Научная статья на тему 'КУЗГИ БУҒДОЙ ТУПЛАШ ДАРАЖАСИ ҲАМДА ИЛДИЗ ТИЗИМИ РИВОЖИГА ИЛДИЗДАН ТАШҚАРИ ҚЎШИМЧА ОЗИҚЛАНТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ'

КУЗГИ БУҒДОЙ ТУПЛАШ ДАРАЖАСИ ҲАМДА ИЛДИЗ ТИЗИМИ РИВОЖИГА ИЛДИЗДАН ТАШҚАРИ ҚЎШИМЧА ОЗИҚЛАНТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
195
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кузги буғдой / илдиздан ташқари озиқлантириш / минерал озиқа / агрофон / туплаш / илдиз тизими / самарадорлик / озимая пшеница / некорневая подкормка / минеральное питание / агрофон / кущение / корневая система / эффективность

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Вафоева М.Б., Абдуазимов А.М., Жабборов Ф.Б.

Вегетация даври давомида кузги буғдой янги органларининг пайдо бўлиши ёки уларнинг шаклланиши билан боғлиқ бўлган ривожланишнинг тегишли босқичларини ўтайди. Ривожланиш босқичларининг ўтиши, ўсимликларнинг ўсиш интенсивлиги ва ҳосилдорлиги маълум даражада етиштириш шароитига боғлиқдир. Ўсимликлар яхши ривожланиши учун ҳаётий фаолиятининг барча зарур жараёнларни мақбул таъминлаш ва талаб қилинадиган агротехник тадбирларни сифатли бажариш талаб этилади. Ривожланиш жараёнида кузги буғдой қуйидаги асосий босқичлардан ўтади: униб чиқиш, туплаш, найчалаш, бошоқлаш, гуллаш, пишиш (сут, мум ва тўлиқ пишиш). Кузги экинларда қулай шароит бўлганда ривожланишнинг дастлабки икки босқичи кузда, қолганлари – келаси йилнинг баҳор ва ёзда содир бўлади. Ушбу мақолада илдиздан ташқари қўшимча минерал озиқлантиришнинг кузги буғдой туплаш даражасига ва илдиз тизими ривожига таъсирини аниқлашга қаратилган ишлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Вафоева М.Б., Абдуазимов А.М., Жабборов Ф.Б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В течение вегетационного периода озимая пшеница проходит соответствующие стадии развития, связанные с появлением или формированием новых органов. Прохождение стадий развития, интенсивность роста и продуктивность растений в некоторой степени зависят от условий выращивания. Для хорошего развития растений необходимо оптимально обеспечить все необходимые процессы жизнедеятельности и качественное выполнение необходимых агротехнических мероприятий. В процессе развития озимая пшеница проходит следующие основные стадии: прорастание, кущение, выход в трубку, колошение, цветение, созревание (молочное, восковое и полное созревание). При благоприятных условиях на озимых культурах первые две стадии развития наступают осенью, остальные весной и летом следующего года. В статье описано влияние внекорневого минерального питания на степень кущения и развитие корневой системы озимой пшеницы.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ БУҒДОЙ ТУПЛАШ ДАРАЖАСИ ҲАМДА ИЛДИЗ ТИЗИМИ РИВОЖИГА ИЛДИЗДАН ТАШҚАРИ ҚЎШИМЧА ОЗИҚЛАНТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ»

QISHLOQ XO'JALIGI FANLARI / AGRICULTURAL SCIENCES

УУТ: 633.11;631.89 Вафоева М.Б., Абдуазимов А.М. Жабборов Ф.Б.

