235КОР БО ЛЕКСИКА ДАР СИНФ^ОИ ИБТИДОЙ
Аличон Каримжонов
номзоди илмхри педагоги, дотсенти кафедраи "Таълими ибтидой" Донишгохи давлати педагогии шахри Чирчик вилояти Тошкент
АННАТАТСИЯ
Дар чумхурии Узбекистан ба ривочдихии забонхои хоричй яъне забони модарй хусусан ба омузиши хабони точикй диккати чиддй дода истоааст. Бо ташаббуси президенти диёрамон дар мамлакат ба такмилили тарбия дар синфхои ибтидой, ки асоси пойдевори инкишофи илму фарханг мебошад диккати беандоза дода истодааст. Хусусан дар чумхурй диккати чиддй додан ба забони бойтарини форсу точик ва амали намудани забонхо дар таълими мактабхои олй моро водор месозад, ки ба омухтани тарзи ташкили таълиму тарбия ба забони точикй сахмгузорй намоем.
Калимахои иктибоси: калимахои сермаъно, синнонимхо, калимахои мукобилмаъно, машкхои грамматикй, имло, машкхои лексикй, принсип, услуб, ифоданокии нутк, хунук, сармо, сард, кахратун.
WORKING WITH VOCABULARY IN PRIMARY SCHOOLS
Alijon Karimjonov
Candidate of Pedagogical Sciences Associate Professor of the Department of Primary Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region
ABSTRACT
In the Republic of Uzbekistan, special attention is paid to the development of foreign languages, especially the study of the Tajik language. At the initiative of the President of our country, the country pays great attention to improving the education in primary school, which is the basis for the development of science and culture. Particular attention in the country to the rich Persian and Tajik language and the implementation of languages in higher education urges us to contribute to the study of the organization of education in the Tajik language.
Keywords: polysemous words, synonyms, antonyms, grammar exercises, spelling, lexical exercises, principles, style, speech expression, cold, cool, sard, freezing.
МУКАДДИМА
Дар таълими ибтидой пояи асосии ташаккули шахсият, тахкурсии минбадаи омузгорй ва парвариш мебошад. Аз ин ру, ба муаллимон ва тарбиятгарони оянда донишхои навтарини инкишофи нутки дахонй омузонидан лозим аст. Муаллими халкй шахси боэътимодест, ки чамият ба у азизтарин ва пуркиматтарин зодаи худ-фарзанд, орзую умед ва ояндаи худро юовар карда месупорад. Барои он аз муаллимони синфхои ибтидой ин боварии чамиятро конеъ гардонидан сахми босазо бояд гузошт.
Чи тавре, ки мегуянд:
Хишти аввал гар нихад меъмор кач, То охир меравад он девор кач.
Дастури таълимии забони модарй дар синфхои ибтидойи ба машгулиятхои лугавй ахамияти калон дода, дар баробари ин таъкид мекунад, ки хонанда бо маънои лугавии калимахо, калимахои сермаъно, синнонимхо ва калимахои мукобилмаъно батаври амалй шинос карда шавад.
Ин аст, ки бо максади инкишофи нутки кудакон дар катори машкхои грамматикй ва имлой, машкхои лексикй хам бояд чои намоёнро ишгол кунанд, чунки дар машгулотхои грамматикй-имлой мавкеи асосиро машкхое ишгол мекунанд, ки онхо хама тарафхои забонро дар бар гиранд. Машкхои лексикй бояд аз руи принсипи алокаманди ба машгулиятхои грамматикй ва имлой гузаронида шуда, барои бой намудани захираи лугавии хонандагон ёрй мерасонад.
Зарурати аз рузхои аввали таълим гузаронидани машкхои лексикй барои он ба миён меояд, ки нутки кудакони синни хурди мактабй хеле камбисот буда, онхо маънои бисьёр калимахоро пурра фахманд хам, аммо на хама вакт дуруст талаффуз карда метавонанд , аксаран дар нуткашон ба хатохои лексикй-услубй рох медиханд ва гайрахо.
