CC BY
78FТАХР 17.82.32
Э.КЕКЫБАЕВ ЭЦГ1МЕЛЕРШЩ КЭРКЕМД1К ПАЛИТРАСЫ Б.Т. Панзабек1, Р.З. Зайкенова2Ж.А. Ибрагимова3
1,2Казащ ^лттыщ цыздар педагогикалыщ университетi, Алматы щ., Казахстан, 3Ощуспк Казахстан мемлекеттiк педагогикальщ университетi, Шымкент щ., Казахстан
bagyla05@gmail.com, ibrcanat@mail.ru
Мащалада Э.Кешлбаев эцпмелершдеп керкемдж 1здешс, суреткерл1к, баяндау, ^лттыщ таным мэселелер1 зерттелед1. Эцпмелершщ тащырыптыщ жуйес аныщталады, мэтш талдау арщылы керкемд1к идеясы сипатталады, жацашыл кезщарастар тургысынан жаца эдеби зерттеу аспектюшде щарастырылады. Автор эцпмелервдеп барлыщ 1здешс багыттарын жинащтап, тарихи жэне заманауи тащырыптардагы туындыларынын щ^рылымын, керкемд1к-эстетикалыщ табигатын танытады. Эцпме талдауда шетелдш зерттеушшердщ де пшрлер1 сарапталады. Авторлыщ устаным улттыщ т^ргыдан сипатталады. Каз1рп кезде Э.Кекшбаев эцпмелервдеп ащпараттарды ощыту аясында бшм алушыларга ^лттыщ щундылыщтар щалыптастыру барысы сез болады.
Т}йт свздер: Э.Кешлбаев, автор, эцпме, кешпкер, баяндау, жанр, ^лттыщ таным, талдау.
Керкем мэтiннiц сапалыщ децгейiне туынды иесi - автор, эрекет иес - кейiпкер, туындыны тутынушы - ощырман, барлыгы тшелей адамга щатысты дYние. Ол мшдетп тYрде мэтiннiц элеумеггiк сипатын ашып, белгiлi бiр кезецмен, уащытпен, дэуiрмен жэне щогамдагы элеумеггiк щ^рылыммен байланысты. Кaзiргi кYн талабында керкем мэтшнщ сапалыщ децгейiнде автор - кешпкер - ощырман щатынасыныц жаца щырларын ашу мiндетi т^р. ¥лттыщ эдебиеттанудагы б^рынгы-соцгы т^жырымдарды жYЙелеп, олардыц жаца аспекпмен байланысын, Yндестiгiн саралап, баяндау теориясы мен нарратология гылымы арасындагы жYЙелi сабащтастыщты таныту да, автордыц баяндау дискурсындагы щызмеггiц керкем мэтш арщылы айщындап, теориялыщ тыц т^жырымдар жасау да Fылыми-эдiстемелiк зерттеуге непз болады. Эсiресе, заманымыздыц зацFар жазушысы Э.Кекiлбаев прозасын, оныц iшiнде эцпмелерш ощырманмен щайта жYЗдестiру, мэтiндерiмен ж^мыс жасау, талдау, ощыту, ^лттыщ болмысын ашу, келер ^рпащща м^ра етш щалдыру, Fылыми айналымFа енгiзу мащсаты нащты.
Э.Кекiлбаев жайында жазушы Ндалан Оразалин: «Эбш Кекiлбаев еткен Fасыр ерiсiн кецейткен алпысыншы жылдары эдебиет босаFасын К¥былыс болып аттап едь Жалпащ ж^рттыц назарын жалт щаратщан кезi т^ныщ, сезi мiрдiц OFындай еткiр щанатты т¥ЛFаны т^ырына щондырFан алыптарымыз да, аFа буын да жацылFан жощ. Эбекец де сол щ^былыс болып ж^рт жадында беюген, ^лы биiгiн аласартпай, щанатын кец жайып, ^лт руханиятына олжадан олжа щосумен болды. Кай т^ста да, щандай кезецде де жYрiсiнен CYрiнбедi. Эдебиетiмiздiц ары мен абыройын асщащтар классикалыщ туындыларды жаратты, керкемсезiмiздi элемдш биiкке бастар жаца сощпащтарFа салды. Артына ^лтты CYЮ мен ^лтща щызмет ету-дiц, ^лтты аялау мен ^лтты асщащтатудыц ^рпащща Yлгi болар Yлгi-енегесiн аманаттап етiп барады», [1;1] -деген жазбалары автордыц щаламгерлш келбетiн арттыра тYседi.
