CC BY
238KOMPYUTER IMITATSION MODELLARI ASOSIDA FAOL O QITISH TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI
J. Y. Suyumov
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU FF va Qoqon universiteti assistent
o'qituvchi bek07@bk.ru
ANNOTATSIYA
Maqolada kompyuter imitatsion modellari asosida mul'timediali o'quv qo'llanmalar yaratish va o'quv jarayoniga tatbiq etish borasidagi Xorijiy va MDH mamlakatlari olimlarining ilmiy-tadqiqot ishlari tahlil qilingan. Kompyuter imitatsion modellardan foydalanib o'rgatish o'quv jarayonini samaradorligini oshirishga olib kelishi asoslangan.
Kalit so'zlar: Imitatsion modellashtirish, global, texnologiya, raqamli qurilma, modellar, elektron o'qitish texnologiyasi, virtual o'qish.
THEORETICAL BASIS OF ACTIVE TEACHING TECHNOLOGY ON THE BASIS OF COMPUTER IMITATION MODELS
ABSTRACT
The article analyzes the research work of foreign and CIS scientists on the creation of multimedia textbooks based on computer simulation models and their application in the educational process. Teaching using computer simulation models is based on increasing the efficiency of the learning process.
Keywords: Simulation modeling, global, technology, digital device, models, e-learning technology, virtual reading.
KIRISH
O'zbekistonda axborot rivojlanishining hozirgi bosqichida zamonaviy mutaxassisning kompetentsiyasi bevosita uning axborot jamiyatida axborot texnologiyalaridan foydalanishga tayyorligi darajasiga bog'liq. Yuqorida aytilganlar zamonaviy pedagoglarni yuqori malakali tayyorlashning dolzarbligini belgilaydi. Eng samarali, mos keladigan "pedagogik texnologiyalarni, pedagogik muammolarni hal qilishga qaratilgan o'qituvchi harakatlarining ketma-ket o'zaro bog'liq tizimlari sifatida yoki oldindan ishlab chiqilgan pedagogik jarayon amaliyotida rejali va izchil amalga oshirish sifatida" tanlash kerak.
Zamonaviy pedagogik adabiyotlarda nafaqat idrok, xotira, diqqat jarayonlariga, balki yuqoridagi jarayonlarga tayanadigan faoliyat yoki faol ta'lim texnologiyalari
(FTT) orqali o'qitishning faol shakllari va usullari alohida o'rin tutadi. Ta'limni kuchaytirishning strategik yo'nalishi bu uzatilayotgan axborot hajmini ko'paytirish emas, balki nazorat faoliyati sonining ko'payishi va ko'payishi emas, balki o'qitishning mazmunli bo'lishi uchun didaktik va psixologik sharoitlarni yaratish, unga talabani qo'shishdir.
Faol ta'lim texnologiyalarini tasniflashning yondashuvlaridan biri kasblarni ikki toifaga bo'lishdir:
1. Imitatsion bo'lmagan, xarakterli xususiyat - bu o'rganilayotgan jarayon yoki faoliyat modelining yo'qligi.
2. Imitatsion, o'ziga xos xususiyat - bu o'rganilayotgan jarayon yoki hodisaning modelining mavjudligi.
Imitatsion modellarning o'yinli va o'yinli bo'lmagan turlarga aratish mumkin. Kasb-hunarga o'qitish (informatika, kompyuter texnologiyalari va kompyuter texnologiyalari) ixtisosligi bo'yicha o'qituvchilarni kompyuter imitatsion modellar yordamida o'qitish, asosan bilimlarning turli sohalardagi o'yinlardan tashqari imitatsiya usullari asosida olib boriladi. Kompyuter imitatsiyasi o'rganilayotgan tizimning ishlash mantig'ini va uning alohida elementlarining o'zaro ta'sirini eng muhim sabab-oqibatlarni hisobga olgan holda rasmiy (ya'ni ba'zi rasmiy tillarda bajarilgan) tavsifi sifatida tushuniladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Xorijiy va MDH mamlakatlari olimlarining kompyuter imitatsion modellari (KIM) asosida multimediali o'quv qo'llanmalar yaratish va o'quv jarayoniga tatbiq etish borasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarini tahlil qilganimizda quyidagi holatni ko'rish mumkin.