АДАБИЁТ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Мушохидахо нишон медихад, ки ин намуди хато дар нутки талабагони синфхои ибтидой хеле бисьёр во мехуранд. Дар порчаи нисбатан хурди нутки дахонй ё хаттй кудак беихтиёр як калимаро паи хам чандин бор такрор мекунад: Бо падарам ба боги хайвонот рафтем. Ба он чо ба мошин савор шуда рафтем. Тамошо карда, ба пеши паланг рафтем, ба пеши хирс рафтем, ба пеши майиунхо рафтем.
Хурдсолон калимахои боз, хеле, акнун ва гайраро дар иншохои худ нихоят бисьёр истифода мебаранд ва калимахои калон, зур, нагз, бал, гуфтам, рафтам, омадам ва амсоли инхоро чй дар нутки хаттй ва чй дар нутки дахониашон бемаврид зуд-зуд такрор мекунанд.
Чунин хатохои такрори калимахо сабабхои гуногун доранд: захираи лугавии хонандагон камбагал буда, барои ифодаи фикр калимахои мувофик намеёбанд ва ба маънохои гуногуни онхо сарфахм намераванд. Инчунин дар захираи лугавии хонандагон калимахои зарурй бошад хам, дар просесси нутк ба хотири онхо намеоянд, ки, албатта ин сабаб дорад. Психологхо испот намудаанд, ки: "Агар барои ифодаи як предмет якчанд калима дошта бошад хам, шумо одат кардаед, ки хамон калимаи хозиракак гуфта ё навиштаатонро такрор кунед. Ин холат барои он ба амал меояд, ки таъсири калимаи нав талаффузшуда афзалй дорад ва ин одат шудааст".
Сабаби дигари дар нутки хонандагон айнан такрор шудани калимахои якхела дар он аст, ки хангоми тартиб додани матн тамоми кувваташонро ба предмети нутк равона намуда, ба ифоданокии нутк ва интихоби калимахо эътибор намедиханд. Яъне барои дарккунии предмет ва ифодаи забонии он махорати дуруст, идора кардани кувваи тафаккур холо пурра инкишоф наёфтааст. Аз ин ру, хангоми нутк, ба майна факат як предмет, яъне объекти мушохидашаванда: расм, ягон предмет ё матни хондашуда таъсир мерасонад.
Аксар вакт хонандагон хатохои дар нутки дахониашон содиршударо намешунаванд ва калимахои такрори дар матни тартибдодаашон чойдоштаро намебинанд.
Барои пешгири намудани чунин хатохои хонандагон аз бисьёр чорабинихои амалй бояд истифода бурд.
Аввал ба хонандагон фахмонидан лозим, ки нутки дорои калимахои такрор нозеб ва камбагал буда, диккати шунавандаро ба худ чалб карда наметавонад. Барои ба ин максад ноил гаштан, пеш аз хама, ба хонандагон супоришхои махсус додан лозим ва онхоеро, ки аз такрори калимахои якхела худдорй мекунанд, тахсил бояд кард. Масалан, муаллим метавонад максади худро ин тавр ифода кунад: "Нутки Анвар аз калимахои такрор сокит буда ифоданок ва форам садо медихад".
НАТИЧДХР
Пеш аз тартиб додани матн, навиштани иншо ё накди хаттй муаллим ба максади пешгирй кардани хатохои хонандагон бо хамрохии онхо калима ва иборахоро, ки дар тартиб додани матн зарур хохад шуд, ба хотир меоранд. Ин
TafiëpHH nemaKH 6a xoHaHgaroH HMKOHHaT Meguxag, kh a3 xaroxou TaKpopu KanHMa to gapa^ae gacT KamaHg.
A3 Tapa^H gurap, 6a oh MyBO^aK mygaH no3HM acT, kh morupgoH MaTHH xygamoH TapTu6gogapo xoHga, HyTKH xygamoHpo rym Kapga MeTaBOHucTarH maBaHg. Eapou xaMHH xaM MyannHM 6a axnu chh$ xaHroMH Taxnun Ba3H$a Mecynopag, kh a3 HHmo ë HaKnu xarrH KanuMaxou TaKpopmygapo ë6aHg, 6a hoh ohxo KanHMaxoepo ry3opaHg, kh a3 ^uxara MatHO 6a xaM Ha3gHK 6omaHg. TaHxo gap hh xonar MaTH o6teKTH acocH rapguga, guKKaru Tana6a 6a maKnu u^oga paBOHa Kapga MemaBag. ^hohhh, HyMnaxou 3epuHpo Mucon OBapgaH MyMKHH acT.