Каламгер Э.Кекiлбаевтыц кептеген жылдар тынымсыз ецбек етудщ нэтижесiнде мол эдеби м^расы бар. «Ацыздыц ащыры», <^ркер», «Елец-алац», «Заманмен с^хбат», «Шандоз» атты романдарын жазды. Г.Мопассанныц «вмiр», «Пьер мен Жан» романдарын, Л.Толстойдыц «СоFыс жэне бейбпшшк» романыныц тарауларын, У.Шекспирдiц шыгеармаларын жэне басща да шетел авторларыныц элденеше пъесаларын, эцгiмелерiн щазащ тшне аударды. «КYЙ», «Ханша-дария хикаясы», «Шыцырау», «Бэсеке», «Бiр шекiм б^лт», «К¥с щанаты» хикаяттарын, «Ажар», «ЖYндi баращ», «Ащ щайыц», «Ор теке», «Ауыз», Келденец кек атты», «Есболай», «Тасбащаныц шебi», «Керек адам», «Мiне, керемет!», «АщырFы аялдама», «Галстук сатушы щыз», «Абылай хан», «Бэйгеторы» т.б эцпмелерш эдеби ортаFа щосты. Классикалыщ бшк децгейге кетерiлiп, элемдiк керкеменерге асыл щазыналар щосщан щазащ прозасында 70-80 жылдары
хaлrçымыздыц eткен тaрихынa ден ^ою, aтa-бaбaпapымыздыц м¥paт-мYДдеciн, мarçcaт-тiлегiн бейнелеy Yрдic cипaт глып rçaдay-rçaдay rçaдaмдap жacaлынды. Э.Кекiлбaев сынды 1.Есенберлин, Э.Элiмжaнов, М.МaFayин, С.Смaтaев т.б. жaзyшылaрымыздыц кесек бiтiмдi, тaрихи ромaндaры дYниеге келдi. Осы шыFaрмaлaрыныц ^гары^ Эбiш Кекiлбaевтыц «Yp^p», «Елец-aлaц» ромaндaры дa ^осылды. Жaзyшы хaпrçымыздыц тapихыццaFы ец 6ip т¥ЛFaпы кезецдi - Kaзarçcтaнныц Ресейге бaFынышты болып, бодaн болa бacтay cэтiн шыFapмacынa aprçay еткен. Ел бacынa сын болFaн б^л кезец I. Еcенбеpлиннiц «Кeшпендiлеp» тpиологияcыцдa жэне Т. Ахтaновтыц «Ант» дpaмaльщ тapихи дacтaныццa eте гаркем бейнеленгенi кeпшiлiкке жarçcы тaныc. Б^л екi жaзyшы e3 тyындылapындa «Yp^p», «Елец- aлaцныц» бacты кейiпкеpлеpi болып тaбылaтын Жэнiбек бaтыp мен Эбш^йыр хaнды, Бопaй хaнымды ^нды шaйrçacтapмен ел тaFдыpы тaпrçыFa тYCкен тap жол, тaЙFarç кешyлеpде xarni^ ^мын жеген кесек бейнелер pетiнде ^рсеткен болaтын. Ал Эбiш Кекiлбaев pомaндapын 6ac^a ыцFaйдa, психологиялыщ iзденicпен гарсетуге тырысты. Э.Кекiлбaев шыFapмaлapынa cоFaн сэйкес кeптеген сыни мa^aлaлap дa жaзылды. Жaзyшыныц «Ацыздыц a^iprn» pомaны жaйындaFы e3 пiкipiн aтa^ты Faлым Р.Беpдiбaев «^a3a^ тapихи pомaны» [2; 217] arra ецбегiнде ^сыццы. Сонымен бipге Э.Кекiлбaевтыц б^л pомaны жeнiнде Зингрид Клянмихель «Жaлын», aл Т.То^бергенов «Ж^лдыз» жypнaлдapындa e3 ойлapын бiлдipдi.
ШыFapмaшылыFыццaFы орны ерекше туындысы - «Ацыздыц a^iprn» pомaны. «Ацыздыц a^iprn» pомaны - ^лттык; тaнымныц жиынтыFы. Оны тaлдaп aйтy ayrçымды ж^мысты тaлaп етедi. Одaн кейiнгi «Хaншa-дapия хикaяcы», «Шыцыpay», «КYЙ», «Бэсеке» сынды хикaяттapы жYЙелi тYPде ^лттык; тaным мен rç¥ЦДыльщтap жиiлiгiн жaлFacтыpып т^р. Эцгiмелеpi де де осы тiзбектi б¥збaй, ^лттык; болмыcтaн aжыpaмaй, оrçыpмaнынa мaцызды, мэндi дYниенi беpiп келедi. Б^л - aвтоpльщ кepкемдiк iзденic пaлитpacыныц теpецдiгi. Kaлaмгеpдiц ец anFam^i жaзылFaн деп жYpген «Ец бarçытты ^н», «Аш бepi» aтты эцгiмелеpiн М¥хтap МaFayин «Эбiш екеyмiз» деген естелтнде eзгеpтiп, жaцapтк;aндaй: ««ЖYндi бaparç» эцгiмеci - Эбiштiц шaFын пpозaдaFы aлFaшrçы ^дамы» [3;4] - деп, оrçиFa кзй жерде болFaнын. rçaшaн болFaнын, кiмдеp болFaнын дэлелдей жaзaды. Кез келген жaцa caлaныц ayrçымы кец, ^рымы rççnam болуы зaцды. ^ркем эдебиеттегi эцгiме зерттеуге тYCкенiмен, оныц aшылмaFaн не жете зерттелмеген ныcaндapы eте кeп. Кepкем шыFapмaныц arçпapaт беру aяcы, rçaпaмгеpдiц кepкемдiк iзденicтеpiн зерттеу - eзектi мэcелелеpiнiц 6ípí. Кepкем пpозaдaFы бейнелеу тэciлдеpдiц 6ípí - iшкi монолог (кейiпкеpдiц шшен aйтылaтын ceз, iштей ceйлеcy, eзiцмен-eзiцнiц cыpлacyыц, eзiндi-eзiц iштей capaлay) ^pifflci rçapacтыpылFaнымен, apнaйы жaн -жякты зерттеу обьекпсше aйнaлa rçоЙFaн жо^. Ал, шю монологсыз кYpделi де гаркемдш дэpежеci биiк, нaFыз тaнымды туындыныц дYниеге келyi мYмкiн емес.