I.V.Maksimeyning «Imitatsionnoe modelirovanie na EVM» nomli maqolasida imitatsion modellashtirish atamasi matematik modellar bilan ish yuritayotganligini anglatishi, ularning yordamida natijani oldindan hisoblash yoki oldindan aytib bo'lmasligi, shuning uchun haqiqiy murakkab tizimlarning xatti-harakatini bashorat qilish uchun tajriba (imitatsiya) talab qilinishi kabi masalalar tahlil qilingan. Shuning bilan bir qatorda, imitatsiya - bu ma'lum yoki shakllangan vaqt davomida murakkab tizimlarning xatti-harakatlarini tavsiflovchi matematik modellar bilan kompyuterda tajribalar o'tkazish uchun raqamli usul deb ta'rif berilgan[1].
A.A.Volodinning "Kompyuternoe imitatsionnoe modelirovanie pri izuchenii osnov sifrovoy texniki budushim uchitelyam texnologii" nomli dissertatsiyasida ta'limni ustuvor rivojlantirish zarurati hozirgi kunda dunyoning ilg'or davlatlarining ilmiy-texnik taraqqiyoti va global texnologiyalashuvi bilan bog'liqligi va zamonaviy ishlab chiqarish, fan va texnika darajasi, shuningdek ijtimoiy o'zgarishlar jamiyatning raqobatbardosh, yuqori malakali, intellektual va tashabbuskor rivojlangan ijodiy fikrlash
qobiliyatiga ega mutaxassisni tayyorlashga bo'lgan talablarini belgilashi, bu esa o'z navbatida o'qitish uchun yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va yaratishni belgilashi kabi fikrlar bayon etilgan[2].
Dissertatsiyada talabalar tomonidan elektrotexnika va radiotexnika fanlarini o'rganish pedagogik universitetlarda bo'lajak texnologiya o'qituvchilarini texnologik tayyorlashning asosiy jihatlaridan biri ekanligi asoslangan. Hozirgi vaqtda zamonaviy elektronika va radiotexnika sohasida eng jadal rivojlanayotgan yo'nalish raqamli qurilmalar va uskunalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish muammolarini, shuningdek raqamli ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash, o'zgartirish, uzatish jarayonlarini o'rganishdir deb keltirilgan.
V.Lou, A.Keltonlarning «Imitatsionnoe modelirovanie» nomli kitobida maqsadli imitatsion dasturlar, modellarni soslash va yetarliligini tekshirish, ma'lumotlarni kiritishni modellashtirish, tasodifiy sonlar generatorlari, tasodifiy o'zgaruvchilar va jarayonlarni yaratish, statistik rejalarni o'z ichiga olgan imitatsiya orqali tizimlarni o'rganishning barcha muhim jihatlari haqida to'liq ma'lumot berishliligi keltirilgan. Imitatsiya qilingan tajribalar, shuningdek imitatsiyani qo'llashning asosiy yo'nalishlarini, xususan ishlab chiqarish tizimlarini modellashtirish imkoniyatlarini yoritib berishi asoslangan[3].
MUHOKAMA
Modellashtirish o'rganilayotgan ob'ektni yaxlit o'rganishga imkon beradi, chunki tadqiqotchi tomonidan mavjud yoki ishlab chiqilgan tizimlar va jarayonlarning analogini namoyish etish va ko'paytirish mumkin bo'ladi, nafaqat tuzilishini, elementlarini, xususiyatlarini, balki elementlar o'rtasidagi munosabatlar va munosabatlarni ham ochib beradi. Kompyuter imitatsion modeli o'quvchilar e'tiborini ba'zi bir muhim o'rganilgan tushuncha, toifaga, ob'ektga yo'naltirish maqsadida amalga oshiriladi, ijodiy muhitda ma'lum ko'nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash imkoniyatini beradi. Turli mavzulardagi modellardan foydalanish fanlarni fanlararo integratsiyasini amalga oshirishga imkon beradi. Fanlararo aloqalarni hisobga olish muvaffaqiyatli o'rganish uchun zarur shartdir. Talabalarning tafakkuri va dunyoqarashini rivojlantirish ushbu bog'lanish qanday amalga oshirilishiga bog'liq. Ta'lim jarayonini sub'ektlararo aloqalar asosida tashkil etish talabalarni bilimlarni faol egallash, ulardan ijodiy foydalanish, kognitiv faoliyat va mustaqillikni rivojlantirish, ilmiy dunyoqarashni shakllantirishni o'z ichiga olgan mavzu-amaliy faoliyatga jalb etishga yordam beradi.
