KUZGI BUGʻDOY NAVLARINING HOSILDORLIGIGA ORGANIK VA MAʼDAN OʻGʻITLARINING TAʼSIRI Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

KUZGI BUG'DOY NAVLARINING HOSILDORLIGIGA ORGANIK VA

lW

>

MA'DAN O'G'ITLARINING TA'SIRI

l )>*

Babahan Allanazarov

J > | > ;

Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti Nukus filiali katta o'qituvchisi Erimov Feruz Farhod o'gli Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar

universiteti Nukus filiali talabasi https://doi.org/ 10.5281/zenodo.6717605

Annotatsiya: Gratsiya navining boshog'i uzunroq bo'lib, bitta boshoq donning og'irligi va hosildorligi yuqori ekanligi bu yuqoridagi navlarga har bir gektar maydonga 25 - 30 tonna organik o'g'it va ma'dan o'g'itlar normasi N200.P120.K.90 kg atrofida berilsa, to'g'ri agrotexnik tadbirlar o'z vaqtida o'tkazilsa 100s/ga ortiq

*

don hosil olish mumkinligi tajriba natijalari asosida aniqlandi.

Kalit so'zlar: Sifati, don, hosili, organik o'g'it, ma'dan o'g'it, tuplanish, naychalash, suvg'orish, suspenziya, mikroelement.

iw

•M.m

m?

; »1 > Hozirgi paytda dunyo bo'yicha aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash

iqtisodiy ijtimoiy va siyosiy muammoga aylandi.Bu ekin maydonlaridan yanada

samarali foydalanish chora-tadbirlarini qo'llashni ta'qazo etmoqda. Shuning uchun

ham respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev mamlakatimizni 2017-2021-yillarda

. ........ ......... , ......

rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha xarakatlar strategiyasida qishloq

xo'jaligida muhim vazifalardan birinchisi ekin maydonlari va ekinlar tartibini optimallashtirish ilg'or agrotexnologiyalarni joriy etish va hosildorlikni oshirish eng ustuvor masala ekanligini ta'kidlab o'tdi.

Shu sababdan sho'rlangan yerlar unumdorligini oshirishda sug'orish tamoyillari va qo'llanilayotgan ma'dan o'g'itlardan samarali foydalanish kuzgi bug'doydan yuqori va sifatli don hosili olish uni maqbul organik va ma'dan o'g'itlar bilan oziqlantirish me'yorlari hamda asosiy ishlov berish usullarini ishlab chiqarish va fermer xo'jaliklarida joriy etish hozirgi davrning eng dolzarb vazifasiga aylanmoqda. Qoraqalpog'iston respublikasida va Xorazm viloyatida tuproqlarning unumdorligni oshirish va bunday yerlarda yetishtirilayotgan kuzgi bug'doydan yuqori va sifatli don hosili yetishtirishda organik va ma'dan o'g'itlarning tutgan o'rni beqiyosdir.Chunki kuzgi bug'doy o'sish davrining 4-6 chi xaftasida juda talabchan bo'lib, o'g'itni jadal o'zlashtiradi. Shuningdek o'simliklarning barcha rivojlanish davrlarida organik va

ma'danli o'g'itlar juda zarur. Kuzgi bug'doyni fosfor bilan me'yorida ta'minlanishi

______, ■ „,„„■ , ■ ■ , • ,„.j- ■ ■ ■ __________

azotni yaxshi o'zlashtirishini ta'minlaydi, ildiz tizimini rivojlanishi va generativ

"-w-isr88- 6| I

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

organlarning shakllanishini tezlashtiradi hamda o'simlikni qishga va qurg'oqchilikka

#

chidamliligini oshiradi.

Ko'rsatib o'tilgan muammolarning yechimini topish maqsadida 2018-2021-yillar Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti Nukus filialidagi tajriba maydoni dalasida o'g'itlashning har -xil me'yorlarini tabaqalashtirib qo'llash usulini kuzgi bug'doyning har- xil o'rta pishar navlarining o'sishi rivojlanishi don hosili va sifatiga ta'sirini aniqlash maqsadida dala

J»

tajribalari olib bordik.