КУЗГИ БУГДОЙ ТУПЛАШ ДАРАЖАСИ ^АМДА ИЛДИЗ ТИЗИМИ РИВОЖИГА

ИЛДИЗДАН ТАШЦАРИ ЦУШИМЧА ОЗИЦЛАНТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ

Вафоева М.Б. -таянч докторант (Жанубий де^кончилик илмий-тадкикот институти); Абдуазимов А.М. -к.х.ф.ф.д. (PhD) (ТИКХМИИ МТУ Карши ирригация ва агротехнологиялар институти); Жабборов Ф.Б. -ассистент (Карши мухандислик-иктисодиёт институти)

В течение вегетационного периода озимая пшеница проходит соответствующие стадии развития, связанные с появлением или формированием новых органов. Прохождение стадий развития, интенсивность роста и продуктивность растений в некоторой степени зависят от условий выращивания. Для хорошего развития растений необходимо оптимально обеспечить все необходимые процессы жизнедеятельности и качественное выполнение необходимых агротехнических мероприятий. В процессе развития озимая пшеница проходит следующие основные стадии: прорастание, кущение, выход в трубку, колошение, цветение, созревание (молочное, восковое и полное созревание). При благоприятных условиях на озимых культурах первые две стадии развития наступают осенью, остальные - весной и летом следующего года. В статье описано влияние внекорневого минерального питания на степень кущения и развитие корневой системы озимой пшеницы.

Ключевые слова: озимая пшеница, некорневая подкормка, минеральное питание, агрофон, кущение, корневая система, эффективность.

During the growing season, winter wheat goes through the appropriate stages of development associated with the appearance or formation of new organs. The developmental stages, the intensity of growth and the productivity of plants to some extent depend on the growing conditions. For the good development of plants, it is necessary to optimally ensure all the necessary life processes and the high-quality implementation of the necessary agrotechnical measures. In the process of development, winter wheat goes through the following main stages: germination, tillering, stemming, earing, flowering, maturation (milk, waxy and full maturation). Under favorable conditions on winter crops, the first two stages of development begin in the fall, the rest - in the spring and summer of the next year. The article describes the influence of foliar mineral nutrition on the degree of tillering and the development of the root system of winter wheat.

Key words: winter wheat, foliar feeding, mineral nutrition, agricultural background, tillering, root system, efficiency.

Кириш. Кузги бугдойнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, куз фаслида экилиши х,исобига кийгос майса х,осил килиши, туплаши, лекин поя ва бошок х,осил килмаслиги билан ажралиб туради. Нормал усиши ва ривожланиши учун кузги бугдой 3560 кун давомида маълум бир хдроратда (0-3о С) яровизация боскичидан утиши керак. Ривожланиш жараёнида кузги бугдой келгуси х,осил микдори ва сифатини белгилайдиган фазаларни "босиб утади".

Бугдойнинг усиш параметрлари ва х,осилдорлигига рух ва бор элементларининг илдиздан ташкари кулланилган натижаларига кура, бугдой вегетация даврининг давомийлиги рух ва бор элементлари барг оркали озиклантирилган вариантларда биологик пишиш 159-161 кунни, назорат вариантда эса ушбу курсаткич 165 кунни ташкил килган [1].

Кузги бугдойнинг туплаш фазаси усимликда 3-4 та барг х,осил булгандан кейин бошланади. Ушбу даврда усимликда тугун илдизлари ва ёнбош кушимча поялар х,осил

булади. Туплаш жараёни куз ёки бахорда 6-10о С да, бугдой усишни секинлашганда руй беради. Туплаш фазасида азотли угитлар кулланилиши туплаш даражасини оширади.

Л.Н. Гончар ва Я.А. Пустовитлар томонидан утказилган тадкикотларда, экишдан олдин уругларга ишлов бериш усули усимликларнинг куз-киш мавсумида туплаш бугимларда шакар микдорининг ошиши эвазига совукка чидамлилигини оширгани кайд килинган. Комплекс таркибли воситалар билан уругларга экишдан олдин ишлов бериш, усимликнинг иккиламчи илдиз тизимини ривожига, усимликларнинг туплаш коэффициентига, атроф-мухитнинг нокулай (стресс) шароитларига бардошлилигини ва хосилдорлик курсаткичларини ошишига ижобий таъсир килган [2].