1. nagapaM ma6xo 6a mo HaK^^ou a^ou6 HaKn MeKapgaHg.
2. Py6oxu xunarap xoct 6a 6onou Mypr napad, Bane Mypr xaB^epo xuc Kapga napuda pa$T.
3. MaHy XpmuM ana$ MegapaBugeM, kh a3 6afiHH an^xo 6egoHae napuda
pa^T.
4. Xaprym gug, kh py6ox 603 OMada ucmoda a3 Ka^oam 603 rypr OMaga ucTogaacT.
Ea rafip a3 xaroxou TaKpopu KanHMa gap HyTKH xaruu Tana6aroHH chhhh xypgu MaKTa6fi, a3 nyMna gap chh^h ffl, HHHyHHH xaroxou neKCHKH-ycny6fi HH3 Mymoxuga Kapga MemaBaHg Ba oh 6oag gap MapKa3H guKKara MyannuM 6omag.
Eoag Kafig Kapg, kh BocuTaxou (KanuMaxou) gap 3a6oH MaB^yg6yga 6a gy TaKCHM MemaBag: atHe yMyMfi Ba 6apou xaMa xarnucT, gurape Mypogu^ (chhohhm) Ba maKnxoH ryHoryH gomTa, 6a hothk ë xaraaBuc HMKOHHaT Meguxag, kh a3 BOCHTaxou ryHoryHH H^oga HCTH^oga HHMoag, MaB3yt, mapouT, xapaKTepu (cyx6aT, MaKTy6, Matpy3a Ba rafipa) HyTKpo 6a HHo6ar rupag. MacanaH, arap 6apou H^ogau cuëx aK KanuMa MaBHyg 6omag, 6apou u^ogau paHru cypx aKHaHg KanHMa: cypx, aBnoHfi, ^urapfi xH3Mar MeKyHaHg.
Mymoxugaxo 6a ce rypyx ^ygo KapgaHH xaroxou ycny6fi-neKcHKHH xoHaHgaroHpo TanKHH MeHaMoag.
1. fflorupgoH xaHroMH TacBupu nupuKHH ^acnxou con KanuMaxou MyBO^HK ë^Ta HaMeTaBOHaHg.
2. H6opaxou $pa3eonorupo HogypycT ucra^oga Me6apaHg, gap HaBumTaHH HHmoxoH TacBupfi "TatTHnu T06ucT0Hap0 hh xen ry3apoHHgaM", "BoKeau a^ou6," "Py3H ug," "Aap MapaKau HynoHxo" Ba rafipa, KanuMaxou meBarupo Kop Me^apMoaHg.
3. ^aHroMH gap MaB3yxou Tatpuxfi Ba Ta6uaTmHHocH HHmo ë HaKnu xarra HaBumTaH a3 ca6a6u HagoHucTaHH npegMeTe, kh cyxaH gap 6opau oh MepaBag, xoHaHgaroH 6a xaroxou neKcuKfi pox MeguxaHg, atHe KanHMaxopo 6a MatHpu xygamoH Kop ^apMyga HaMeTaBOHaHg.
МУХ,ОКИМА
Чунин хатохо бештар ба хонандагони синни хурди мактабй хос аст, бинобар ин муаллим бояд ба бачагон на хама вакт чоиз будани элементи услуби гуфтугуиро фахмонад.
Масалан, дар сухбат бо рафик калимахои ошном, цурам, воя, муаллимая, бацо кардам ва монанди инхоро истеъмол кардан хато бошанд, пас онхоро дар нутки хаттй (иншо) истифод бурдан низ чоиз нест.
Ман бо цурам дарс тайёр мекунам, Дар телевизор муаллимая дидам. Байракро ба зери санги сурх бацо кардам. Дар ин чумлахо калимахои гуфтугуиро ба вариантхои китобиашон бояд иваз кард. Баръакс, дар он чое, ки калимахои гуфтугуй барои кушодани характери персонажно заруранд, шогирдон калимахои китобатиро кор меформоянд. Гайр аз ин дар нутки хонандагони синни хурди мактабй элементхои лахча ва шева бисьёр мушохида карда мешавад.