Dala tajribalarini 4-takrorlashda o'tkazilib variantlar tizimli ravishda bir yarusda joylashtiriladi. Har bir paykalchaning umumiy maydoni 480m2 shundan hisobga olingani 240 m2. Mineral o'g'itlar quyidagicha qo'llanildi: fosforli o'gitlarning yillik me'yorini 80% shudgor ostiga kolgan 20 % o'g'itlarni ekish bilan bir vaqtda kaliyning yillik me'yori shudgor ostiga azotli o'g'itlarning yillik me'yori teng ikkiga bo'linib o'simlikning rivojlanish davrida (tuplanish davrida naychalash). Tajiraba

rlnlnoirln m 1 n arn 1 r\'n-'i+lnt*/inti o m m 1 o 1 ^ 11 rali+rri / M Q /1 0/\ n 11rrv 1 ^ o 1 / frv o to I /XTt^T? A

dalasida mineral o'g'itlardan ammiakli selitra (N-34.6 %), nitrokalsiyfosfat (NKF -A

>

marka) tarkibida (N-6 % P2O5-16% Cao-14 %) xlorli kaliy (K2O-58-60%) qo'llaniladi.

Laboratoriya sharoitida don urug'ining unuvchanligi 95 foizdan yuqori urug'lar

»

m?

saralanib ekishga tayorlandi va 1m2-maydonga o'rtacha 500 dona urug' taminlanib 56 sm chuqurlikga ekildi. Darhol sug'orish ishlarini tashkil etib suv tanqisligini hisobga olib dalaning 50-60 metrdan qariq olib sharbat sug'orish bilan eng samarali usuldan foydanildi. Bunda dala qanchalik katta va uzun bo'lmasin dalaning barcha

qismida bir tekisda nam saqlanib to'liq nihol olish imkonini yaratadi. Aksincha

...... , , , . .,

qariqlar olinmasa dala boshida yer kuchli zaxlab ketib dala oxirida suv ko'llaydi.Natijada dalaning o'rtasida nihollar siyrak unib chiqib noyabr oyining o'rtalarida nihollarda sarg'ayish alomatlari paydo bo'ladi.

Dalada niholning bir tekis olinmasligi hosildorlikka salbiy ta'sir qiladi. Birinchi suvdan keyin 7-8 kunda nihol to'liq unib chiqmasa zudlik bilan takroriy sug'orishni tashkil etildi. Respublikamizni shimoliy mintaqalarining tuproqlarni melorativ holatini, tuproq va iqlim sharoitini yaxshilab o'rganish, sug'oriladigan yerlarda kuzgi bug'doy yetishtirishda tuproqni unumdorligini oshirish, almashlab yekishni joriy

qilish, suvni tejap yangi agrotexnika tadbirlarni ishlab chiqish hozirgi zamon

talabidir.

Tajriba natijalari shuni ko'rsatadiki Kuzlik bug'doyning unib chiqishi Grom va Gratsiya navida yuqoriroq ekanligi, organik va menirial o'g'it ham ta'siri borligi

íw-

! K*

yuqori normada berilgan variantlarda unuvchanligi 3-5 % yuqori ekanligi aniqlandi.

v> ¡>

>q ] i )> >

U>,* ^ «KQí

ы> >>

* : >

PV

>>

J >j>

M>

Pi T> >3»

Ы >

! J>i>

>j*

Ы>

Ы )>

>j*

Ы>

! >5> ¡ >i>j

+И > »

ш

j

-иф

kiir *ф>

pi j> Ы >

1 >4»

рч*'