Тадкикот максади. Бугунги кунда бозор расталаридан куп сонли турли хил усишни бошкарувчи биостимуляторларни топиш муаммо эмас. Бирок, уларнинг самарадорлиги тугрисида маълумотлар этарли эмас. Шу сабабли, тадкикотларимизнинг максади ^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклар шароитида кузги бугдой уругларга экишдан олдин усишни бошкарувчи биостимуляторлар билан ишлов беришнинг дастлабки биометрик курсаткичларига таъсирини ва самарадорлигини аниклашдан иборатдир.

Тадкикот доирасида ^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклар шароитида кузги бугдойнинг уругларига IFO Seed ва Вл-77 усишни бошкарувчи биостимуляторлар билан ишлов беришнинг тупланиш даражаси, илдиз сони ва узунлигига таъсири урганилди.

Тадкикот натижалари. ^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклар шароитида кузги бугдойнинг уругларига усишни бошкарувчи биостимуляторлар билан ишлов беришнинг таъсирини аниклаш максадида олиб борилган тадкикот натижаларига кура ушбу усуллар кузги бугдойнинг дастлабки биометрик курсаткичларига таъсир килгани аникланган. Жумладан, кузги бугдой Гозгон навининг илдиз тупланиш даражаси, сони ва узунлиги каби курсаткичларга ижобий таъсири кузатилди.

2019-2021 йиллар давомида олиб борилган тажриба натижаларига кура, минерал угитларни тежовчи агрофонлар шароитида кузги бугдой туплаш даражасига уругларни экишдан олдин усувни бошкарувчи стимуляторлар билан ишлов бериш ва илдиздан ташкари комплекс таркибли макро ва микро угитлар билан кушимча озиклантиришнинг самарадорлигини аниклаш жараёнида энг кам туплаган усимликлар минерал озука шароитидан катъий назар назорат вариантларда кайд килинган ва уртача курсаткичи 1,55 донани ташкил килди.

Инкрустациялаш бажарилган 1-вариантларда минерал озука мухити (агрофон) га боглик холда 2,96, 3,65 ва 3,96 донани, илдиздан ташкари кушимча озиклантирилган 2-вариантларда 3,49, 3,89 ва 4,55 донани, хам инкрустациялаш хам илдиздан ташкари озиклантириш кулланилган 7-вариантларда 2,97, 4,15 ва 4,54 донани, назорат вариантда эса ушбу курсаткич 1,27, 1,56 ва 1,82 донани ташкил килди. Олинган натижаларга кура назорат вариантларда энг паст натижа кайд килинди, яъни инкрустациялаш бажарилган вариантлардан 1,7, 2,1 ва 2,2 донага, илдиздан ташкари кушимча озиклантирилган вариантлардан 2,3, 2,4 ва 2,8 донага, шунингдек, хам инкрустациялаш хам илдиздан ташкари озиклантириш кулланилган 7-вариантлардан 1,7, 2,59 ва 2,72 донага кам булгани аникланди.

Тажрибанинг 3-, 4-, 5- ва 6-вариантлари курсаткичлари тахлил килинганда, назорат агрофон минерал угит берилмаган шароитда 1,30, 1,28, 1,48 ва 1,44 донани, минерал угит N90P45K30 кг/га хисобидан кулланилган агрофонда 1,84, 1,74, 2,00 ва 1,87 донани ва минерал угит N180P90K60 кг/га хисобидан кулланилган агрофонда 2,01, 2,09, 2,14 ва 2,26 донани ташкил килди. Олинган маълумотлардан ушбу вариантларда минерал озука меъёри ошиши усимликларнинг тупланиш даражасини ошишини таъминлади.

Усувни бошкарувчи (биостимулятор) воситаларнинг кузги бугдой дастлабки биометрик курсаткичларига таъсирини урганиш ва аниклаш жараёнида олинган натижалари хисоб-китоби буйича, курсаткичлар назорат вариантга нисбатан юкори

булган, яъни ушбу бажарилган агротехник тадбирлар ижобий таъсир килгани маълум булди (1-расм).

