CC BY
30UDK 621.9
KESUVCHI ASBOBNING ISHLASH MUDDATINI OSHIRISHDA KIMYOVIY -TERMIK ISHLASH USULLARIDAN FOYDALANISHNING SAMARADORLIGI
Asatillayev Yo'ldashali Malikovich t.f.n., dotsent, NamMQI, e-mail: yaldash@umail.uz Tel: +99893-272-27-05
Toshpo'latov Oybek Nodirbek o'g'li 3-kurs talabalasi, e-mail: oybek17022000@gmail.com, Tel: +99893-225-20-00
Fozilov Shamsiddin Nasriddin o'g'li 3-kurs talabalasi, e-mail: shamsiddinfozilow@gmail.com, Tel: +99890-699-78-66
Annotatsiya. Maqolada yangi va takomillashtirilgan ishlash qobiliyati yuqori, yeyilishga chidamli va issiqbardosh konstruksiyali kesuvchi asboblarni tayyorlash muammolari o'rganilgan. Kompozit material borning kub nitridi - asosida o'ta qattiq materiallardan ximik - termik ishlov berilgan plastinkalar tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqilgan.
Аннотация. В статье изучены проблемы изготовления новыя, усовершенствованных конструкций режущих инструментов, обладающие в себе работоспосбные, износостойкие и жаропрочные свойства. Разработана технология изготовления пластины из очень прочных материалов на основы композитного материала кубических нитрида бора обработанной химико - термическим способом.
Annotation. The article examines the problems of manufacturing new and improved cutting tools with high performance, wear-resistant and heat-resistant construction. Composite material boron cubic nitride - a technology for the production of chemically and thermally treated plates from superhard materials.
Kalit so'zlar: kompozit, qattiq qotishma, termik ishlash, issiqbardosh, plastinka, grafit, kesuvci asbob.
Ключевые слова: композитный, твердый сплав, термическая обработка, жаропрочный, пластинка, графит, режущий инструмент.
Key words: composite, hard alloy, thermal processing, heat-resistant, plate, graphite, cutting
tool.
Kirish. Hozirgi zamonaviy mashinasozlik korxonalaridagi muammolarning asosiysi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko'rsatkichlarini va geometrik shaklining aniqligini ta'minlash bo'lib qolmoqda. Metallarga qirqib ishlov beruvchi dastgohlarda ishlov berilayotgan detallar aniqligini oldindan ma'lum usullari dastgoh, moslama, kesuvchi asbob va detal aniqligi va o'lchamlarini o'zgarmasligini taminlash.
Dastgohlarni ishlab chiqarish rivojlanishi bilan bir vaqtda kesuvchi asboblarni takomillashtirishdagi ishlar ham rivojlanib bormoqda. Detal yuzasiga ishlov berishni va geometrik shakl yasashni kesuvchi asbob bajaradi. Shuning uchun ishlash qobiliyati yuqori, yeyilishga chidamli va issiqbardosh konstruksiyali kesuvchi asboblarni tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb masalasi bo'lib turibdi [1, 3-b.].
Yangi takomillashtirilgan, ishlash qobiliyati oshirilgan kesuvchi asbobning konstruksion va texnologik ko'rsatkishlari quyidagi 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Yangi kesuvchi asbobning konstruktsion va texnologik ko'rsatkishlari
Yangi kesuvchi asbobning takomillashtirishning asosiy ko'rsatkichlari
Konstruksion ko'rsatkichlarini ta'minlaydigan sifatlar Texnologik ko'rsatkichlarini ta'minlaydigan sifatlar
Ishlab chiqarish unumdorligini osirish Yuza aniqligini va sifatini oshirish
Ko'proq takomillashtirishga yaqin bo'lgan materiallarni qo'llash Bajaruvchi o'lchamlarni aniqligini oshirish
Geometrik ko'rsatkichlarini moslash Ishlov berishda yangi kombinasiyalashgan usullarini qo'llash
Faol ishlayotgan kesuvchi tig'ni uzunlugini uzaytirish Yuzalarni shakllantirish jarayonini takomillashtirish
Bikrlik va tebranishga chidamlilikni oshirish Zagotovkaga nisbatan kesuvchi asbobni bazalash xatoligini kamaytirish
Almashtiriladigan plastinalarni qo'llash
Tadqiqot materiali va usullari. Yuqori unumdorlikka erishish uchun, ishlab chiqarishda qo'llaniladigan yangi va takomillashtirilgan kesuvchi asbob materialiga ehtiyoj ortib borayotgan hozirgi paytda, qo'llanilayotgan kesib ishlov berishning istiqbolli yo'nalishlaridan biri asbobsozlik sanoatida bor nitrid - kompozitlar asosida o'ta qattiq materiallar ishlab chiqarilmoqda. Borning kub nitridi 43,6 % bor va 56,4 % azot birikmasidan iborat bo'lib, grafit singari geksagonal kristall panjaraga ega. Materialni ishlashda yuqori bosim va harorat berish natijasida bor bilan azotning sintezlanishida geksagonal panjara kub panjaraga aylanadi. Borning kub nitridi (BKN) juda qattiq, issiqlikka chidamli va kimyoviy barqaror materialdir. Qattiqligiga ko'ra, BKN 90 Gpa, olmosga yaqin turadi, issiqlikka chidamliligi jihatdan esa 1800oC haroratda o'zining xususiyatini yo'qotmaydi. Kesuvchi asboblar tayyorlash uchun BKN ning polikristali va uning asosida yaratilgan kompozitsion materiallar elbor-R nomi bilan markalanadi va 4...8 mm diametrli va balandligi 3...6 mm bo'lgan silindrlar ko'rinishida ishlab chiqariladi [2, 27-b.].