Kompyuter imitatsion model atrofdagi haqiqatni idrok etishda modellarni yaratish, o'rganish va ulardan foydalanishning tizimli usuli sifatida zamonaviy axborot texnologiyalarini vositasi sifatida ishlatilib, turli fanlarning eng muhim yutuqlarini birlashtiradi. Ko'pgina zamonaviy o'qituvchilar, tegishli metodik ta'minotni ishlab
chiqish bilan birgalikda amalga oshirilgan yangi axborot texnologiyalarini keng joriy etishgina, yangi pedagogik texnologiyalarga xos bo'lgan imkoniyatlarni eng samarali ravishda amalga oshiradilar, ulardan biri FTTdir. "Kompyuter imitatsion modellashtirish" jarayon mazmunini shakllantirish voqea-grafik yondashuvi asosida amalga oshiriladi.
Jarayonni chuqur o'rganish uchun laboratoriya va amaliy mashg'ulotlar o'tkaziladi. Ushbu darslarda nazariy materiallar tushuniladi, amaliy tajriba va o'rganilayotgan nazariyaning asosiy qoidalarini shakllantirish qobiliyati shakllanadi va kasbiy mahoratga ega bo'ladi. Voqealar-grafik yondashuvidan foydalangan holda har xil tabiatdagi hodisalar va jarayonlarning kompyuter imitatsiyasini o'z ichiga olgan laboratoriya va amaliy ishlardan foydalanish taklif etiladi: ijtimoiy guruhning harakati; noaniqlik sharoitida korxonada iqtisodiy zaxiralar holatining o'zgarishi; interfaol ta'lim; o'quv modulini o'rganish va o'qitish jarayoni; mantiqiy funksiyalar sxemasi.
NATIJALAR
Ko'rsatilgan laboratoriya-amaliy ishlar nazariya va tajribaning kombinatsiyasini ta'minlaydigan, talabalarning bilim faoliyatini faollashtiradigan, ma'ruzalarda o'rganilgan nazariy materialga o'ziga xos xususiyat beradigan va fanlararo ko'plab muammolarga qaratilgan tizimli mazmunli birliklardir. Biroq, an'anaviy ravishda mashg'ulotlarni o'tkazish usullari didaktik imkoniyatlarini to'liq amalga oshirishga imkon bermaydi. Laboratoriya-amaliy va ma'ruza mashg'ulotlarida tushuntirish-illyustrativ o'qitish uslubidan ijodiy uslubga bosqichma-bosqich o'tish talab etiladi (1-rasm).
Nisbatan sodda fikrlash qobiliyatlarini o'z ichiga olgan usullardan yuqori qobiliyatlarga asoslangan usullarga bosqichma-bosqich o'tish uchta faoliyat darajasiga to'g'ri keladi:
• Reproduktiv faoliyat o'quvchining tushunishga, bilimni oshirishga, modelga muvofiq qo'llash usullarini o'zlashtirishga intilishi bilan tavsiflanadi. Tushuntirish-reproduktiv va reproduktiv o'qitish uslubiga mos keladi.
• Interpretatsiya faoliyati o'quvchining o'rganilayotgan fanning ma'nosini anglash, aloqalarni o'rnatish, o'zgargan sharoitda bilimlarni qo'llash usullarini o'zlashtirish bilan bog'liq. Muammoni bayon qilish uslubiga mos keladi.