5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00

4,54

1,8

01

2,09 2,00

14

¿Л ,4ЛП

Назорат Вариант-1 Вариант-2 Вариант-3 Вариант-4 Вариант-5 Вариант-6 Вариант-7 ■ Угитсиз ИШ0Р45К30 N180P90K60

1-расм. Инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантиришнинг туплаш даражасига

таъсири, дона (2019-2021 йй.)

Турли хил минерал озикланиш шароитида олиб борилган изланишлар давомида вариантлар доирасида олинган маълумотлар шуни курсатдики, инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантириш кулланилиши илдизлар сони ошишига таъсир килган. Шундай килиб, вариантлар буйича энг паст (6,8, 10,0 ва 11,6 дона) курсаткич назорат вариантларда кузатилганлиги кайд килинди. Инкрустацияланган вариантларда минерал озука шароитига караб, илдизлар сони уртача курсаткичи 12,9, 16,5 ва 19,1 донани, илдиздан ташкари озикланиш кулланилган вариантларда 9,7, 14,9 ва 16,6 донани, шунингдек, х,ам экишдан олдин уругларга ишлов бериш х,ам илдиздан ташкари кушимча озиклантириш кулланилган вариантларда энг юкори натижа 13,9, 17,4 ва 19,2 донани ташкил этган х,олда, назорат вариантларга таккосланганда анча юкори натижани кайд этганлиги маълум булди.

Тажрибанинг 3-, 4-, 5- ва 6-вариантларн курсаткичлари тах,лил килинганда, назорат агрофон минерал угит берилмаган шароитда 7,5; 8,2; 7,6 ва 8,2 донани, минерал угит К90Р45К30 кг/га х,исобидан кулланилган агрофонда 10,6; 10,2; 11,2 ва 11,1 донани ва минерал угит К180Р90К60 кг/га хисобидан кулланилган агрофонда 12,2; 12,8; 12,5 ва 12,4 донани ташкил килган. Олинган маълумотлардан ушбу вариантларда минерал угит меъёри ошиши усимликларнинг илдиз сонини ошишини таъминлаган.

Олиб борилган тадкикотнинг уртача натижаларини таккослаб, турли минерал озука (агрофон) шароитидан катъий назар, илдиз сонининг энг паст курсаткичлари назорат вариантларда эканлиги кайд этилди.

Уруглар IfoSeed+Вл-77 препаратлари билан инкрустацияланган, шунингдек илдиздан ташкари кузги туплаш даврида IfoPZN+Ankasuper препаратлари билан озиклантириш илдизлар сонини ошишини таъминлаб, назорат вариантларига нисбатан инкрустацияланган вариантларда илдизлар сони 7,5 донага, суспензия кулланилган вариантларда 5,0 донага хдмда иккаласи кушиб кулланилган вариантда 7,6 донага куп булиши аникланди (2-расм).

Усимлик илдизлари ер остида шаклланиб, хдётий фаолиятини куздан яришин х,олатда олиб боради. 1 га кузги бугдой майдонида экинни сув ва озука моддалари билан таъминлайдиган 300 000 км гача илдиз булиши мумкин. Юкори х,осил олишда яхши ривожланган илдиз тизими жуда мух,имдир.

20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0

19,1

19,2

12,8

12,2 12,5 31 3 ,:ш

шг и шг

12,5 12,4

Назорат Вариант-1 Вариант-2 Вариант-3 Вариант-4 Вариант-5 Вариант-6 Вариант-7 ■ Угитсиз ИШ0Р45К30 N180P90K60

2-расм. Инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантиришнинг илдиз сонига таъсири,

дона (2019-2021 йй.)

Кузги бугдойнинг илдизи попук илдиз булиб, у асосан тупрокнинг асосан 0-40 см катламида зич таралади, бу эса уз навбатида аэрациянинг яхшиланишига ва илдиз массасининг тупланишига ёрдамлашади. Натижада тупрок структураси, физик механик хоссалари яхшиланиб, унумдорлиги ошади. Кузги бугдой энг ривожланган даврдаги илдизлари тупрокда 230-258 см чукурликка кириб боради. Копиляр илдизчалар, илдиз тукчалари фаолияти давомида, уларнинг атрофида жуда куп бактериялар, замбруглар, тупрокда ва усимликлар хдётида мух,им рол уйнайдиган, илдиз кинчаси деб аталадиган мух,ит х,осил килади [Зудулин С.Н. Кирсанов С.А. 2001].