3p6íp a^m, жaзyшыFa ^Fan^rn жaFдaйлap, eмip rç¥былыcтapы, жaprçын болaшaвдa деген тaлпыныc, aдaмзaт мiнезiцдегi eзгеpicтеp, кей оrçиFaлapFa деген iштей келicпеyшiлiк мiне, осындай сэттер жaцa 6íp туындыныц дYниеге келyiне тYpткi болaды. Сондыктан дa кез келген эдеби шыFapмa ^тамгердщ eз пеpзентiццей. Эдетте, eмipге жaцa rçaдaм бacrçaн cэбидiц келбетiнен, жYpic-т¥pыcынaн, мшез-к^л^ын бarçылaп сен «пэленшенiц бaлacыcыц» дегендей пiкipлеp aйтылып жaтaды. Мше, эpбip жaзyшыныц шыFapмacы, мейлi ол pомaн, хикaят немесе эцгiме болсын олap eз шыFapмaлapындaFы кейiпкеpлеp бо^хн^ eмip CYpедi, кeкейiцде жaтrçaн ой-apмaнын кейiпкеpлеp aprçылы оrçыpмaнFa жеткiзедi. ШыFapмaны о^у бapыcыцдa оrçыpмaн кейiпкеpлеp apacынaн aвтоpды iздейдi. Себебi, aвтоp эprçaшaн eз кейiпкеpлеpi eз болмыcындa. Адaмныц шын келбетiн, оныц нaFыз ^anrnm жaн дYниеciне Yцiле rçapaFaццa Farn тaнyFa болaды. Эйткенi, нaFыз шындыщ aдaмныц жaн дYниеciцде, eзiнiц тaбиFи ^тын^, еш бояу ^остсыз caкraлaды. Э.Кекiлбaев шыFapмaлapынaн бiз бac rçahapмaндapдыц iшкi элемiн терец тaнимыз. Тштен шыFapмaныц eне бойындa кейiпкеpдiц шю монологы бipi-бipiмен epiле бaйлaныcып, 6íp ой екiншi оймен тоFыca-тapтыcып жaтaды. Жaзyшы 6íp кейiпкеp тaFдыpы жaйыцдa эцгiмелей отырып, сол aдaмныц тaFдыpын тaнытap rçоFaмдaFы caяcи жaFдaйлapFa дa толыщ мaFЛ¥мaт беpiп отыpaды. Психологиялыщ aнaлиз жacaйды. ШыFapмaлapыцдaFы суреттеу бapыcындa amm^ детaль дa, iшкi монолог, философиялыщ пpоблемaлapFa жYгiнy, accоциaцияльщ бaйлaныcтa к¥PылFaн eткен мен бYгiннiц rçahapмaн тaFдыpыцдaFы кepiнici. Адaм жaныныц mpin^pi, тылсым т^^иы^ы, нэзiк тебipенicтеpi, томaFa-т¥Йьщ cыpлapы, б¥paлaц б¥pмaлapы cоншaльщ, олapдын ^шы-^иырыш, кейде тiптi сол жaн иеciнiц eзi rçaншa ^ызы^гап ^4aFanaca дa жете aлмaйтыццaй. Соныц бэрше жетемiн, тYciнемiн деп бapын cana^m жaзyшы ецбегiнiц ^иямет
^иындь^ы, азабы мeн paxaты eнepiн айтсацызшы! Жaзyшы Э.Keкiлбaeв та адамныц iшкi сьфын aшyдa кepeмeгтeй дeтaльдapды eз шыFapмaлapындa шeбep ^олданып отыpaды.
Э.Keкiлбaeвтiц «Бэйгeтоpы» эцгiмeсiндe о^ьфман 6ip rçapaFaндa 6ip кeздeгi бэйгeдeн озып, кeйiнгiдe адамзат^а rçaжeтсiз болып калган жай сэйгшктщ бeйнeсiн кepгeндeй болады. Aл шыFapмaньщ iшкi болмысына Yцiлe тaлдay жасайтын болсацыз, aвтоpдыц айтпа^ ойын ¥FынyFa болады. «Бэйгeтоpы» - шыFapмaсы eмipдeгi жа^сы мeн жаманды, эдiлeгтiлiк шн кeлeцсiздiктi, адамзат бойындaFы тYpлi мiнeздepдi кepсeтeтeн шыFapмa. Aдaмзaт бойындaFы тYpлi м^з-к^лы^^, aбыpой мeн ата^ давдын бap кeзeцдe eлгe сыйлы болып, ^олында билiк, бойыцда мансап болмaFaн кeздe тepiс aйнaлap пeндeшiлiк дeгeн мэсeлe тeцipeгiндe тepeц ой rçозFaйды.