Tadqiqot natijasi. Ilmiy-tadqiqot ishini olib borishda, ushbu kompozit materialni qiyin ishlanuvchi o'ta qattiq, toblangan detallarga ishlov berishda uning nafaqat qattiqligi va issiqbardoshligi mihim bo'libgina qolmasdan, zarbiy kuchlarga chidamliligini va mustahkamligini ham ta'minlash maqsadida, elbor-R tarkibiga ximik-termik ishlov berish usuli bilan, kremniy va xrom nitridini yuqori haroratda qizdirib, grafitli press formada kuchli bosim ostida kichik plastina shaklida tayyorlandi.
Tajriba ishlarini o'tkazishda kulrang cho'yan qattiqligi 200HB ga teng bo'lgan, quyma zagotovkaga elbor-R (kremniy - xrom - nitrid plastinkali) tsilindrik freza bilan surish tezligi qiymati Sz = 0,20 mm yuzaning frezalash jarayonini bajarildi. Ma'lumki, frezalashning o'ziga xos xususiyati kesuvchi tishlarning ishlanayotgan yuza bilan uzluksiz urinma harakatda bo'lishidir. Bu kesilayotgan qatlamning bir me'yorda qirqilmasligi bilan xarakterlanadi. Natijada kesish jarayonida majburiy tebranishlar hosil bo'lishiga, tishlarning jadal eyilishiga va ishlanayotgan yuzada Sz surilishga teng qadamli notekisliklarni hosil bo'lishiga sababchi bo'ladi (1-rasm).
Frezerlashda yuza notekisliklarining balandligi bir-biridan joylashishi freza tishiga nisbatan Sz surilishga teng bo'lgan masofa uzoqligida joylashgan ikki aylana kesishgan P nuqta holatiga ko'ra aniqlandi [3, 57-b. 4, 11104-b.].
У^а п^ейв^ Я2 = ^ -
£>2
---- ко'пшЫёае! ¡1ос1а БоскЫазИасН, сЬипЫ
4 4
= ЯЬВ - Я1 уаЯ2 < ЯЬБ, Я2 §а nisbatan notekislik ko'rsatkichi Яг ш ИОБИ
1 - rasm. Frezalashda ishlangan yuzada teng qadamli notekisliklarni paydo bo'lishi
Materialning birlamchi deformatsiya hududidan mikro noteksliklar cho'qqisi plastik кевИауо1§ап да1!атшп§ deforшatsiyalanish darajasi qancha katta ЬоЪа, mikroprofildagi ishlov berilgan iz tomonga plastik siljish jadalligi shuncha кайа bo'ladi va noteksliklar balandligi ham ortadi. Бге2а1а8к daуoшida епег§1уа sarflanadi, Ьи кевИ§ап да11ашп1п§ даИпИ§1 а2 §а уа kesish tig'i уи2ав1 orasidagi ishqa1anish kuchiga proportsiona1dir. Байап§ап energiyaning 95% issiq1ikka ay1anadi, и kesi1gan qirindiga, zagotoуkanining kesish zonasi yaqinidagi qisшiga, tish tig'iga уа qisman atrof-шuhitga tarqa1adi. Eng yuqori harorat kesuvchi tig' yuzasida к^ай^ь Kesish jarayonida har bir tishining kesuvchi tig'i 400°С dan 750°С haroratgacha qiziydi [5, 80-Ь, 6, 38-Ь.].
Frezaning o'z o'qida aylanishida keyingi tish tig'i yangi yuzaga uringuncha qisman soviydi, issiq1ik asbob tanasiga yuti1adi, qo1gani atrof muhitga tarqa1adi. Cho'yan уа Ьoshqa шо'Л шateria11arga ishlov berishda, hosil Ьо'^ап qirindi tishning old yuzasiga ozgina ishqalanadi, tish tig'larining qizishishi ahamiyatsiz Ьo'1adi уа soуituуchi suyuq1igidan foyda1anish ta1aЬ qi1inшaydi. Buning saЬaЬi shundaki, soуutish suyuq1igi qo'11ani1ganda, kesish davomida yuqori haroratgacha qizigan qattiq qotishma p1astinka1ar soуitish suyuq1igi oqiшining ta'siri ostida Ьo'1adi. Natijada p1astinkaning sirt qat1aш1arini keskin sovishi tufayli, unda katta ichki darzlar paydo Ьо'^ь Ushbu uzluksiz zo'riqish ko'pincha р^йпка1ат^ yorilishiga va tish tig'larining parchalanishiga olib keladi [6, 238-Ь, 7, 142-Ь.].
