CC BY
10
Jumamurodova G.B.
Chirchiq davlatpedagogika universiteti 2-kurs talabasi
KARTOSHKANING VIRUSLARI VA ULARDAN HIMOYALANISH
CHORALARI
Anotatsiya. Ushbu maqolada kartoshka viruslarining turlari, ulardan samarali himoyalanish usullari, kartoshka virusining o'ziga xos tomonlari aks ettirilgan. Qishloq xo'jaligining asosiy ekinlaridan biri kartoshka (Solanum tuberosumL) ekini xisoblanib, dunyo bo'yicha sholi, bug'doy va makkajo'xori ekinlaridan keyingi o 'rinda turuvchi ekindir. Keyingi yillarda kartoshka ekinining xosildorligiga zararkunanda xashoratlar, tabiiy omillar, turli xil kasallik qo'zg'atuvchi viruslar katta zarar keltirmoqda. Kartoshkani zararlovchi viruslarningtasnifi va guruhlari biologik tavsifi va sistematikadagi o 'rni haqida so'z yurutilgan.
Kalit so'zlar: Kartoshka sariq virusi, kartoshka Y virusi, deformatsiya, kartoshka N virusi.
Jumamurodova G.B.
2nd year student Chirchik State Pedagogical University
VIRUSES OF POTATO AND MEASURES OF PROTECTION AGAINST
THEM
Annotation. This article describes the types of potato viruses, the methods of effective protection against them, and the specific aspects of the potato virus. Potato (Solanum tuberosum L) is one of the main crops of agriculture, and it is the second most important crop in the world after rice, wheat and corn. In recent years, harmful insects, natural factors, and various disease-causing viruses cause great damage to the productivity of the potato crop. The biological description of the classification and groups of potato-damaging viruses and their role in systematics is discussed.
Key words: Potato yellow virus, potato Y virus, deformation, potato N
virus.
KIRISH
Kartoshkaning virus kasalliklari ham juda keng tarqalagan bolib, dunyo boyicha 20 dan ortiq virus kasalliklari topilgan. Ularning o'ntasi MDX davlatlarida va 4 tasi O'zbekistonda uchraydi. Virus bilan kasallangan o'simlik bargining tomirlari och tusga kiradi, bargida ajinlar paydo boladi. "A" virus bilan kasallangan kartoshka bargida katga-katta dog'li mozaika hosil boladi, keyinchalik barg to'lqinsimon egilib, jingalak boladi. Virusning virulent
shtammlari virusi "X" virusi bilan birga uchrasa kartoshka bargida burmalar, g'ijmlar paydo bolib barg buraladi, tomirlararo shishlar paydo boladi, barglar mortlashib, oson sinadi. Kartoshka "K" virusi bilan kasallangai bolsa, o'simlikning yukori yarusidagi yosh barglarda kuchsiz doglar paydo boladi.
Kartoshka "U" virusi bilan kasallansa, yaqqol ko'zga tashlanadigan anik simptomplar ko'zga tashlanmasligi ham mumkin. Agarda "U" virusi boshqa viruslar bilan birgalikda uchrasa mozaika, yo'l-yo'l shtirixlardan iborat ("strik") mozaika hosil boladi. Bazan boshqa kartoshka viruruslari bilan uchraganda o'simlikda pakanalik (karlikovost) alomatlari kuzatiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA.
Virusologiya tarixi juda g'ayrioddiy. Virusli infektsiyani oldini olish uchun birinchi emlash-chechak ingliz shifokori tomonidan taklif qilingan NS. Jenner 1796 yilda, viruslar kashf qilinishidan deyarli yuz yil oldin, ikkinchi emlash - antirabiylar, mikrobiologiya asoschisi L. Paster 1885 yilda -viruslar ochilishidan etti yil oldin taklif qilgan.
Sankt -Peterburg universitetining talabasi sifatida u tamaki kasalligining sabablarini o'rganish uchun Ukraina va Bessarabiyaga safar qilgan, keyin universitetni bitirgach, Yalta yaqinidagi Nikitskiy botanika bog'ida tadqiqotlarini davom ettirgan. U zararlangan barg tarkibida bakteriya topa olmadi, ammo kasal o'simlik sharbati sog'lom barglarga zarar yetkazdi. Ivanovskiy kasal o'simlikning sharbatini eng kichik bakteriyalarni ushlagan Chamberlen shamchasidan suzdi. Natijada, u aniqladiki, filtrat tamaki barglarida kasallik qo'zg'atishda davom etar ekan, patogen hatto bunday teshiklardan ham o'tib ketgan. Uni sun'iy oziqlantiruvchi muhitda etishtirish imkonsiz bo'lib chiqdi. D. I. Ivanovskiy patogenning g'ayrioddiy tabiati bor degan xulosaga keladi: u bakterial filtrlar orqali filtrlanadi va sun'iy ozuqa muhitida o'sa olmaydi. U yangi turdagi patogenni "filtrlaydigan bakteriyalar" deb atadi.