• Ijodiy faoliyat - talabaning bilimlarni nazariy idrok etishga intilishini, muammolar yechimini mustaqil izlashni, bilim qiziqishlarining intensiv namoyon bo'lishini nazarda tutadi. O'qitishning qisman izlash va tadqiqot uslubiga mos keladi.
Laboratoriya va amaliy ishla
O'qitish usullari
Fikrlash qobiliyati
1-rasmM)arslar davomida bosqichma-bosqich tushuntirish-illyustrativ o'qitish
uslubidan ijodiy uslubga o'tish
oiyguruhnnva amaliy ishlarni amalga oshirish - bu mustaqil, o'qituvchi nazoratx B-Svi ^labalarning sinxron ishlarini o'zlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan davr. Har bir ish quyidagi bosqichlar ketma-ketligi bo'yicha amalga oshiriladi (2-rasm), kompyuterli imitatsion modellashtirish ketma-ketligiga umumiy yondashishni aks ettiradi. Har bir yakunlangan bosqichda talabalar himoya uchun hisobot tayyorlaydilar.
Ta'lim jarayonida kompyuterdan foydalanishning faol shakllari materialning mazmunini chuqurroq o'rganishga, o'qitishning turli usullaridan samarali foydalanishga, o'quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, o'qishdagi faollik va shaffoflik printsipini amalga oshirishga yordam beradi. Ta'limning faol texnologiyalaridan foydalanish o'quvchilarning predmetlar tayyorlash sifatini oshirishga imkon beradi, bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va tizimlashtirish, fikrlash qobiliyatlarining barcha darajalarini rivojlantirishga yordam beradi.
2-rasm. Kompyuter imitasion modeli yordamida laboratoriya va amaliy mashg^ulotlarni bajarish bosqichlari
XULOSA
Ta'lim jarayonida kompyuterdan foydalanishning faol shakllari materialning mazmunini chuqurroq o'rganishga, o'qitishning turli usullaridan samarali foydalanishga, o'quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, o'qishdagi faollik va shaffoflik printsipini amalga oshirishga yordam beradi. Har bir mavzu bo'yicha yaratilayotgan KIM da mavzuning ichki va tashqi xossalari namoyish etilishi bilan bir qatorda ma'ruza, amaliyot va laboratoriya mashg'ulotlari pedagog xodimlari tomonidan "ovoz" orqali izohlab boriladi.
Xulosa qilib aytganda, fanlardan yaratilgan mul'timediali elektron qo'llanma talabalarga ko'rgazmali vosita sifatida o'quv jarayonini samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Максимей И. В. Имитационное моделирование на ЭВМ. — М.: Радио и связь, 1588.-232 с.: ил.— ISBN 5-256-00001-2. 1988 г.
2. Володин А.А. "Компьютерное имитационное моделирование при изучении основ цифровой техники будших учителями технологии". Автореферат. Воронеж 2005.
3. Кельтон В., Лоу А. Имитационное моделирование. Классика CS. 3-е изд. — СПб.; Питер: Киев: Издательская группа BHV, 2004, — 847 с.: ил.
4. Суюмов Ж.Ю., Лутфиллаев М.Х. КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАР АСОСИДА МУЛЬТИМЕДИАЛИ ЭЛЕКТРОН КУЛЛАНМАЛАР ЯРАТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. NamDU ilmiy axborotnomasi №7. Namangan 2021.
5. Suyumov Ju., Madaliyeva G., Xakimova K. IMITATION MODELING TECHNOLOGIES IN HIGHER EDUCATIONAL PROCESS / Теория и практика современной науки - №5(71) май 2021.
6. Лутфиллаев М.Х. Разработки методической системы виртуальных ресурсов на основе компьютерных имитационных моделей Ж, "Казахский журнал новости науки" научно-технический журнал 2015 №1. 9-19 С.
7. Лутфиллаев М.Х. Разработка и внедрение виртуальных лабораторий на основе компьютерных имитационных моделей (на примере предмета "зоология беспозвоночных") Современные тенденции развития науки и технологий Периодический научный сборник по материалам XI Международной научно практической конференции г» Белгород, 2016 №2-1 с. 57-61