Минерал угитларни тежовчи агрофонлар шароитида инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантиришнинг кузги бугдой илдизлари узунлигига таъсирини урганиш ва тах,лил натижалари шуни курсатдики, инкрустация ва илдиздан ташкари кушимча озиклантириш усулларининг кулланилиши ушбу курсаткичга таъсир килгани аникланган. Назорат вариантларда кузги бугдой илдизининг уртача узунлиги - 8,8, 11,8 ва 13,1 см тенг, барча урганилган вариантлар доирасида инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантириш кулланилган вариантларнинг курсаткичлари колган вариантларга караганда юкори булган 20,7, 25,9 ва 30,3 см, яъни назорат вариантга нисбатан 11,9, 14,1 ва 17,2 см га узунрок булгани аникланган.

Тажрибанинг барча назорат вариантлар буйича минерал озука мух,итидан (назорат, К90Р45К30 ва К180Р90К60) катъий назар кузги бугдой дастлабки биометрик курсаткичлари энг паст, инркрустация ва илдиздан ташкари озиклантириш усуллари кулланилган вариантларда эса барча урганилган параметрлар буйича назорат вариантларга нисбатан юкори булгани аникланди.

Масалан, тажрибанинг 3-, 4-, 5- ва 6-вариантларнинг курсаткичлари тах,лил килинганда, назорат агрофон минерал угит берилмаган шароитда 9,4; 9,6; 10,2 ва 9,4 см ни, минерал угит К90Р45К30 кг/га х,исобидан кулланилган агрофонда 12,1; 12,6; 12,6 ва 13,2 см ни ва минерал угит К180Р90К60 кг/га х,исобидан кулланилган агрофонда 13,9; 14,3; 15,2

ва 14,5 см ни ташкил килди. Олинган маълумотлардан ушбу вариантларда минерал озука меъёри оширилиши усимликларнинг илдиз узунлиги ошишини таъминлаган (3-расм).

35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0

30,3

5,0

0,0

26,0

24,2

20,

Л 0

15,2

8,8

И

0

9,4 9,6 10,2 9,4

9,4 9,6 10,2 9,4

Назорат Вариант-1 Вариант-2 Вариант-3 Вариант-4 Вариант-5 Вариант-6 Вариант-7 ■ Угитсиз ИШ0Р45К30 N180P90K60

2

1 /I <

3-расм. Уругларини инкрустациялаш ва илдиздан ташкари озиклантиришнинг илдиз

узунлигига таъсири, см (2019-2021 йй.)

Натижаларнинг курсатишича илдиздан ташкари озиклантириш кузги бугдойнинг ер устки массаси ва илдиз тизимига сезиларли даражада таъсир курсатди. Шунингдек, минерал угитлар меъёри ^80Р90К60 кг/га меъёр кулланилганда кузги бугдойда ер устки массаси ва илдиз тизимининг ривожланиши энг юкори булганлиги кузатилди. Бирок, минерал угитлар меъёрини назорат (угитсиз) вариантдан ^0Р45К30 кг/га оширилганда кузги бугдойда ер устки массаси ва илдиз тизими сезиларли даражада ошди. Минерал угитлар меъёрини ^0Р45К30 кг/га дан ^80Р90К60 кг/га оширилганда катта фарк кузатилмади. Бундай узгаришни, тупрокдан маълум микдорда минерал угитларни куллаб, илдиздан ташкари озиклантириш оркали изох,лаш мумкин.

^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклар шароитида кузги бугдой уругларини экишдан олдин инкрустациялаш ва вегетация давомида илдиздан ташкари озиклантириш усулини куллаш усимликнинг дастлабки биометрик курсаткичлари (тупланиш даражаси, илдиз сони ва узунлиги) га ижобий таъсири аникланиб, уч йиллик уртача натижаларнинг тах,лили буйича самарали усуллар сифатида топилди.