Virusologiya tekshirish obyektiga ko'ra qishloq xo'jaligi, veterinariya va tibbiyot virusologiyasiga bo'linadi. Virusologiyaning rivojlanishi molekulyargenetika bilan uzviy bog'liq. 1952- yil virus DNKsi, 1956- yil virus RNKsi, 1955- yilvirus zarralarining RNK va oqs ildan o'z-o'zidan to'planishi hodisasi aniqlandi, 1957-yil viruslar interferensiyasi, DNK-sintezi kashf etildi.
O'zbekistonda Virusologiya sohasidagi tadqiqotlar 20-asr o'rtalarida boshlangan. D. X. Vahobov, A. Yu. Abdukarimova, N. K. Tursumetova, M. Z. Isamuhamedov, Mirzahmedov va boshqalarning ishlari g'alla, g'o'za, sabzavot vaboshqa ekinlar viruslarini ajratib olish, virus kasalliklarini aniqlash va ularga qarshikurash choralarini ishlab chiqishga bag'ishlangan.
Yuqorida keltirilgan ma'lumotlarga asoslanib ushbu ilmiy tadqiqot ishida kartoshka o'simligida uchraydigan virusli kasalliklarning umumiy xususiyatlario'rganildi. So'nggi yillarda o'simliklarni kasallantiradigan 1000 dan ortiq fitoviruslaraniqlangan bo'lib, bu viruslar yovvoyi o'simliklar bilan bir qatorda muhim qishloq xo'jalik o'simliklarini kasallantirib, hosildorlikni va mahsulot sifatini pasaytirib, xalq xo'jaligiga katta zarar yetkazmoqda. Bunday
o'simliklar qatoriga pomidor, bodring, kartoshka, baqlajon, beda va loviya kabilarnikeltirib o'tish mumkin. Jumladan kartoshka o'simligini kasallantiruvchi viruslarning ham 50 dan ortiq turi aniqlangan bo'lib, ular o'simlikni turli darajada kasallantirib, qishloq xo'jaligiga katta zarar keltiradi.
Potato Y virusi o'simlik virusi bo'lib, kartoshka va Solanaceae oilasining boshqa o'simliklariga, jumladan, pomidor va qalampirga ta'sir qiladi. Virus infektsiyalangan urug' tuproqlari, tuproq va hasharotlar tashuvchilari orqali tarqaladi. Virus kartoshka ekinlarida hosilning jiddiy yo'qotilishiga olib ke lishi mumkin va zararlangan o'simliklar kichikroq ildiz hosil qilishi yoki umuman ildiz hosil qilmasligi mumkin. So'nggi tadqiqotlarga ko'ra, kartoshka Y virusi butun dunyo bo'ylab kartoshka ekinlarida aniqlangan. Qo'shma Shtatlarda virus Tinch okeanining shimoli-g'arbiy qismidagi kartoshka yetishtiriladigan hududlarda keng tarqalgan bo'lib, u erda fermerlar uchun katta iqtisodiy yo'qotishlarga olib keladi. Evropada virus kartoshka ekinlarida keng tarqalgan va kartoshka sanoati uchun jiddiy tashvish tug'diradi.
Kartoshka Y virusi infektsiyasining belgilari kartoshka turiga qarab farq qilishi mumkin, ammo umumiy belgilarga barglarning sarg'ayishi va xiralashishi, o'sishning sekinlashishi va hosilning pasayishi kiradi. Infektsiyalangan o'simliklar barglari va poyalarida nekrotik halqalarni va jarohatlarni ham ko'rsatishi mumkin, bu esa o'simlikning so'lishi va o'limiga olib kelishi mumkin.