«Бэйгeтоpыныц eмipiндe бipiншi peт шап^ан бэйгeсiндe eкi аттан кeйiн телген xaбapы ayылFa eздepiнeн б^ын жeтiптi. Кыpaт басына шыFa кeлyлepi-arç м^ц eкeн, шaбдap ^ц^н^ ^асыц^ы rçapa-К^ац кeбeйe тYCтi. Keßere жа^ындай бepгeндe, ж^т топылып aлдapынaн шьщты. Бэpi дe кeздepi жылтыpaп, eнтeлeй к^айды. Тапал сapы rççna атын тeбiнiп, тaFы да iлгepi озды. Жолдыц шацы ^онып сатпа^танып rçaлFaн тоp-тоp rçaFarnrç rçaлпaFын ^олына алды. ¥шын yысынa жиып ¥CтaFaн шола^ ^амшысын epбeндeтiп сayлaй жeнeлдi. Ж¥pттьщ ayзы ацьфайып ^етан. Keмeкeйлepiнe бeгeлeк кipiп, шaFып алса да 6^p eмeс. Aнay кYнi ос^ьфынып т¥pFaн жapFarç шaлбapлы жапьфьщ шал бYгiн шыны ша^шасыныц тыFынын aшпaFaн куш eлтiп ^алыпты. Буныц бeлi талып, тыпыpши бepдi. Сeйiс сepiктepiнe жYpeйiк дeгeн paй бай^атты. Б¥лap жYpiп кeтiп eдi, ^алыц топыp кудды бул алтын тeзeктeп бapa жат^андай соцынан кeз ала алмай rçapaп т^. Keцсeдeн бeс-aлты ^алпа^ты шь^ып ат^а ^онды. Тапал сapы кeшeнi бойлап ауылдыц eкiншi шeтiнe rçapaй шayып ала жeнeлдi. Б¥лap ^ч^иц кeлeцкeсiнeн aттaнFaн бeс-aлты аттыны epri^ Сeйiстiц ayылынa бeгтeдi. ЖaлFыз Y^ni Сeйiстiц ayылынa eндi жeтe бepгeндe жал басынан кула ат та ^ылтиды. Б¥лap Yйдiц ту сьфтына кeлiп, eндi rçaцтapылып жат^анда о да жeттi. Тапал сapы аттан Ceraprn тYсiп, epдiц басынан сылдьф eткiзiп 6íp ^алтаны ап, бэйге баладан Yйгe бepiп жiбepдi. Y^w iшi aбыp-сaбыp. Кау^ылдас^ан эцгiмe кeбeйдi. Бул бeс-aлты аттыц оpтaсындa бeлдeyдe ^алды. Кaлпaкгылap ^айта-^айта rçaprç-rçaprç кYлeдi. ГYpс-гYpс пiскeн сабаныц даусына ineœ, тYPyлi ipгeдeн ^ымыздыц xош md авдиды. Сыpты кYЙe-кYЙe кeбeжe rçapын пушьщ шaйнeк мосыFa iлiндi. Yйдeн eндi сыpт-сыpт сусып тYсiп жат^ан дауысы шьщты. Бэйгe бала бeлiн шeшпeстeн YЙдiц жeлкeсiндeгi тayFa кeтepiлдi, ушпа тастыц кeлeцкeсiндe жат^ан ^озы-ла^ты Ypкiтiп, iшiнeн ^^т мYЙiз ^оцьф мaprçaны устап ап, бepi CYЙpeлeдi. Козы сойылып, ^азаша тYCтi. ^pa шaйнeк сaprçылып, дaстapxaн жиылды. Yйдeн дыц-дыц домбыpa Yнi кeлдi» [4; 18]. Мунда aвтоp бэйгeтоpыныц aлFaш бэйгeгe тYCкeн кунжн бастап, eзiнiц мьщтыль^ын дэлeлдeп, eл apaсындa ол жайында сeздiц ауыздан ayызFa тapaFaн кeздepiн эдeмi бeйнeлeйдi. Aвтоp осы 6íp сэйгYлiк aprçылы адамзат бойындaFы ашыла бepмeйтiн тepeц иipiмдepдi ашады. СэйгYлiк аттыц ат бэйге сайын басып озып ereCrn aбыpоЙFa кeцeлтiп, мaсaйpaFaн т¥стapын кepeмeт сypeгтeйдi. СэйгYлiктiц iшкi ойлapы aprçылы бipдe мансап, билiккe rçywap болFaн адамзат баласыныц бойында кeздeсeтiн тон^шш^ эpeкeгтepдi ашса, eндi бipдe абьфой мeн давдтыц ^олдан кeткeн тусында кepeксiз xэлгe ¥шыpaтap aдaмдap apaсындaFы rçapым-rçaтынaс, билiк пeн бaйлывд¥мapльщ, жaFымпaздьщ пeн сapaцдьщ тypaлы айщысы кeлeдi.