Tadqiqot natijasining (аИПП. ОНЬ Ьori1gan tadqiqot natija1ari shuni korsatdiki, e1Ьor-R koшpozit1i qattiq qotishшa1i materia1idan tayyor1angan p1astinka Ьi1an jihoz1angan freza asЬoЬini fizik-mexanik xossalarini uning ishlashi jarayonida o'rganilganda, cho'yan va termik ishlov berilgan po'lat detallarga ishlov berishda, keshish rejimlarining to'g'ri tanlanishi muhim ahamiyatga ega ekanligi tasdig'ini topdi. Kesish tezligi va tishning surish tezligi kesuvchi tig'ning issiqbardoshliligini, eyi1ishga chidaш1i1igini уа шustahkaш1igini uzoq уaqt saq1ashiga shart-sharoit yaratadi [8, 29-Ь.].
Elbor nitridi kompozitlarini boshqa qotishmalar bilan eng yuqori kesish tezligi 0 ga nisbatan taqqoslanganda yuqori eyilish ko'rsatkichlarini namoyon qildi (2 - rasm).
2 - rasm. Qattiq qotishmalarning turli kesish tezligida eyilishga chidamliligini
ko'rsatuvchi taqqoslash grafigi: 1 - qattiq qotishma T15K6; 2 - qattiq qotishma T30K4; 3 - qattiq qotishma T60K6;
4 - elbor - R.
Xulosa. Bor nitridi kompozitli materiallari bilan jihozlangan kesuvchi asboblar 1000 m / min gacha bo'lgan kesish tezligida ham o'z xususiyatlarini saqlab qoladi.
Kesuvchi asbob materiallarining yangi turlarini yaratishda har doim asboblarning kesish qobiliyatini aniqlaydigan muhim ikkita xususiyatlarini - issiqbardoshlik va eyilishga chidamliligini oshirish yo'lidagi xususiyatlarini e'tiborga olinadi.
Bor nitridi kompozitli plastina bilan jihozlangan freza asbobi yuqori kesish tezligida ishlaganda, plastinaning kesuvchi qirrasida issiqlik 400oC dan 750 oC gacha ko'tarilib borishi kuzatildi. Kesish jarayonida moylash - sovutish suyuqligidan foydalanilganda, plastina yuzasida darzlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Shu munosabat bilan moylash - sovutish suyuqligidan foydalanish tavsiya etilmaydi.
ADABIYOTLAR
1. Usmonov K.B. Metallarni kesish asoslari: Oliy o'quv yurtlari uchun. - T.: "O'qituvchi", 2004. - 160 b.
2. Kishurov B.M. Naznachenie ratsional'nix rejimov rezaniya pri mexanicheskoy obrabotke: Uchebnoe posobie. - Izd. 2-e - "Lan", 2018. - 216 c.
3. Gaponkin B.A. i dr. Obrabotka rezaniem, metallorejushiy instrument i stanki: Uchebnik dlya srednix spetsial'nix uchebnix zavedeniy po mashinostroitel'nim spetsialnostyam. - M.: Mashinistroenie, 1990. - 448 c.
4. Granovskiy G.I. Rezanie metallov: Uchebnik dlya mashinostr. i priborostr. spets. vuzov. - M.: Vissh. visshk., 1985. - 304 c. , il.
5. Asatillayev Y.M. Effektivnaya texnologiya povishenie stoykosti rejushego instrumenta pri ispolzovanii smazochno-oxlajdayushiy jidkosti/Y.M. Asatillayev, G.G.Shermatov, M.U.Davronova, SH.B.Bekmirzayev, U.Y.Xaydarov// Nauchno-texnicheskiy jurnal FerPI. -2020. Tom- 24.- №3. S.-142-145.
6. Asatillayev Y.M. Optimizatsiya parametrov rezaniya v zavisimosti ot glubini rezaniya i podachi/ Y.M. Asatillayev, G.G. Shermatov, S.A. Muxtorov // Nauchno-texnicheskiy jurnal FerPI-2020. Tom- 24.Spets vipusk - №3. S.-29-32.
7. Asatillayev Y.M. Methods for Optimizing the Dynamic Characteristics of the Main Elements of Machine tools during Cutting/ Y.M. Asatillaev // Design Engineering ISSN: 0011-9342 | Year 2021.-Issue: 8 | Pages: 11104 - 11111.
8. Asatillaev Y.M. Analysis of Plastic Deformation of the Cut Layer/ Y.M. Asatillayev // International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology.-2021. -Volume: 1 Issue: 5. -Pages: 57-59.