Kartoshka ekinlarida Kartoshka Y virusi tarqalishining oldini olish sog'lom hosilni saqlash va katta iqtisodiy yo'qotishlarning oldini olish uchun juda muhimdir. Oldini olish chora-tadbirlari sertifikatlangan urug'lik kartoshkasidan foydalanish, infektsiyalangan tuproqdan foydalanishdan qochish va shira kabi hasharotlar vektorlarini nazorat qilishni o'z ichiga olad i.
Kartoshkaning sariq pakanaligi virusi (KSPV) AQShda, Kanadada keng tarqalgan bo'lib, boshqa mintaqalarda esa tor doirada tarqalgan. Bu virus bilankasallangan o'simlikning o'sishi sekinlashadi, nekrotik dog'lar paydo bo'ladi, bo'g'imlar orasining qisqarishi, o'sish nuqtasining qorayishi, gullarning to'kilishi, bargning kuchli sarg'ayishi, tugunakning deformatsiyalanishi, yorilishi, ichki dog'lanish kabi kasallik alomatlari paydo bo'ladi.
Kartoshka virusi N - bu Potyvirus avlodiga mansub bir zanjirli RNK tutuvchi virus hisoblanib, birinchi marta 1997-yilda aniqlangan va shundan beri butun dunyo bo'ylab kartoshka ekinlarida topilgan. PVN shira orqali yuqadi, ular virusni yuqtirganlardan sog'lom o'simliklarga tarqatadi. PVN belgilari barglarning sarg'ayishi va so'lishi, o'sishning sekinlashishi va hosilning pasayishini o'z ichiga oladi. PVN bilan kasallangan kartoshka ikkilamchi infektsiyalarga ham ko'proq moyil bo'ladi, masalan, barglarining kuchli sarg'ayishi, tugunaklarning deformatsiyalanishi kabi kasallik alomatlari paydo bo'ladi.
Virusli kasalliklarning zararini pasaytirish bo'yicha ishlab chiqiladigan chora tadbirlar har bir hududning agroiqlim sharoitiga bog'liq ravishda ishlab
chiqilishi zarur va vuruslarni o'rganish hamda identifikatsiya qilishning zamonaviy usullarigatayangan bo'lishi lozim. NATIJALAR VA MUHOKAMA
Virusli kasalliklarni oldini olishda, virusga qarshi tozalash, jumladan, infeksiya manbalaridan madaniy o'simlikni izolyatsiyalash, yovvoyi rezervator-o'simliklarni yo'q qilish, virus tashuvchi hasharotlar va boshqa tashuvchilardan kimyoviy vositalaryordamida himoyalash, o'simliklarni kontakt usulida infeksiya yuqishidan himoyalash, o'simliklarni yetishtirishning optimal sharoitini yaratish kabilarni qo'llash muhim hisoblanadi.
Kartoshkani turli viruslar tashuvchilaridan himoya qilish uchun o'simlik rivojlanishining barvaqt fenofazalarida kasallik alomatlarini aniqlash imkoniniberuvchi bir qator kompleks agrotexnik usullari qo'llaniladi. Bunday kompleksusullarga ekish oldidan tugunakni nurlar yordamida va harorat ta'sirida ishlov berish, barvaqt va yuza ekish, shu bilan bir qatorda kartoshka o'simligi yer ustki qismlarini barvaqt yoki kimyoviy moddalar yordamida yo'qotish kabilarni o'z ichiga oladi. XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Kartoshka viruslari butun dunyo bo'ylab kartoshka ekinlari uchun jiddiy tahdiddir. Fermerlar, agronomlar va olimlar virus tarqalishining oldini olish va kartoshka ekinlarini himoya qilish uchun birgalikda harakat qilishlari kerak. Sertifikatlangan kartoshka urug'idan foydalanish va kasallikka qarshi to'g'ri chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali biz Kartoshka viruslarining kartoshka yetishtirishga ta'sirini kamaytirishimiz mumkin.
