТВЕННАЯ АККРЕДИТАЦИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ ТАДЖИКИСТАНА КАК МЕХАНИЗМ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ
Убайдзода ДжН., Рахмонов Ш.М.
Таджикский государственный педагогический университет им. С.Айни
Аккредитация на современном этапе развития образовательных учреждений становится востребованной ещё и потому, что она стимулирует повышение качества образования. Выражение «quality assurance», которое у нас переводят как «обеспечение качества», по смыслу означает скорее «обеспечение» или «оценка» качества образования. Именно обеспечение качества образования является главной задачей аккредитационных агентств в любом государстве мира, и Таджикистан не исключение из этого списка. Цель аккредитационной процедуры - оценить качество образования в образовательных учреждениях и при этом оказать помощь, направленную на его улучшение. С самого начала процесс аккредитации представлялся как основанный на оценке специалистов и программ. В этом контексте анализ и оценка