* - ]>

>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

q

Jadval №1

1

5 Ш

Varia Organik O'g'itla Navlar Ekishdan Bir O'simlik poyasining

nt o'g'it sh nomi 14 tupdagi balandligi

normasi kundan keyingi unuvchan lik tuplanish (dona) 15- mart 15-aprel 15-may

1 15 t\ga N150 Tanya 80,1 4,9 22,1 54,5 91,2

2 P75 Grom 84,3 5,0 21,7 54,1 88,9

3 K50 Gratsiya 84,3 5,2 23,6 58,1 98,4

4 200 Tanya 83,9 5,1 22,9 58,0 93,1

5 P120 Grom 84,9 5,3 22,0 56,3 92,0

6 K90 Gratsiya 85,2 5,6 24,1 61,4 99,6

7 30 t\ga N150 Tanya 83,9 5,3 23,6 58,6 93,8

8 P75 Grom 85,1 5,5 23,1 57,8 92,5

9 K50 Gratsiya 85,3 5,5 24,8 61,9 100,9

10 200 Tanya 84,2 5,5 23,9 59,1 94,1

11 P120 Grom 85,7 5,6 23,8 58,2 93,0

12 K90 Gratsiya 86,1 5,9 25,7 62,7 102,6

13 Kantrol 79,5 2,6 12 30,6 51,4

>

O'simliklarnig tuplanish fazalarida navlar bo'yicha kuzatilganda Gratsiya navida tuplar soni ko'pligi organik va ma'dan o'g'itlar tuplanish fazsiga ta'sir etib tuplar soni 1-2 dona ko'pligi aniqlandi. Qish faslida ham kuzatishlar olib borilgan Qoraqalog'iston va Xorazm viloyatlarida sho'rlangan tuproqlarga ushbu nav mosligi kuzatildi.

Mart oyining 15 kunidan 15-may oyigacha poya uzunligi va o'simlikning o'sish rivojlanish jarayonlari Grom va Gratsiya navlarida yuqori ekanligi poyasi 10-12 sm uzunligi tajriba natijalari asosida aniqlandi. Pishish davridagi kuzatishlar shuni ko'rsatadiki Tanya navi Grom va Gratsiya navlariga nisbatan boshog'i tez pishib ular orasida farqlar 3 - 4 kunni tashkil qildi. Bug'doyding boshoq uzunligini ustida kuzatishlar o'tkazilganda Gratsiya navining boshog'i uzunrok bo'lib, bitta boshog'idagi don va unning og'irligi va hosildorligi yuqori ekanligi tadqiqot natijalari asosida aniqlandi. Tajriba natijasi har bir gektar maydonga 25 - 30 tona organik o'g'it, va mineral o'g'itlar normasi N200.P120.K.90 kg atrofida berilsa to'g'ri agrotexnik tadbirlar o'z vaqtida o'tkazilsa 90-100 s/ga don hosil olish mumkinligi tajriba natijalari asosida aniqlandi.

q

*ф>

q

Ы >

q j>-f>

vH >

q > >

wi >

Ы:>

и*-Щ >

ш >

q M

* #

3

1 1>

*ф>

*4>

è

á

^m >

Qj^f^S).

Ш >

q >: > Ы >

q щъ

Щ >

8

>>

*: > >>

#<b> ^ >j>

pi > ;>q >

! J>i>

>j*

3>> >>

+H ]>

>j*

*<b> ! >S> fete

\ >i>i

] >4>

$4f j

>

p>>

I J>'vr-

! >j>i >>q >

* - >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

1. Tuproqga qancha ko'p miqdorda mahalliy go'ng solinsa, shuncha ko'p uglerod ajralib chiqib, o'simlikni havodan oziqlanish jarayonini tezlashib qurg'oqchilikka bo'lgan chidamliligini oshiradi, Mahalliy o'g'itlarning asosiy qismini qoramol go'ngi tashkil qilib tarkibidagi azot (0,4-3,0%) fosfor (0,2- 0,6%) va kaliydan (0,5-3,0%) tashqari, 2jadval mikroelementlar (bo'r, marganes, kobalt, mis, rux va boshqalar), hamda uglerod bo'lgani uchun ham qimmatli o'g'it hisobiga don xosili 7-10 s\ga oshdi.