Дар адабиёти бадей истифодаи лахча ва шева харгиз чунин маъно надорад, ки ин гуна калима ва иборахо ба элементи забони адабй дохил карда шудаанд. Бар хилофи забони адабй забони асархои бадей имконият дорад, ки ба максадхои бадей-тасвирй аз шева ва баъзан, хатто, аз лахча хам истифода барад: "Биниат бутун-мй?—пикир-пикир хандид касе аз поён-намедонам, хануз капида надидем: -бо ханда чавоб дод дигаре аз поёнтари у." (Р.Ч,алил).
Инчунин дар матн дида натавонистани фарки тобиши мазмуни байни синнонимхо низ ба хатои хонандагон сабаб мешавад. Масалан, "Дарачаи бемор торафт баланд мешуд. Акнун оби дарьёи Зарафшон сафед буд." Пахтахо чаман барин кушода буданд. Ба чои дарача-харорат, сафед-соф, зулол, кушода-шукуфта кор фармуда мешуданд, чумлахо суфта мебаромаданд.
Чи тавре, ки дар боло ишора кардем, хатохои лексикй бо сабаби надонистани предмет ва ходисахое, ки сухан дар бораи онхо меравад низ ба амал меояд. Табиист, ки чунин хатохо дар иншохои озод бештар руй медиханд. Бача мехохад, ки дар иншояш дар бораи предмет ва ё ходисае маълумот дихад, вале предмет ва ходисаро ба худ пурра тасаввур карда наметавонад.
Хонанда Ф. (синфи Ш) навиштааст. "Чархи машина шикаста гуё ба замин гутида буд" ба чои дами камера баромад. Хонанда М. Бошад чунин мепиндорад, ки кухро факат бомба метарконад. "Аз таркиши бомба кух," талкон-талкон шуда, дар як мича задан пеши рохи дарьёро гирифт (калимахои бомба ва рох ба мантик мувофик нестанд).
Бинобар дар баробари машгулотхои грамматикй-имлой мунтазам гузаронидани машкхои лексикй имконият медихад, ки нутки шогирдон хаматарафа инкишоф дода шаванд. Албатта, дар айни замон муваффакияти ин кор бештар ба ташаббус ва махорати худи муаллим вобаста аст, чунки барои ба
таври бояду шояд гузаронидани машкхои лексикй дар китобхои дарсй хануз материалхои зарурй тавсия карда нашудаанд.
Вале норасоии китобхри дарсй ба забони модарии точикй набояд садди рохи муаллим гардад, чунки дар хамаи машкхои китобхои дарсии номбурда калимахое ёфт мешаванд, ки ба худ синоним талаб мекунанд, ба маънохои гуногун кор фармуда мешаванд ва гайра. Пас машгулиятхои гамматикй имлоиро бо машкхои лексикй алокамандона гузарондан то андозае ба худи муаллим вобаста аст.
Дар силсилаи корхои лугавй машкхои синонимй бояд чои намоёнро ишгол кунанд, зеро то хонандагон воситахои синонимии забонро аник надонанд, боигарихои лексикии онро азхуд карда наметавонанд. Ба ин маънй, кор бо синонимхо бояд дар мактаб кисми таркибии омузиши забони модарй гардад.
Чй тавре ки яке аз олимони намоёни забоншинос А.Н.Гвоздев мегуяд, "нишондихандаи мухими малакаи услубй- ин махорати аз хам фарк кардани синонимхо, аз онхо нисбатан чоиз ва аникашонро интихоб карда тавонистан мебошад." Мохирона истифода кардани синонимхо ба нутк садосату фасохат мебошад.
Аз ин ру, хонандагони синфхои ибтидоиро ба синонимхо ба таври назариявй не, балки амалан шинос кардан лозим, яъне бояд онхо аз матнхо калимахои синонимиро ёфта, мазмунашонро мукоиса кунанд, ба калимахои додашуда синоним ёбанд, онхоро дар нуткашон мустакилона истифода бурда тавонанд.