References:
1. Mishustin E.N., Emtsev V.G. Mikrobiologiya. M. Kolos, 1987
2. Shlegel G. Obhaya mikrobiologiya. M., 1987
3. Gusev M.V., Mineeva L.A., Mikrobiologiya. M. Izd-vo MGU, 1985
4. Agol V.I., Atabekov I.G., Tixonenko T.I., Krilov V.N. Molekulyarnaya biologiya virusov. M. Nauka, 1971
5. Boyko A.L. Ekologiya virusov rasteniy. Uchebnoe posobie dlya vuzov. Kiev1990
6. Rukovodstvo k prakticheskim zaniyatiyam po Mikrobiologii (Pod red. Egorova N.S., M.) Izd-vo MGU, 1983
7. Nizametdinova Ya.F., Mansurova M.L., Muzaffarova I.A., Kondrateva E.V., Vaxabov A.X., Mikrobiologiyadan amaliy mashgulotlar. Metodik qollanma. Toshkent, ToshDU, 1992
8. Gibbs A., Xarison B. Osnove virusologii rasteniy. M.: Mir. 1978
9. Vahobov A.H. Osimlik viruslarini aniqlashda immunologiya usullarini qollash (Uslubiy korsatma) ToshDU 1991 y
10. Bakulina N.A., Karaeva E.L. Mikrobiologiya. Tashkent, Meditsina, 1977
11. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent "Oqituvchi", 1975
12. Genkel P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M., Prosveshanie.1969.
13. Genkel P.A. Fiziologiya rasteniy s osnovami Mikrobiologii. M., Prosveshanie, 1965
14. Germanov N.I. Mikrobiologiya. M. Prosveshanie. 1969Ie-vo RAN
15. Irusalimskiy N.D. Osnovo fiziologii mikrobov. M., 1965 g
16. Mishustin E.N., Shilnikova V.K. Biologicheskaya fiksatsiya atmosfernogoazota. M., Nauka, 1968 g
17. Mustaqimov G.D. Osimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiyasi asoslari. O'qituvchi, 1978
18. Rabotnova I.L. Obhaya mikrobiologiya M. Vishaya shkola, 1966
19. Fayziyev V.B. Kartoshka X-virusining O„zbekistonda tarqalgan izolyatini ajratish, xususiyatlarini o„rganish va uning diagnostikasi. Biol. fan. dok. diss. -Toshkent, 2020. - 9-10 bb.
20. Christophe Lacomme. Laurent Glais Dirk U. Bellstedt. Brice Dupuis Alexander V. Karasev Emmanuel Jacquot Editors. Potato virus Y: biodiversity, pathogenicity, epidemiology and management. 2017. DOI 10.1007/978-3-31958860-5.
21. Sylvia Mader, Michael Windelspecht. Human Biology. -2015. - 14th Edition. - P ublisher: M c G ra w - Hill Education. - 672 p.
22. Мeйхи E. Вирусология. Мeтод. Москва. Изд-во "Мир"1988.
23. Vahobov A.H. //Virusologiya asoslari. Toshkent: Universitet, 2017. B 289297.
24. Муx,амeдов И., Эшбоeв Э., Зокиров Н., Зокиров М. Микробиология.Иммунология. Вирусология. "Y36eracTOH миллий энциклопeдияси". 2002.
25.. Eshboyev F.B. Ba"zi fitopatogen viruslarning xususiyatlarini o„rganish vaidentifikatsiya qilish. Bitiruv malakaviy ishi. - Toshkent, 2015. - 3 b.
26. Tog'ayev S.A. Kartoshka X-virusini ajratish va uning zamonaviy diagnostikasi. Magistr akademik diss. olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. -Toshkent, 2020. - 5 b.
27. Fayziyev V.B., Baxtiyorova M.S., Botirova N.T., Sulaymonov O.A., Vaxobov A.X. Kartoshka viruslarini IFA yordamida aniqlash va qarshi kurash choralari(tavsiyanoma), -Toshkent, 2019. - 4-5 bb.
28. Вах,обов А.Х,. Усимлик вирусларини аниклашда иммунология усуллариникуллаш. -Тош^т1: ТошДД, 1991. - 36 б.
29. Анисимов, Б.В. Вирусньш болeзни и их контроль в сeмeноводствe картофeля / Б.В. Анисимов // Защита и карантин растeний. - №5. - 2010. -С. 12-16.
30. Бабоша, А.В., Ладыгина, М.Е. Антивирусноe дeйствиe интeрфeрона в растeниях картофeля А. В. Бобоша, М.Е. Ладыгина // Сeлeкционногeнeтичeскиe, физиолого - биохимичeскиe и тeхнологичeскиe аспeкты производствакартофeля: Te3. докл. науч. - произв. конф. Уфа, 1989. - С. 85-86.
31. Эргашев И.Т. Роль биологических факторов в безвирусном семеноводстве картофеля // Узбекский биологическый журнал. - Ташкент, 1998. № 6. - С.