Бэйгeтоpыныц бэйгeдeн тысrçapы rçaлFaн ^от^ын сэйгYлiктiц iшкi ойлapы aprçылы aвтоp шeбep бeйнeлeyгe тыpысaды: "Сол куш aтrçоpaFa экeп тамады. Keшrçypым CemC сыpтынa бyprçьфaп шацы уш^ан ^аудьфла^ жeм доpбaны мойнына iлдi. Бул ^ыс тYCкeншe ат rçоpaдa ^ала бepдi. Кыс тYсe тапал сapы Сeйiстi ^асына ша^ьфып ап ^п пыш-пыштады. Еpтeсiнe Сeйiстi epтiп 6íp жавда аттанып кeгтi. Apaдa 6íp аптадай уа^ыт eткeн соц, ^айтып оpaлды. AнaдaFы кeктeцбiл aЙFыpдaн аумайтын кeк ала жaбaFы тайды этеп, буныц ^асына байлады. Тапал сapы кeк ала тайды байлап тастап, ьфжалакгап буныц ^асына кeлдi. Бул мeкipeнiп тумсьшын усынып eдi, тумсьшына ^олын тосты. Екi сayсaFыныц apaсынaн элдeнeнi ^ылтитты. Тэгтi нэpсe этелген eкeн дeп, асап ^алып eдi, тiсi кipш eтe ^алды. Тапал сapы бaжылFa басты. Соныц apaсыншa оц жа^ шeкeсiн ^амшы кeмe жeнeлдi. Бipжarç кeзi анадай жepгe ушып кeткeндeй болды. Естeн танып, миы зeцiп ^^аландап жыFылa бepдi. Keз алдын ^ан жуды. Сол жыFылFaннaн ^анша жат^анын бiлгeн жо^. Есiн жиса, Сeйiс кYп боп юш кeткeн оц кeзiн жуып отыp eкeн.Содaн ^айтып Сeйiстi raprn т¥pFaны осы. Содан бepi б^ныц оц жа^^апталы су кapaцFы rçapa тYнeк. Keзi жо^ жaFынaн сыбдьф шы^са, кaскыp шап бepгeндeй зэpe-rç¥ты ^алмай, т^ла бойы шiмipiгiп кeтeдi. Содан бepi aспaндaFы ай мeн кYн дe
жартыкеш, аягыныц астында жар^ырап жат^ан айдын кел де жартыкеш, б^рын ^анша шапса да шегiне шыга алмайтынбайта^ элем де жартыкеш, rimi ^ыбыр-^ыбыр жYрiсi де, емiр емес, жай эншешн жартыкеш жанбагыс, итшiлеген ^¥р эуре-сарсац. Содан берi б^л юмнщ та^ымына тYCпедi! Ец эуелi бiр егiншi мiндi. Сосын ^орыщшы мiнiп, мал ^айырды. Шикi кiрпiш согатындарга саз балшыщ басып та кердi. Ец соцында почта тасып едi, почташы жуырда осы ауылдыц т^сынан етш бара жатып, жол-женекей машинага отырып, б^ны тастап кеттi. Кайтып совдан жо^. Шамасы, бас^а келiк тап^ан шыгар" [4; 21]. Б^л жерде автор адамзат баласыныц ^олында билш, бойында енер, мансабы бар кезде гана абыройлы болып, ^ау^арсыз ^артайган шагында оны керексiз ^ылатын пендешшк эрекеттердi сынай жазады. Бiр сэй^лштщ iшкi ой иiрiмдерi ар^ылы Yлкен философиялыщ ой толгайды. Автор шыгармасыныц ^айсысын алса^ та iшкi монологтар ар^ылы кейiпкер психологиясын ашуга тырысады. Сонымен бiрге ^лпъщ болмыс та ^ай туындысынан на^ты белгiлi болып тирады. Киiз y^^ iшiн суреттеген ^аламгер ^аза^ хал^ыныц бYкiл т^рмыс-пршшгш, салт-дэстYрiн, мэселен, ^ымыздыц сабадагы шсшген дауысын, ^озы сойылып, ^азанга тYсуiн, домбыра Yнiн беруi этномэдени аппарат кещстшнен хабар бередi. Этномэдени а^паратты тiлдiк бiрлiктер, ^лтты^ бiрегейлiк, ^лттъщ шаблондар, ^лтты^ стереотип т.б. ^¥райды. Автор эцпме атауларыныц езiнен де о^ырманга эсер ету, ^лттыщ кодын ояту мэселесiн де ^мыт ^алдырмайды. «Келденец кек атты» атты эцпмесшщ атауы т^ра^ты сез тiркесi болганымен, м^нда ^лттыщ ^гым ^алыптастырып, этномэдени маркерлш децгейге кетерiлiп т^р. Аталган сез ^аза^тан езге ^лт тYсiнбесi аныщ. Автор шеберлiгiн б^л т^ста атап ету тагы орынды.
«Жазушыныц ез бейнесiн кергiмiз келсе, бiз оныц шыгармаларына Yцiлуiмiз керек. Оныц емiрi, арман-мYДдесi, дYниеге кез^арасы, адамгершшш сол езi жазган шыгармаларында елес береди Ол езiнiц емiрге деген CYЙiспеншiлiгiн де, емiрдегi жекс^рындывда деген жирешшш де шыгармасында ернектейдi. Сез енерi екiлдерiнiц шыгармалары ез дэуiрiнiц элеуметтiк тiршiлiгiнен, кYресiнен о^шау болуы мYмкiн еместiгiн Э.Кекiлбаев кейiпкерлерiнiц шекшз ой-толганыстары ар^ылы ез ойын о^ырманына жеткiзедi.
Каламгердщ дYниетанымы ете бай. Бiрде автор атынан тегiлте эцпмелесе, бiрде кейiпкерлердiц езiне сез берш олардыц ездерiн сейлетедi. Ендi бiрде автор кейiпкерлердiц жан дYниесiне енш, не ойлаганын солар болып баяндайды. Кейiпкерлерiнiц жан дYниесi, психологиялыщ ^былыстары, ^уаныштары, кYЙзелiстерi, ма^саттары мен армандары жазушы назарынан бiр сэт те ^алыс ^алмайды. О^ырман болып жат^ан о^игаларды эцгiмелеушiнiц багыттауынсыз тiкелей ^абылдайды, о^игага кейiпкердiц кезiмен ^арайды, кешпкердщ ой-сезiмдерiн белiседi. Баяндаушы-эцгiмешi, баяндаушы -о^игага араласушы, баяндаушы - ^аhарман сия^ты болмыс^а бага берудегi емiрлiк-философияльщ елшемдер шыгармада тугасып керiнедi.