Агар хонандагон хосиятхои услубй ва тобишхои фарккунандаи маъноии синонимхоро дананд, онхоро чй дар нутки дахонй ва чй дар нутки хаттии худ дуруст истифода бурда метавонанд. Бинобар ин дар просесси кор бо машкхои синонимй танхо ба он махдуд шудан лозим нест, ки калимахои синонимй аз матн чудо карда шаванд, ё ба калимаи додашуда синоним ёфта шавад. Ин танхо як чихати масъала аст. Ба он бояд муваффак шуд, ки шогирдон аз хамдигар фарк доштани синонимхо: дар базе мавридхо ба чои якдигар омада натавонистани онхо, хангоми сермаъноии калима тамоман фарк доштани синонимхоро фахманд. Масалан, калимахои хунук, сармо, сард, цахратун на танхо наздикмаъноянд, балки аз хамдигар бо табиши маъноии худ фарк хам доранд: хунук - "0" дарача, сармо - хунуки сахт, кахратун - хунуки сахттар. Ё ки калимахои руд, дарьё, нахр ва гайра, гарчанде як мафхумро ифода кунанд хам, на хама вакт чои якдигарро иваз карда метавонанд.
ХУЛОСА
Махз хамин хусусиятхои синонимхо агар ба хонандагон ошкор карда шавад, онхо бевосита он калимахоро интихоб карда, бо ёрии онхо фикр ё хиссиёти худро нисбатан аник ифода карда метавонанд.
Агар калима сермаъно бошад, пас калимахои ба маънохои гуногуни синоним шудаи вай ба хамдигар синоним намешаванд. Масалан, шамоли хунук, афти хунук, гапи хунук. Ба хунукй аввал сард, ба хунукй дуюм номувофик аст, ба хунукй сеюм нохуш, синоним мешаванд, вале онхо ба хамдигар муносибати синонимй надоранд ва хангоми гузаронидани машкхои синонимй муаллим вазифадор аст, ки хусусиятхои ин калимахоро ба назар гирад.
Шартхои дигари зарурй хангоми ташкилу гузаронидани кор бо синонимхо дар синфхои ибтидой аз инхо иборатанд:
1. Машкхои синонимй мунтазам аз руи план гузаронида шаванд:
2. Дар лахзахои кори амалй ва мустахкамкунии дарс бояд синоними якчанд калимахо ба хонандагон фахмонда шавад. (3-6 дакика). Ба максади ба муаллимони синфхои ибтидой ёрй расондан лугати синонимхоро (тахминан) дар синфхои ибтидой мисол меоварем.
АДАБИЁТ^ОИ ИСТИФОДАШУДА
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Тошкент, "Узбекистон", 2017й.
2. Каримжонов А. Педагогик тизимни бошкариш асослари. Тошкент, Укитувчи, 2008.
3. Каримжонов А. Таълим тизимини бошкариш асослари. Тошкент, Укитувчи, 2012
4. Каримжонов А. Пути самообразовани учителей в современный этапе. Тошкент. 1999 й.
5. Мачмуи маколахо. Фаолонидани просесси таълим ва тарбия дар синфхо ибтидой. Душанбе. 1998.с.
6. Таваккал Чориев. Китоби дарсй. Забони модарй (синфхои 1-П-Ш). Тошкент. 2012, 2016.
REFERENCES
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Тошкент, "Узбекистон", 2017й.
2. Каримжонов А. Педагогик тизимни бошкариш асослари. Тошкент, Укитувчи, 2008.
3. KapuM^moB A. TatnuM th3hmhhh 6omK;apHm acocnapu. TomKeHT, ykhtybhh, 2012
4. KapHM^OHOB A. nyTH caM00Spa30BaHH yHHTenefi b coBpeMeHHtifi этaпе. TomKeHT. 1999 h.
5. MaHMyu Ma^onaxo. OaonoHugaHH npoceccu TatnuM Ba Tapôua gap chh^xo HÔTHgofi. ^ymaHÔe. 1998.c.
6. TaBaKKan ^opueB. KhtoSh gapcfl. 3aSoHH Mogapfl (cuH^xpu 1-Q-ffl). TomKeHT. 2012, 2016.