Жумладан, инкрустацияланган вариантда уртача туплаш даражаси 3,5 донани, илдиздан ташкари озиклантирилган вариантда 4,0 донани, х,ам инскрустациялаш х,ам илдиздан ташкари озиклантириш кулланилган вариантларда 3,8 донани, яъни назорат вариантларга нисбатан 2,0, 2,5 ва 2,25 донага купрок булгани аникланган. Худди шундай конуният илдизларнинг уртача сони натижаларини тах,лил килишда кузатилган, яъни 16,1, 13,7 ва 16,8 донани, шунингдек, илдизлар узунлигининг уртача курсаткичлари 22,6, 18,9 ва 25,6 см ёки назорат вариант курсаткичларидан 11,4 ,7,7 ва 14,4 см га юкори булгани аникланди.

Демак, юкорида келтирилган маълумотга кура усишни бошкарувчи биостимуляторлар билан ишлов берилган вариантда назорат вариантга нисбатан барча урганилган курсаткичлар буйича юкори булгани аникланган.

Хулоса. Янгидан янги тадкикот усулларини хдмда янги технологияларни куллаган х,олда биз хдётий х,одисалар замирида ётган жараёнлар механизмига чукуррок кириб борамиз. Усимликлар ривожланишини чукур урганар эканмиз, усимлик хдётини

инсоннинг окилона иродасига тобора купрок буйсундирамиз. Бугдой усимлигининг оптимал усиб-ривожланиши келгусидаги юкори х,осилдорликни таъминлайдиган мах,сулдор тупланиш хдмда 1000 дона дон вазни курсаткичларига таъсир килади.

Оч тусли буз тупроклар шароитида кузги бугдойнинг туплаш даражасига илдиздан ташкари озиклантиришнинг таъсири юкори булиб, уруглар IfoSeed+Вл-77 препаратлари билан инкрустацияланганда усимликларнинг туплаши минерал угитлар меъёрларига кура 1,7 та (57,4%), 2,1 та (57,5%) ва 2,2 та (55,6%) га, кузги туплаш даврида IfoPZN+Ankasuper препаратлари билан суспензия килинганда 2,3 та (65,9%), 2,4 та (61,7%) ва 2,8 та (61,5%) га ча куп туплаганлиги аникланди.

Кузги бугдой уруглари IfoSeed+Вл-77 препаратлари билан инкрустациялаш илдизлар сони кишлаб чиккунгача (19,1) 7,5 дона (39,3%) га, кузги туплаш даврида IfoPZN+Ankasuper препаратлари билан суспензия килинганда (16,6) 5,0 дона (30,3%) га хдмда х,ар иккаласи кушиб кулланилган вариантда 7,6 дона (39,6) гача ошишини таъминлайди.

Олиб борилган тажриба натижаларига кура уругларга экишдан олдин ишлов бериш учун мулжалланган усувни бошкарувчи восита (биостимулятор) ларни ишлаб чикариш шароитида фойдаланишни тавсия килишимизга имкон беради. Ушбу препаратларни куллаш кузги бугдойнинг келгусида х,осил микдори ва сифатининг ошишига олиб келадиган дастлабки биометрик курсаткичларига ижобий таъсири илмий асосланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Abid Khan, Zafar Hayat, Asad Ali Khan, Junaid Ahmad, Muhammad Waseem Abbas, Haq Nawaz, Farhan Ahmad and Kaleem Ahmad Effect of Foliar Application of Zinc and Boron on Growth and Yield Components of Wheat. Agri Res & Tech: Open Access J 21(1): ARTOAJ.MS.ID.556148 (2019) pp3-6.

2. Гончар Л.Н., Пустовит Я.А. Повышение морозостойкости пшеницы озимой под влиянием предпосевной обработки семян // Научные труды SWORLD Том: 23Номер: 1(38) Год: 2015 С. 42-46.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.