Керкем прозаныц баяндау тэсiлi онда бой керсететш автор бейнесi мен авторлыщ позицияныц езiндiк ерекшелiктерiн ай^ындайды. Эр суреткер - ез дэуiрiнiц перзешг. Оныц ^аламынан туган туындылары - сол емiрдiц айнасы. Сондыщтан оныц керкем шыгармаларынан шындыщ емiрдiц керiнуi зацды ^¥былыс. Бiрак каламгердщ емiрдi керуi, кез^арастары эртYрлi болгандыщтан оныц эдеби туындысында ез дYниетанымынан туган даралыщ сипат болады. Эзiндiк меш жо^ ^аламгер жовда тэн. Шыгармада ^аламгер бYкiл жан дYниесiн ашады, ез сезiмiн бiлдiредi. Егер бiз суреткердiц жан дYниесiн тYсiнгiмiз келсе, оныц бейнесш кергiмiз келсе, оныц шыгармаларына Yцiлуiмiз керек. Ол езшщ емiрге деген CYЙiспеншiлiгiн, арман-мYДдесiн, жекс^рындывда, жауыздывда деген жиiркенiшiн шыгармасындагы кешпкерлер ар^ылы керсетедi. Ал керкем туындыдагы образдарды бiр-бiрiмен байланыста ^арастырмаса^, кешпкер мiнезiн жан-жа^ты аша алмаймыз.
Каламгер эцгiмелерiнiц бiрi «Тасба^аныц шебЬ> классикалыщ туынды аталып жYр. Айтса, айщандай эцгiмеде эцгiмеге тэн белгiлердiц бэрi бар. Эрбiр сез, сейлем, детальдар ез орнын тауып т^ргандай. Эцпмедеп жанды сурет, бейнелi орамдар - емiрдiц езiндегiдей шынайы да на^ты. Кейiпкерлерi де шынайы. Шыгарма та^ырыбы - жетпiсiншi жылдардагы ауыл емiрi. Жазушыныц ауыл емiрiн терец бшетшдш сондай, бар жайды ез басынан еткендей мелдiрете керсеткен. Эцгiме о^игасы бастан-ая^ ею-а^ кейiпкердiц т^лгасын сомдауга ж^мсалган. Шыгармадагы басты кейiпкерлер - Оцбай мен Карабала. Шыгарманыц ^олга ^стат^андай болмысы екi персонаж тещрепнде, олардыц замандастарымен езара ^арым-^атынасы жэне емiрдегi тYрлi жагдайлармен кездестiру нэтижесшде ашылады. Екеуiн салыстыра отырып, емiрдiц мэнiн, магынасын айтуда ^аламгерлш тыц iзденiс тап^ан.
Э.Кекшбаев «Есболай» атты эцпмешнде мэрт Есболайдыц бейнесш жасайды. Эцпмеде KepÎHÎc -кешеп кецес заманыныц шындыгы. Есболай дарттыц аузымен айтылатын мына тYЙiндi ойларга назар аударыцызшы: «Осы kyhî журт аузын ашса - «бiрлiк-тiрлiк» деп дадсайды да, ic iстесе - барлыгын тентек балалардыц ойынындагыдай «шшдш-бшдш» дылып жiберуге шебер боп апты... Эншейiнде келецкеде отырып пыш-пыштаганда - журттыц бэрi де мэтiби. Ал, бетке айтуга келгенде - жан табылмай далады!.. Олар CYЙтiп жыбырлап-сыбырлап жYргенде - жаман ДYЙiмбайлардыц берю дагарадай боп, бетiне даратпай кетед^..»[5; 280-281]. Каламгер осылайша догамды жайлап алган мшез-дулыдтыц бет пердеciн осылайша сыпырады. Бул шындыд дазiргi кезецге дейiн ез мэнiн жойган жод, мацыздылыгы артып отыр.
Автордыц «Адыргы аялдама», «Керек адам», «Мiне, керемет!» эцпмелершде осы замангы ар-ождандыд мэселелер кeтерiлiп, cэттi кeркемдiк шешiмiн тапдан шыгармалары. Эйтсе де даламгер эцпмелерше аздап cын-пiкiрлер де жод емес [6; 35]. Мундай пшрлер даламгердщ салмадты шыгармаларын, cуреткерлiк табысын, ултда дызмет ету ецбегш кемне алмайды. Керiciнше, бага жетпес классикалыд туындылары жаца дырынан танылуда, керкемдш кeкжиегi кецеюде.
Каирп дазад эдебиетшде автор шыгармаларын одыту барысы кекейтесп мэселелерге айналып отыр. Э.Кекiлбаев эцпмелерш далай одытамыз? Кандай эдicтемемен одыту керек? Жогаргы оду орны мен орта мектеп децгейлерше автор шыгармаларыныц дайсысын усыну дажет? деген сынды сауалдар бар. Осыган сэйкес Елбасымыз Н.Э.Назарбаев езшщ «Болашадда багдар: рухани жацгыру» атты мадаласында Yлкен мэселе етш кeтердi. «Мен дазадстандыдтардыц ешдашан булжымайтын екi ереженi тYciнiп, байыбына барганын далаймын. Бiрiншici - улттыд код, улттыд мэдениет садталмаса, ешдандай жацгыру болмайды. Екiншici - алга басу Yшiн улттыц дамуына кедерп болатын eткеннiц кертартпа тустарынан бас тарту керек» [7; 1], - деген угымга терец тYciнiк берш, тамыры терецге жайылган рухани кодтыц, улттыц жацгыру улттыц cана-cезiмнiц кекжиегш кецейтiп, улттыц болмыстыц eзегiн садтай отырып, жацашылдыдда дадам басудыц мацыздылыгына айрыдша тодталган ойлары шын мэшшнде ез жолын тапты. Ягни, «улттыд таным, улттыц болмыс» жагына ойысу дажет. Казад эдебиетiн одытуда басты назарга алып, одытуда жаца инновациялыд эдicтер мен дэcтYрлi одыту жYЙеciн бiрлiкте дарай отыра жумыс жасаган абзал.