Varia nt Organi k o'g'it O'g'it meyor i Navlar nomi Boshoql ash sanasi To'liq pishis h Bosho qning uzunli Bir dona boshoqd agi Boshoqd agi bir dona Xosild orlik s/ta

sanasi gi (sm) donlar soni donning og'irligi (gr)

1 N150 P75 K50 Tanya 25,04 26,05 10,2 42,3 1,67 66,3

2 Grom 25,04 27,05 9,7 41,6 1,62 63,4

3 15t/ga Gratsiy a 27,04 27,05 10,3 43,1 1,71 70,1

4 200 P120 K90 Tanya 26,04 27,05 10,3 42,9 1,68 69,6

5 Grom 26,04 27,05 10,1 42,7 1,64 67,3

6 Gratsiy a 27,04 28,05 11,0 42,0 1,72 75,8

7 Tanya 26,04 29,05 10,9 43,3 1,69 72,1

8 Grom 27,04 29,05 10,5 43,3 1,66 71,7

9 30 t\ga N150 P75 K50 Gratsiy a 28,04 30,05 11,6 42,9 1,73 79,3

10 Tanya 26,04 30,05 11,8 44,2 1,70 74,6

11 Grom 27,04 30,01 11,0 44,0 1,67 73,9

12 Gratsiy a 28,04 1,06 12,3 45,6 1,75 81,4

13 Kantrol 24,04 24,0 5,2 11,3 0,36 12,3

m

q

M >

q >>

j jh*

mo*

i

§

m >

q

p- \ > Hi

3*1 >

HM3>

q

q

2. o siniliklaniig tuplanish lazalaiiua navlar uo yicua kuzatganimizda Giaisiya

navida tuplar soni ko'pligi organik va mineral o'g'itlar tuplanish fazasiga ta'sir etib

tuplar soni 1-2 dona ko'pligi aniqlandi. Qish faslida ham kuzatishlar olib borilganda

•i* :h>

-^fV-liT --^SfV-^Y J.—

ui*

*Ф>

* : > ЗЙ*

*Ф:

#ф>

^ >3> 1

Я>

зй*

ы >

! Й> #ф>

>j* Ы>

ni

>

>> ! >5>

Ы )

1 >>>.

] >4>

щ

ш>

< >>>

>j> Ы >

i >4> * - ]>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Qoraqalog'iston va Xorazm viloyatlaridagi sho'rlangan tuproqlarga ushbu navlar mosligi kuzatildi.

3. Bunda har gektariga 30-40 tonna go'ng sof holda o'rtacha 200 kg azotli 120 kg fosforli 90 kg kaliyli o'g'itlarni muddatida qo'llash tavsiya etiladi.Qo'llaniladigan 1 kg NPK xisobiga 7-8 kg don olinadi.Galladan oziqlantirishda fosforli kaliyli o'g'itlar qo'llanilmasdan faqat azot o'g'itlari ishlatilsa bug'doyning o'sish davri cho'zilib ketadi.Don sifati pasayadi o'simlik barglarida ko'p miqdorda qand va kraxmal to'planib boshoqqa o'tmaydi barglardagi fiziologik jarayonglar juda sekinligi sabab kasalliklar ko'payadi va o'simlik zaiflashadi barglarida dog'lar paydo bo'ladi so'ngra bujmayip qurishgacha boradi, oqibatda ildizi ko'proq zarar ko'radi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. I. Holimov, M Sattarov. "Yangi bug'doy navlaridan yuqori hosil olish usullari"2001-yil Uzbekiston agrar fani xabarnomasi 2001-yil №1

2. V Gostyuxin. Vliyaniye srokov piyenis na poivnye i urojanye kachestva seyan.Jurnal selskoye xozyaystva uzbekistana 2001 g №1

3. Dala tajribalarini o'tkazish usullari Toshkent O'zPITI 2007-147b.

4. R.Siddiqov "Maysa parvarishda dekabr oyida nimalarga etibor berish kerak"."Uzbekiston qishloq xo'jaligi" 2018 №12 10 bet

5. R.Siddiqov va boshqalar "G'allakor ishga-kirishdi" Uzbekiston qishloq xo'jaligi 2017-yil №9 21-22 bet.

Qj^f^S).

10

J

ж**

i ш

Щ >

Шщ

j >

У

>

>

m

*Ф>

Jj

9

» J >

q

Щз* bè

i* J Ц

1 >j

ж*'

ш >

Ыз>

m >

i> * *ф>

q >3*

Ц >р § > >

q

q >3*