Керкем мэтiндi талдауда, алдымен эцгiме туралы мэлiметтердi бiлiм алушы зерделей алу дажет. Жанрлыд ерекшелтн, шыгу тарихын, эцгiменiц тадырыптыд тYрлерiне орай саралануын, болашад маманныц дазад эцгiмелерiндегi сабадтастыд Yлгiciн, ерекшелiктерiн тап басатын бiлiмi мен мэлiметi болганы абзал [8; 119]. Эцгiменiц зерттелшу^ талдануы барысы кептеген галымдардыц гылыми зерттеу ецбектерiнде ез децгейiнде кершю тапты.
Эciреcе, мэтiнтанудыц филологиялыд непздерше, керкем мэтiннiц композициясын зерттеу амалдарына, керкем мэтiндi талдау жолдарына, оныц iшiнде типологиялыд талдау, эдеби герменевтикалыд эдic, эдеби-cтильдiк талдау, антропологиялыд эдю, т.б. эдicтерге баса назар аударады. Мэтiндердi жогарыдагыдай зерттеуге, талдауга жэне одытуга Yлгiлiк нусдалар бой керсетедь Орыс эдебиетiнiц белгiлi галымы В.И.Тюпа eзiнiц «Анализ художественного текста» атты гылыми зерттеуiнде мэтiн талдаудагы тэжiрибеciмен бeлicедi [9; 252]. Интертекcтi талдау, дискурсивт талдау, нарративтi талдау дазад эцгiмелерiн одытуда да соцгы кезде долданысда тYCкенiмен, долдану аясын аз дамтылуда.
Индонезия галымдары Novelti, Syahrul R. «Text learning model description using literature text» [10] атты мадаласында керкем мэицщ, атап айтданда эцгiмелердi пайдалана отырып, мэтiндi сипаттауга одытуды интеграциялау керектiгiн, соныц непзшде дузыреттiлiкке дол жеткiзу кeрcеткiштерге дол жеткiзiуге болатындыгын айтады. Дэрicтiц эрбiр басы намаздан жэне сабадда барудан басталады. Сонымен датар, одушыларга алдымен назар аудара алатын, cенiм тудыратын жэне адпарат алуга дайындыдты далыптастыра алатын дызмет тYрлерi усынылады, мысалы, одытушылар сурадтар дояды жэне алдын ала тестер eткiзедi, олар студенттердщ тYciнiгiн ашады. Кажеттiлiктердi талдау нэтижелерше сэйкес cтуденттердi одыту нэтижелерiн жадсарту Yшiн керкем мэтiндердi долдану ардылы мэтiндi одытудыц сипаттау Yлгici дажет. Модель Джон Б. Кэролл жэне Бенджамин Блумныц теориясына ciлтеме жасайтын толыд одыту моделiнiц негiзiнде дурылган. Студенттердiц дажеттiлiктерiне сэйкес келетiн керкем мэ^цщ долдана отырып, сипаттама мэтшше одыту моделiнiц дизайны мыналардан турады: а) багдар, одытушы алдыцгы одытуды дарастырады, одудыц агымдагы мадсаттарын аныдтайды жэне
студенттер Yшiн орындалуы тшс окыту рэсiмдерiн тYсiндiредi; э) студенттер 6enÍHreH ез ж^мыстарыныц кыска эцпмелерш окиды, б^л ретте оку материалына катысты с^рактарды атап етедц б) студенттер такырып пен оныц бeлiктерiне сэйкес сипаттама мэтшшщ мазм^нын салыстырады; в) окушылар баскарылатын мэнерде сипаттама мэтшшщ сипаттамалары мен ^рылымына сэйкес сипаттама мэтiнi туралы мэлiметтер жазады; г) студенттер ез ж^мыстарыныц нэтижелерiн тэуелсiз ^сынады; f) окытушылар мен студенттер осы калай о^^анды^ы туралы корытындылайды. Нэтижесш карасак, эцгiмелердi окыту барысы казак эдебиетiнде де Блум таксономиясы непзшде окытылып жаткандыгеына мэн беремiз. Технология мен эдю бiр болFанымен эцгiмелердi окытуда улттык мэселелерге ^цш белу мацыздырак. Салыстырмалы тYрде зерттелген такырып ^ксасты^ымен, алшакты^ымен ерекшеленедi.
Кeрнектi жазушы Э.Кекiлбаев эцпмелерш окыту, мэтiнмен ж^мыс iстеу барысы жоFары оку орныц^ы бiлiм берудщ жоспарына сэйкес жYргiзiлiп отырFандыFы байкалады. Каламгердщ романдары бiршама аукымды зерттелген, карастырылFан. Рухани к¥ндылыктарFа толы эцгiмелерi улттык таным, ^лттык болмыс т¥рFысынан зерттелу мацызды мэселелердщ бiрi. Эцгiмелердi талдауда Блум жYЙесi бойынша сын т¥рFысынан ойлау технологиясындаFы эдiстермен окыту жэне диалогтык окыту тиiмдiлiгiн кeрсетiп отыр.
Каламгер Э.Кекшбаев эцгiмелерi бiлiм алушылардыц пэндiк, акпараттык, коммуникативтiк, элеуметтiк, кэсiби т.б. к¥зыреттшктерш дамытуда мол Yлес косты. ^зыреттшк нэтиже ретiнде адамныц мецгерген акпараттары Fана емес, ол - тэрбие. Бiлiм, тэжiрибе, iскерлiк YЙлесiм тапканда ^зыреттшк калыптасады. ^зыреттшк теориялык бшм мен практикалык тэжiрибенi бiр мiндеттердi орындауFа кабшетпгш жYзеге асырFанда гаршедь Оны жеке т¥ЛFаны танымFа, ойлауFа, эрекетке, шешiм кабылдауFа, нэтиже гарсетуге, угымды тYзетулер енгiзуге, талдауFа икемдшгшщ белсендiлiгiнен кeремiз. Бiлiм беру саласында к¥зыреттшк эсiресе, мэтiн талдау саласында едэуiр тиiмдi нэтижелерге кол жетюзуге болады. Сэйкесiнше, максатымыз да жазушы шы^армаларын окыту, талдау, YЙрету, дамыту аркылы бiлiм алушылардыц к¥зыреттшгш калыптастыру, ^лтжандылыкка, адамгершiлiкке тэрбиелеу жэне ол бYгiнгi кYннiц талабы. Каламгердщ эдеби м^расы аркылы бiлiм алушыларды eз ана тiлiне к¥рметпен карауFа, казактыц эдебиетi мен мэдениетiн колдауFа, сауаттылыкка, рухани мараны сактауFа YЙрету.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Эулие Эбш элем1 (2015) // Казак эдебиеп. №3014. 18 желтоксан, 2015.
2. Берд1бай Р. (1997) Казак тарихи романы. А.: <^ылым».
3. МаFауин М. (2016) Эбш екеу1м1з. //Жулдыз. № 4.
4. Кешлбайулы Э. Бэйгеторы. Kitap.kz.
5. Кек1лбаев Э. (1989) Тандамалы шыFармалары. 2 томдык. Алматы: «Жазушы».
6. Балтабаева Г. С. (2010) Тэуелаздж кезещндеп казак прозасыныц кeркемдiк элем1 (повестер мен эцпмелер). Филология Fылымдарыныц докторы Fылыми дэрежесш алу ушш дайындалFан диссертацияныц авторефераты. Алматы.
7. Казакстан Республикасыныц Президент! Н.Э. Назарбаевтыц «Болашакка баFдар: рухани жа^ыру» атты макаласы. Астана: Акорда. 12 сэу1р, 2017. http://www.akorda.kz/
8. Панзабек Б. Т., Юксел З. (2019) Эцпме жанрыныц зерттелу тарихы // Казак улттык кыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы. Алматы: «Кыздар университета» № 3(79).
9. Тюпа В. И. (2009) Анализ художественного текста : учеб. пособие для студ. филол. фак. высш. учеб. Заведений. 3-е изд., М.: «Академия». - 336 с.
10. Novelti, Syahrul, R. (2019) Text learning model description using literature text // Opción, Año 35, Especial No.21:
1296-1311
Художественная палитра рассказов А.Кекилбаева Б.Т. Панзабек1, Р.З. Зайкенова2, Ж.А.Ибрагимова 3
1,2 Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан, 3Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, г.Шымкент, Казахстан
bagyla05@gmail.com, ibrcanat@mail.ru
В статье рассматриваются проблемы художественного поиска, художественности, повествования и национального познания в рассказах А. Кекилбаева. Определяется тематическая система рассказов, анализируется художественная идея текста, с точки зрения новаторских взглядов рассматривается в аспекте новых литературных исследований. Писатель обобщает все направления поиска в рассказах, раскрывает структуру, художественный и эстетический характер своих работ на исторические и современные темы. В анализе рассказа анализируются мнения зарубежных исследователей. Авторская позиция характеризуется с национальной точки зрения. В настоящее время идет процесс формирования у обучающихся национальных ценностей в рамках изучения рассказов А. Кекилбаева.
Ключевые слова: А.Кекилбаев, автор, рассказ, персонаж, повествование, жанр, национальное познание, анализ.
Artistic palette of stories by A.Kekilbayev B. T.Panzabek1, R.Z.Zaykenova2, Zh. A. Ibragimova3
1,2 Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan, 3 South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan, bagyla05@gmail.com, ibrcanat@mail.ru
The article deals with the problems of artistic search, painting, presentation, and National knowledge in the story of A. Kekilbayev. The thematic system of stories is defined, the artistic idea is described by analyzing the text, it is considered from the point of view of novelty, in the aspect of new literary research. The author generalizes all the search directions in the stories, shows the artistic and aesthetic nature, structure of works on historical and modern themes. The analysis of the story will also analyze the opinions of foreign researchers. The author's position is characterized by a national point of view. At present, we are talking about the formation of national values for students in the framework of learning information in the conversations of A. Kekilbayev.
Keywords: A.Kekilbayev, author, story, character, narration, genre, national cognition, analysis.
PegarnHara 03.02.2020 tyctl
